Xorijdagi “kichik O‘zbekiston”

Yoz mavsumida bir guruh jurnalistlar bilan birgalikda Qrim-u Kavkaz taraflarga borib keldik. U yerdagi tabiat, havo, osmon, dengiz — bir odamning ko‘ziga sig‘maydigan tasvirlar, taassurotlar edi. Ayniqsa, Kislovodsk hamda Yaltadagi “O‘zbekiston” sihatgohlari jonning huzuri bo‘ldi. O‘zbekiston? Adashdi shekilli dersiz, yo‘q. Keling, yaxshisi, bafurja gapirib beraman.

Kislovodsk

Kislovodsk — Sanatoriyalar shahri. Xayolingizga dori hidi, oppoq palatalar, bazo‘r harakatlanayotgan rangpar bemorlar, sovuqqon hamshiralar kelgan bo‘lsa, yo‘q, adashasiz. Kislovodsk uzoq vaqt davom etadigan tibbiy muolajalar bilan cheklanib qolgan joy emas.

Ko‘p asrlik nuroniy daraxtlar ichida bunyod bo‘lgan kurort shahar siz tasavvur qilgan oddiy kartinadan butkul farq qiladi.

Bu yerda shaharda bayroqdek hilpirayotgan ulkan palma daraxtlarining barglarini uchratmaysiz, had-hududsiz dengizning iliq hovuridan ham o‘pkangizni to‘ldirib nafas ololmaysiz. Lekin bu zumrad shahar o‘zining mineral suvlari, chang qo‘nmagan qadim ko‘chalari, 20 darajadan ko‘tarilmaydigan namxush hamda nihoyatda toza havosi va albatta hech qachon tirbandlik yuzaga kelmaydigan ko‘chalari bilan xotirangizda osongina muhrlanadi.

Ayniqsa kurort shaharni kosadek o‘rab turgan purviqor tog‘lar tepaligidan turib osmonga bo‘ylashish, o‘zining tom ma’noda  shaxsiy mikroiqlimiga ega hududni tomosha qilish zavqi boshqacha. Deyarli yuz yildan beri faoliyat olib borayotgan, Kislovodskning naqd yashil yuragida joylashgan “O‘zbekiston” sanatoriyasi esa sayohat dasturingizni yana bir bor ko‘rib, uni o‘zgartirishga undaydi.

Mo‘tadil kontinental iqlim zonasida joylashgan Kislovodsk tashrif buyuruvchilarni quyoshli ob-havo bilan quvontiradi. Bu yerda yiliga 300 ga yaqin bulutsiz kunlar bo‘lib, yozgi davr deyarli 5 oy davom etadi. Sayohatchilar kamdan-kam hollarda issiqlik yoki sovuqdan aziyat chekishadi, harorat doimo odamlar uchun qulay darajada qoladi.

Odatiy Shaharlarni beton ustunlar tutib tursa bu yerda kislovodosk ustunlari vazifasini yuz mingdan ortiq qayin qarag‘ay dub, archa va boshqa 250 turga yaqin daraxtlar bajaradi.

Antik va o‘rta asrlarning eng yirik savdo sotiq, diplomatik va madaniy arteriyasi bo‘lgan Buyuk Ipak Yo‘lining yo‘nalishlaridan biri aynan hozirgi Kislovodsk hududidan o‘tgan. Bu ulkan karvon yo‘li Sharq sivilizatsiyalarini G‘arb mamlakatlari bilan bir yarim ming yildan ortiqroq vat davomida bog‘lab turgan.

Aytgancha Kislovodskning qadimiy eleksiri Narzan suvini salqin havo bilam birgalikda simirish sizga abadiy xotirjamlik hissini beradi. Kislovodskning asosiy boyligi ham shu — “Kislovodsk narzanlari” deb nomlangan shifobaxsh mineral suvning tabiiy gazlangan buloqlari. Shifobaxsh suv xususida juda ko‘p afsona va asotirlar bor. Rivoyatlarda aytilishicha, qadim zamonlarda shu yerning buloqlaridan suv ichib istalgan darddan shifo topgan, kuch va shijoatga to‘lib, jang-u jadallarda raqiblarini mag‘lub etgan bahodir nartlar yashagan. Ulardan so‘ng suv nomi odamlar orasida “nart-sano” nomi bilan yoyila boshlangan. Bu so‘z “bahodirlar ichimligi”, “qahramon nartlar suvi” degan ma’noni bildirgan.

Yillar o‘tib suv nomi “Narzan”ga o‘zgardi. Ushbu mineral suvning boshqa nomi ham bor, bu nomni mahalliy turkiyzabon xalqlar bergan: “ache-su” — “nordon suv”, bu keyinchalik kurort shahar uchun ism vazifasini o‘tadi.

40 ga yaqin sanatoriylar orasida dengiz sathidan 900 metr balandlikda joylashgan, eng qulay landshaftda bunyod etilgan O‘zbekiston sihatgohi esa hayrat dasturxoningizga sirli desert bo‘lib tortiladi. Kislovodsk tabiatini O‘zbekiston sihatgohidan turib tomosha qilish ikki karra zavq berishi, shubhasiz.

“O‘zbekiston” sanatoriyasi dengiz sathidan 900 metr balandlikda, Kislovodsk kurort shahrining tarixiy qismida, Nikolay sobori, N.A.Yaroshenko muzeyi hamda Yevropadagi eng katta bog‘ chegarasida joylashgan. Sanatoriyning hududi 1,5 gektarni tashkil etadi. Ta’kidlab o‘tganimdek, sihatgoh Kislovodsk shahri milliy kurort bog‘ining to‘g‘ridan-to‘g‘ri markazida qulay tarzda joylashgan. Uning binolarining rangi va me’moriy uslubi sharqiy ildizlarini yaqqon namoyon etadi. “O‘zbekiston” sanatoriyasi butun majmuadir. Binolar, ichki makon va hududning landshaft dizayni barchaga tanish bo‘lgan milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirilgan. Bino, ichki interyer va betakror landshaft birgalikda qo‘shilib samimiy ko‘zga og‘ir botmaydigan portretni jonlantiradi.

Birdaniga ikki yuz kishini o‘zida sig‘dira oladigan bu maskanga 1932 yil 7-noyabrda asos solingan. Dastlab u bir qavatli eski yozgi uylardan iborat bo‘lgan. Urush yillarida bu yerda 3178/5394-sonli kasalxona joylashgan edi. Urushdan keyin sanatoriya qayta qurila boshlandi. Eski binolar, asosan, buzib tashlandi. 1971-yilda N.M.Qarjibekov boshchiligida toshkentlik arxitektorlar loyihasi bo‘yicha qurilgan yangi tibbiyot binosi foydalanishga topshirildi. Qayta qurishning yangi bosqichi 80-yillarning oxirida boshlandi. O‘tgan yillar davomida sanatoriyada O‘zbekistonning ko‘plab mashhur fan, madaniyat va davlat arboblari davolanish bilan birgalikda xordiq chiqardi.

Dam olish maskani hududida “Essentuki-4”, “Slavyanovskaya” va “Narzan” mineral suvlari bilan jihozlangan ichimlik nasos xonalari mavjud.

O‘zbekiston sanatoriysi yurak-qon tomir tizimi, nafas olish va LOR a’zolari, markaziy va periferik asab tizimi kasalliklarini davolash va oldini olishga ixtisoslashgan. Erkak va ayollarda oshqozon-ichak trakti, tayanch-harakat tizimi, genitouriya tizimi kasalliklari bilan og‘rigan bemorlar ham aynan shu manzilda shifo topishadi. Yurak-qon tomir, nafas organlari, oshqozon-ichak trakti, asab tizimidagi muammolar va boshqa o‘nlab kasalliklarni davolashga ixtisoslashgan sihatgohni xorijdagi kichik O‘zbekiston deyish mumkin. EKG, terrenkur, tibbiy sport mashqlari, gidroterapiya kabi yoqimli muolajalar esa sizdagi ruhan tetiklikni barqarorlikda ushlab turadi.

Sanatoriyadagi barcha tibbiy muolajalar dam olish va ovqatlanish bilan uyg‘unlashtirilgan. Maxsus sanatoriy rejimi tanaga nafaqat davolanishni to‘liq idrok etishga, balki o‘z resurslarini safarbar qilishga yordam beradi. Sihatgoh mutaxassislarining kasbiy mahorati va tajribasi zamonaviy tibbiy texnologiyalar va uskunalardan foydalanilgan holda qo’llab-quvvatlaniladi. Sanatoriya mutaxassislarining arsenalida davolanish uskunalari antiqaviyligi bilan ajralib turadi.

Oshxonalar tajribali tibbiyot xodimlari tomonidan nazorat qilinadi va taomlar malakali oshpazlar tomonidan tayyorlanadi. Keng, chiroyli bezatilgan oshxona 200 dan ortiq kishini qabul qila oladi. Ovqatlanish xonasining ichki tuzilishi, stol va idishlarning ko‘zni og‘ritmaydigan ortiqcha hashamatdan holi dizayni yaxshi ishtaha va ovqatni o’zlashtirilishiga yordam beradi. Tez va sifatli xizmat ko‘rsatiladi, xodimlar doimo do‘stona munosabatda bo’lishadi

Mabodo kun davomida uch mahal ovqatdan tashqari yana biron nima yeyishga qaror qilsangiz, sanatoriya biqinidagi shinamgina oshxona eshigi doimo ochiq. Palovga dam berib, so‘rilarda sherik bilan chaqchaqlashib o‘tirishga nima yetsin, to‘g‘rimi? Shuningdek sihatgohda g‘irt o‘zimizni o‘zbekcha choyxona ham mavjud.

Umumiy sharoitga keladigan bo‘lsak, ikki kishi uchun alohida yotoq va mehmon kutish, suhbatlashish xonasi, hojatxona va yuvinish xonalari ajratilgan, vannalar yoshi katta odamlar chiqishi uchun past qilib qulaylashtirilgan. Zallarda yumshoq mebellar, televizorlar o‘rnatilgan, koridorlarda o‘zimizning naqshlar, portret-u suratlarga ko‘zingiz tushadi. Umuman olganda, bu yerga kelgan odam xonananing qanchalik mukammal tuzilgan sharoitidan ko‘ra ko‘proq yashil gilamdek yoyilgan tabiatiga e’tibor qaratsa kerak.

Yalta

Yam-yashil zumradli tog‘ yonbag‘irlari va moviy dengiz bilan chegaradosh Yalta o‘zining boy madaniy merosi, tabiiy go‘zalliklari hamda turli tadbirlari bilan kashf etilishini kutayotgan mamlakatning yashirin marvaridlaridan biridir. Qora dengizning o‘ralgan qirg‘oq chizig‘i Yaltaning eng go‘zal yo‘llariga egaligi bilan ajralib turadi. Shaharning uzun qirg‘oqlari bo‘ylab kechgan sayohat qadimiy istehkomlar, Qasrlarda o‘tmish bilan yuzlashish va noyob plyajlarda chinakamiga dam olish imkoniyatini beradi.

Yozma manbalarda qayd etilishicha, Yalta birinchi marta Jalita nomi bilan 12-asrda arab geografi va sayyohi Abu Abdulloh Muhammad al-Idrisiyning “Sayohat qilishning zavq-u shavqini his qilgan kishining taassurotlari” asarida qayd etilgan. Yalta so‘ziga yunonlar tomonidan asos solingan degan qarash ham yo‘q emas, emishki, bir zamonlar yunonlarning sillasi qurib bir parcha bo‘lsa ham quruq yer izlashganda, matroschilardan biri qirg'oqni ko‘rib, “qirg‘oq” degan ma'noni anglatuvchi so‘zni aytib baqiradi. Ya’ni u “Yalos” deydi. Quruqlikka tushgandan so‘ng, yunon dengizchilari shu erda qolishga qaror qilishgach, matroschining xushxabar so‘zi shahar nomiga qo‘yiladi.

Nima bo‘lganda ham XIX asrning 60-yillaridan boshlab shahar va uning atrofi kurort sifatida rivojlana boshladi. Qrimning janubiy qirg'og'ining shifobaxsh iqlimiy xususiyatlariga ommadan tashqari, yozuvchilar, shoirlar va boshqa davlat arboblari-yu so‘z darg‘alari e'tibor qaratishni boshlashgach Yalta aristokratlar yig‘iladigan ekodavraga aylandi.

Mana shunday tarixi ham tabiati ham maftunkor bo‘lgan Yaltaning g‘arbiy qismida joylashgan sanatoriya esa “O‘zbekiston” deb ataladi. Xo‘sh, o‘zbeklar qanday qilib deyarli ikki yarim ming kilometr uzoqlikdagi begona manzilda o‘z nomidagi sihatgohini qura oldi? Hammasi yigirmanchi asrning boshlari va Amir Abdulahadxon qurdirgan shohsaroyga borib taqaladi.

Markaziy Osiyo hududida temir yo‘l o‘tkazilgandan so‘ng, 1893 yildan boshlab Amir Olimxonning otasi amir Abdulahadxon yoz oylarini Kavkaz va Qrimda o‘tkazishga odatlanib qoladi. 1898 yilda Yalta shahridan juda katta uchastka sotvoladi va aynan uning tashabbusi hamda o‘sha paytdagi imperator Nikolay Ikki ruxsati bilan bu hududda mana shu ikki qavatli sharqona shohsaroy barpo etiladi. 1907—1910-yillar davomida barpo etilgan Saroyga Abdulahadxon Dilkusho, ya’ni maftunkor deb nom beradi. 1917-yilga qadar Buxoro amirligi hukmdorining mulki hisoblangan.

Urush payti shohsaroyga jiddiy zarar yetkazilgan, keyinchalik restavratsiya qilingan. 1924-yildan hozirgi kunga qadar saroyda O‘zbekiston sihatgohi o‘z faoliyati olib bormoqda. Binoga Ikkinchi Jahon urushi davrida zarar yetgan. Keyinchalik mukammal ta’mirdan chiqqan. Mavritan uslubidagi gumbazli, minorali va shiyponli saroy chindan ham mo‘jaz va nafis qilib qurilgan. Majmua hozirda sihatgohning birinchi korpusi hisoblanadi. Qolgan korpuslar, albatta, zamonaviy uslubda qurilgan.

Yaltada amir ko‘p yillar mobaynida qilgan saxovat borasidagi ishlari tufayli o‘ziga xos saxiylik ramziga aylangan. Shahar oldidagi xizmatlari uchun faxriy fuqaro unvoniga sazovor bo‘lgan va hatto shahar ko‘chalaridan biriga uning nomi berilgan. 1910-yilda u o‘z mablag‘i hisobidan Yalta shahrida bemorlar uchun bepul shifoxona qurdiradi. Ikki qavatli bino laboratoriya, xodimlar xonasi, jarrohlik va ginekologiya bo‘limlari, yuz kishilik qabulxonadan iborat bo‘lgan.

Nafaqat Qrim, balki Rossiyaning boshqa shaharlari ham Buxoro amiridan minnatdor. Masalan, Peterburgda u masjid barpo qildirgan.

1994-yilda yerlarni inventarizatsiya qilish munosabati bilan salkam yigirma uch gektar yerdan doimiy foydalanish huquqini beruvchi yangi Davlat akti chiqarilgach, sihatgoh yaxshi ma’noda yangi to‘n kiya boshladi. Umuman, bugunga qadar va bugun ham sihatgoh o‘zining yuz yillik tarixini keyingi yuz yilliklarga ulashi uchun ko‘p ishlar qilinmoqda.

2001-yilda deyarli bir gektardagi plyaj obyektlaridan doimiy foydalanish huquqi olingach, sihatgohning bir qismi endi rosmanasiga dengiz bilan tutashdi. Sanatoriydagi odamlarni sihatgohning maxsus zamonaviy avtobusi har kuni uch mahal plyajga olib kelib, olib ketadi. Uch mahal, menimcha, dengiz ovozini quloqqa muhrlash uchun kifoya qiladi. Qirg‘oq biqinidagi muhtasham restoran esa to‘lqinlar shovullashini eshitib taomlanishni xush ko‘ruvchilar uchun ayni joy.

O‘zimizning xorijdagi sihatgohlarga tashrif buyurishning afzalliklarini sanamasam ham o‘zingiz juda yaxshi bilasiz. Muloqot, sharoit, xat-hujjat, savollar — hammasini o‘zimizning tilda, o‘zimiznikilar bilan kelishasiz. Bir vaqtning o‘zida chet elda dam ola turib, tashqari va ichkaridagi tanish-notanishga o‘zbekcha gapirib yurish g‘ururi boshqacha, men sizga aytsam.