Rossiyaga ayiqlarni ko‘rish uchun kelgan, ammo urush sabab keta olmagan. O‘zbek boksiga poydevor qo‘ygan amerikalik Sidney Jekson haqida

Nyu-Yorklik bokschi, Chor Rossiyasiga ayiqlarni ko‘rish uchun kelgan. Ammo Birinchi jahon urushi tufayli qaytib keta olmagan. Natijada u kommunistga aylandi, Ittifoqda birinchi boks klubiga asos soldi va mo‘jizaviy ravishda Buyuk Terrordan omon qoldi. 1957-yilda o‘nlab muvaffaqiyatli bokschilarni tarbiyalagan Sidney Jekson SSSRda xizmat ko‘rsatgan murabbiy sifatida e’tirof etildi.

Sidney Jekson 1886 yilda Nyu-Yorkda tug‘ilgan. U kambag‘al yahudiy oilasida tarbiyalangan va olti yoshida otasidan ayrilgan. Butun umri kimyo zavodida ishlash bilan o‘tgan Lui Jekson sil kasalligidan vafot etgan. Boquvchisini yo‘qotgan ulg‘aygan bolalar ish topishlari kerak edi. Bolalar choy-chaqaga ishlashardi va kichkina Sid uni ham xuddi shunday taqdir kutayotganini tushundi.

Bu orada otasining do‘stlari bolaning maktabga kirishiga yordam berishdi va u gumanitar fanlarga qiziqishi borligini namoyon etdi. Ammo Sid qanchalik yaxshi o‘qigan bo‘lmasin, u o‘z kasbini tasodifan tanladi. Bir kuni uning sinfdoshi kuchli bokschilar tasvirlangan sport jurnalini maktabga olib keldi. O‘sha paytda Jekson ulardan biri bo‘lishga qaror qildi.

Sid do‘sti bilan Bronx Ridgeon klubiga kelganida 12 yoshda edi. Dastlab, bola ringda o‘zini noqulay tutdi, ammo mashg‘ulotlar ketidan u moslashdi va aniqroq harakat qildi. Tez orada intiluvchan sportchi havaskorlar musobaqalarida qatnasha boshladi. Shu bilan birga, u hali ham pul topishi kerak edi ­— Sid kuryer bo‘lib ishga joylashdi va mijozlarga buyurtmalarni yetkazib berish paytida oyoqlarini mashq qilyapman deb o‘zini tinchlantirdi. Janglari ko‘payib, ulardan kelayotgan gonorarlar yetarli bo‘lgach uning kimyo zavodida ishlashni istamasligini tushuntirishga hojat qolmadi.

1914-yilda yosh bokschi allaqachon professional darajaga chiqqan edi. U AQSh terma jamoasiga jalb etildi va butun dunyo bo‘ylab sayohat qildi. Ammo uning faoliyati boshlanishidan oldin tugadi. Glazgodagi hal qiluvchi jangda Sidney bosh barmog‘ini sindirib, olti oy davomida ringni tark etishga majbur bo‘ldi. O‘z vatanida siqilib o‘tirmaslik uchun sportchi Rossiyaga borishga qaror qildi. U o‘zi aytganidek, “ko‘chalarda aylanib yuradigan ayiqlarni ko‘rish uchun” Rossiyaga keldi. Bokschi do‘sti Frenk Jill bilan birga yozning o‘rtalarida Arxangelsk portiga yetib keldi va juda ko‘p taassurotlar oldi. Afsuski, bular ijobiy taassurotlar emas.

“Bizni hamma joyda vayrona uylar va vayronaga aylangan ko‘priklar kutib oldi, mehmonxonalar shovqinli, mast odamlar sayr qilishardi”, dedi Jekson. — “Osmon bulutli bo‘lgani uchun biz hatto yulduzlarni ham ko‘ra olmadik”.

Natijada norozi mehmonlar birinchi poyezdda Sankt-Peterburgga, keyin esa Moskvaga ketishdi. Keyin “Natsional” mehmonxonasiga joylashib, gazetada Birinchi jahon urushi boshlanganini o‘qishdi.

Harbiy harakatlar markazida bo‘lib qolishni istamagan bokschilar AQSH konsulligiga murojaat qilishdi va ulardan g‘arbiy yo‘nalishdagi evakuatsiya yo‘li to‘sib qo‘yilgani haqida javob olishdi. Natijada do‘stlarga vaqtincha Toshkentga ko‘chib o‘tishni taklif qilishdi. Toshkentdan qaytish chiptasi uchun pul yuborishlarini so‘rab uyga telegramma jo‘natishdi, ammo pul o‘tkazmasi faqat Jillga keldi. Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, Sidning onasi uning xabarlarini umuman olmagan, chunki u sil kasalligiga chalingan katta o‘g‘lining sog‘lig‘ini o‘ylab Nyu-Yorkdan Kaliforniyaga ko‘chib kelgan. Xabarlarni olgan taqdirda ham, onaning o‘g‘liga yuboradigan puli yo‘q edi. Eng arzon mehmonxonada yashashga ham qurbi yetmasligini tushungan Jekson ish topishda yordam so‘rab general-gubernatorga murojaat qildi. O‘sha yillari O‘rta Osiyoda boks bilan shug‘ullanilmagani uchun Sid tikuvchining yordamchisi bo‘lib ishlashga majbur bo‘ldi. Yigit juda mehnatkash edi, lekin uning bu qobiliyati mashg‘ulotlarda unga foydaliroq bo‘lar edi, deb afsuslanardi.

Sidney boshqa muhojirlar yashaydigan eski kvartaldagi tor kulbada yashar edi. Ular bilan muloqot qilib, u tez orada rus tilida yaxshi gapira boshladi va siyosat haqida ozgina tushuna boshladi. 1918-yilda, fuqarolar urushi boshlanganda, Jekson Qizil Armiyaning Xalqaro Brigadasida xizmat qilish uchun ko‘ngilli bo‘lib yollandi. To‘rt yillik xizmati davomida Sid butun O‘rta Osiyo va Kavkaz bo‘ylab janglarda qatnashgan va ikki marta yaralangan. Urush tugagach, u Toshkentga qaytib, Vsevobuchga sport instruktori bo‘lib ishlagan, so‘ngra sport to‘garagiga tayinlangan va u yerda bolalarga boksdan dars bera boshlagan. Sidney mavjud materiallardan foydalangan holda o‘z qo‘llari bilan darslar uchun zarur bo‘lgan hamma narsani qildi.

U boks ringini kema arqonidan yasadi, uch juft eskirgan qo‘lqopga yamoq qo‘ydi, mahalliy kushxonadan olingan teri va ot junidan bir nechta yangi boks qo‘lqoplarini tikdi. Murabbiy eski qoplardan “grusha”lar yasadi. SSSRda amerikalik yahudiy tomonidan tashkil etilgan birinchi boks klubining tarixi shu tariqa boshlandi.

Bolalar faqat boks bilan cheklanib qolmadi — har doim quvnoq va kuchga to‘la Jekson yoshlarga boshqa sport turlarini, jumladan, suzish, yengil atletika va futbolni o‘rgatishni boshladi. Yigitlar o‘zlariga ishonganlaridan ko‘ra ko‘proq ishongan murabbiyni yaxshi ko‘rishardi. Ammo 1921-yilda Sid uzoq kutgan va uning shogirdlari juda qo‘rqqan narsa yuz berdi. Murabbiy mahalliy Olimpiadaga sportchilarni tayyorlayotganida, Amerika elchisi Sidga sayohat hujjatlari bilan Toshkentga kelgan. Amerika Qo‘shma Shtatlari uni 7 yildan beri eslamaganini shama qilib Jekson elchi kechikkanini aytdi. 

“Bir necha yil oldin men uyga qaytish uchun hamma narsaga tayyor edim, ammo hozir hammasi o‘zgardi”, deb javob bergan Jekson. — “AQSH fuqarosi bo‘lish katta sharaf, lekin bu yerda qolib, bu mamlakatga xizmat qilish yanada katta sharafdir”.

Sid o‘zini butunlay murabbiylikka bag‘ishlaganiga va 1922-yilda hatto SSSR fuqaroligini olganiga qaramay, uni maqtashdan ko‘ra ko‘proq qoralashardi. Jekson “jamoaviy qadriyatlarni rad etuvchi burjua sporti” bilan shug‘ullanganlikda ayblangan va uning murabbiylik qobiliyati umuman qadrlanmagan. O‘sha yillarda SSSR mahalliy aholisining muvaffaqiyatlari juda qadrlangan, ammo chet elliklar bunday e’tirofdan chetda qolgan. Jekson antisemitizm davrini ham boshidan kechirgan, yahudiylarning hamma joyda lavozimlari pasaytirilgan, hatto ishdan haydalgan. Biroq Sidnining o‘zi eslashicha, uning baxtiga “u orqadan so‘zlar eshitgan, o‘q tovushini emas”.

1929-yilda Jekson o‘zidan 20 yosh kichik Kievlik yahudiy ayol Berta Braginskayaga uylandi. Er-xotinning ikki farzandi bor edi. SSSRda ommaviy ocharchilik boshlanganida Sid oilasini boks bilan boqa olmasligini tushundi. Keyin 47 yoshli murabbiy ingliz tili o'qituvchisi bo‘lishga qaror qildi.

“Mening eng qiyin jangim rus va ingliz grammatikasi o‘rtasida bo‘lgan edi”, deb hazillashardi Jekson.

Biroq Sidney bu jangda ham g‘alaba qozondi — u tez orada Chet tillar institutida ingliz tilidan dars bera boshladi va 50 yoshida professor unvonini oldi.

Sinfda Sidney bosiq professor Jekson edi va Mark Tvenni talabalarga ishtiyoq bilan o‘qib berardi, ammo yosh bokschilar orasida u “Sid bobo”ga aylandi. Har kuni ertalab u bo‘ron kabi Pionerlar saroyiga kirib borardi. Keyinchalik uning shogirdi, publitsist, Sovet Ittifoqi Qahramoni Vladimir Karpov eslashicha, Jekson dangasalarga chiday olmasdi va hech kimga achinmasdi. “Biz har kuni ertalab va har oqshomda chidamlilik va kuchga e’tibor qaratgan holda mashg‘ulot o‘tkazardik. Sid bobo bizdan metin tartib-intizom talab qilardi, ichkilikdan, bekorchilikdan nafratlanardi. Bu mashg‘ulotlar shunchalik ediki, siz ularni hech qachon unutmaysiz”, degan edi Karpov.

Sidney Jekson uzoq yillar O‘zbekiston SSRning boks bo‘yicha bosh murabbiyi bo‘lib qoldi va 1957-yilda o‘ndan ortiq muvaffaqiyatli sportchilarni tarbiyalab, hatto SSSRda xizmat ko‘rsatgan murabbiy unvonini ham oldi. U oxirgi kunlarigacha yaxshi jismoniy holatda edi. Masalan, 79 yoshida u jamoasi bilan Ittifoqning narigi chekkasiga – Tallinga yo‘l oldi. Olti oy oldin u oshqozon shishini olib tashlash uchun operatsiya qilingan, ammo hech narsa bo'lmagandek yashashda davom etgan. O‘g‘lini ko‘rgani kelganda, u tog‘lar bo‘ylab bemalol yurardi. “U og‘riqlarga qaramay mendan tezroq yurdi va men esa nafas qisilishidan qiynalib yurardim” deb yodga olgan edi Leo. Ammo Jekson qanchalik kuchli va irodali odam bo‘lmasin, u onkologik kasalligini mag‘lub eta olmadi. 1966-yil 5-yanvarda, 80 yoshga to‘lishidan uch oy oldin, “Sid bobo” vafot etdi.

“Ba’zida men to‘xtash vaqti keldi deb o‘ylayman, lekin bu haqda o‘ylash ham meni qo‘rqitadi. Men yosh emasman, lekin baribir “men qila olmayman” deyish shunchaki bahona deb o‘ylayman. Mendek keksa odam, bu tuyg‘u bilan qanday yashashim mumkin? Vaqt meni to‘xtata olmaydi, meni mag‘lub etish uchun kuchliroq narsa kerak” degan edi Jekson.

Erkin G‘aybullayev tarjimasi