AQSH Davlat departamenti Turkmanistondagi sarmoyaviy muhit haqida hisobot e‘lon qildi.
Turkmaniston katta tabiiy gaz zaxiralariga qaramay, o‘ta noqulay sarmoyaviy muhitga ega mamlakat bo‘lib qolmoqda. Bu haqda AQSH Davlat departamentining kecha e’lon qilingan tadqiqotida aytiladi. Mamlakatda hukm surayotgan hukumat nazorati, korrupsiya va oldindan taxmin qilib bo‘lmaydigan pul-kredit siyosati to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar uchun yuqori risk sifatida tavsiflanmoqda.
AQSH Davlat departamentining sarmoyaviy muhit xususida chop etgan hisoboti, Turkmaniston davlat va unga qarashli biznes tuzilmalarida bezovtalikka sabab bo‘ldi.
Markaziy Osiyo bo‘yicha ekspert Serdar Aytakov NG nashriga bergan intervyusida bu hisobotni “kech bo‘lsa ham Turkmanistondagi holat bo‘yicha chiqarilgan hukm” sifatida ta’rifladi.
Tadqiqot dunyoda to‘rtinchi o‘rinni egallagan Turkmaniston eng yirik gaz ishlab chiqaruvchi yetakchilar o‘ntaligiga kirmasligini ko‘rsatdi. Bunga sabab mavjud loyihalarning hukumat tomonidan moliyalashtirilishi, ma’lum jarayonlar va sotuvni esa davlat korxonalari tomonidan boshqarilishi deb qaralmoqda.
Norasmiy dollar kursi rasmiy kursdan besh baravar yuqori bo‘lgan Turkmanistonda valyutaning qattiq nazorati investorlar uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bunday holda investorlar o‘z mamlakatlariga daromad bilan qayta olmaydilar. Import uchun mahalliy valyutani konvertatsiya qilish imkonining yo‘qligi iqtisodiy ma’lumotlarda xatoga olib keladi.
“Bu haqiqatan ham Turkmanistonning iqtisodiy va moliyaviy tizimiga nisbatan chiqarilgan hukm. To’plangan statistik ma’lumotlar faqatgina sarmoyaviy muhit haqida emas. Balki soxtalashtirish, manipulyatsiyalarning Turkmaniston rasmiylari e’tiboridan, iqtisodiyot va moliyaning norma chegarasidan tashqarida ekanligi ko’rsatmoqda”, deya ta’kidladi ekspert.
Bir necha yildirki, Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi Turkmaniston hukumati tomonidan taqdim etilgan statistik ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlashdan bosh tortmoqda.
Bundan tashqari, hukumat uzoq vaqt davomida aholi va uy-joy fondini ro‘yxatga olishning dastlabki natijalarini taqdim etishdan bosh tortib kelmoqda. Bunday holat aholini ro‘yxatga olish tartibini texnik jihozlash va ushbu yo‘nalish xodimlarini qayta tayyorlash uchun katta kuch va mablag‘ sarflagan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi, BMT Aholishunoslik jamg‘armasi rahbarlari va xalqaro ekspertlarni hayratda qoldirdi.
Masala diplomatik darajada ko‘tarilganda esa Turkmaniston rasmiylari “ma’lumotlarni taqdim etish imkoniyatini ko‘rib chiqamiz”, deya javob berdi, ammo, aftidan, ular hali ham “ko‘rib chiqmoqda”, chunki haligacha hech narsa xalqaro tuzilmalarga taqdim qilinmagan. Oxirgi marta aholini ro‘yxatga olishning to‘liq va qat’iy tasnifi 2012-yilda o‘tkazilgan edi.
“Vaziyat shu darajaga yetdiki, Turkmaniston akkreditatsiyadan o‘tgan xorijiy diplomatik doiralarda Turkmanistonning gaz zaxiralari, birinchi navbatda, Galkinish konlari guruhi auditiga nisbatan shubhalar tug‘ilmoqda, bu esa Gafney Consalting, Cline & Associates kompaniyalari tomonidan tasdiqlandi.
Bir xorijlik jurnalistning audit ma’lumotlari haqidagi savoliga Britaniya kompaniyasining yuqori lavozimli xodimi qarorlar qabul qilishda mustaqil o‘tkazilgan qo‘shimcha tadqiqotlar mavjud emasligi va Turkmaniston kompaniyasi tomonidan taqdim etilgan ma‘lumotlarga asoslanishini ta’kidlashi bilan muammo yana yuzaga chiqdi.
Turkman rejimining iqtisodiy qudratiga ham shubha bilan qarala boshlandi.
Turkmanistonlik iqtisodchi va siyosatshunos Kumush Bayriyevaning NG telekanaliga bergan intervyusi, Amerikaning ushbu hisoboti “Turkmaniston hukumatining moliyaviy-iqtisodiy siyosat xarajatlarini aholi yelkasiga yuklagani”ni yana bir bor tasdiqladi. Gap rasmiy va real valyuta kursi orasidagi taxminan besh baravar farq haqida ketmoqda.
Bundan tashqari, Davlat departamenti hisobotida qayd etilganidek, hukumat tomonidan nazorat qilinadigan norasmiy ikkilamchi valyuta hech qaysi moliya tashkilotlarida mavjud emas.
“Bu xorijlik sarmoyadorlarning daromadlarini o‘z mamlakatlariga olib ketishda va mahalliy valyuta, import materiallari yoki jihozlarini AQSH dollariga aylantirishda qiyinchilik tug‘diradi. Bu amaliyotning YIM maʼlumotlaridan keskin farq qilishi, hukumat tomonidan eʼlon qilingan iqtisodiy ko‘rsatkichlarning aksariyati ishonchsiz degan xulosani keltirib chiqardi”, — deyiladi hujjatda.
Kumush Bayriyeva masalaga shunday aniqlik kiritdi: maoshlar, pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar manatning (turkman pul birligi) dollarning rasmiy kursi (3,5 manat) bo‘yicha belgilanadi, bunga tayanib aholi daromadlari yuqori darajada deya olamiz. Bu esa, o‘z navbatida, barcha xalqaro hisobotlarga, jumladan Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi rasmiylari tomonidan ijobiy qaralgan “BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari bo‘yicha ixtiyoriy milliy ma’ruzasi”ga kiritilgan.
Ammo mahsulotlar, asosan iste‘mol tovarlari, xizmatlar va dori-darmonlar narxlarining katta qismi norasmiy dollarning real kursi (bir dollar uchun 19,5 manat) asosida belgilanadi. Ya’ni hokimiyat aholiga besh baravar kam haq to‘laydi.
Hisobotda Turkmaniston iqtisodiyotida malakali kadrlar taqchilligi haqidagi bayonot ham bor.
“Bu birinchi prezident Niyozov siyosatidan boshlab, Turkmaniston siyosiy va mafkuraviy rahbariyatining bir qator xatolarining natijasidir. “Biz gaz savdosidagi daromadimiz bilan hamma narsani sotib olamiz, shu jumladan malakali mutaxassislarni ham”, degan qarash naqadar xato bo‘lganini bugungi kunga kelib ko‘rish mumkin.
Rasmiylarning turkman gazini xorijga sotishga bo‘lgan sabrsizligini aynan shundan kelib chiqib izohlash mumkin. Kelib tushgan mablag‘lar jamiyatning inson kapitaliga sarmoya sifatida kiritilsa yaxshi bo‘lardi. Ammo yo‘q! Hatto xalqaro moliya institutlarining hisobotlari va press-relizlarida ham Turkmaniston hukumati samarasiz megaloyihalarga haddan tashqari sarmoya kiritib, inson kapitalini rivojlantirishga, xususan, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarga investitsiya kiritishni unutib qo’yayotgani haqidagi fikr yangilik emas”, deya ta’kidladi Bayriyeva.
Shu bilan birga rasmiylarning xorijda saqlanayotgan 45 milliard dollarlik “oltin va valyutalari” haqidagi aniq raqamlar birinchi marta ochiq e’lon qilindi.
Lekin bu tanganing faqat bir tarafi, deydi Bayriyeva. Uning so‘zlariga ko‘ra, sotilgan uglevodorodlar mablag‘lari “Turkmanneft” va “Turkmangaz” kabi ikki davlat tashkilotiga kelib tushadi. Biroq u yerdagi mutlaqo shaffof bo‘lmagan aktivlar haqida parlament, mamlakat aholisi va xalqaro hamkorlarga hech narsa maʼlum emas.
“Ammo 10 yildan ko‘proq vaqt ichida birinchi marta, Turkmanistonning uglevodorod ortidan kelgan pullarini “soya”ga yo‘naltirilishning barcha qirralarini ochib bergan “Prezidentning shaxsiy cho‘ntagi — Neft, Gaz, Qonun” hisobotini yaratgan amerikaliklarga rahmat”, dedi siyosatshunos.
Bayriyeva, rasmiylar ushbu hujjat va xalqaro moliya institutlarining boshqa materiallarini tanqidiy tahlil qilish o‘rniga, “siyosiy bosim o‘tkazish uchun” bunday tadqiqotning “siyosiy buyurtma” ekanligi haqidagi cho‘pchakni tarqata boshlaganiga ishonchi komil ekanligini ta’kidladi.
Chunki ularda hisobotni to‘liq tahlil qila oladigan iroda, siyosiy tuyg‘u, xavf va tahdidlarni baholovchi malaka yetarli emas. “Gaz tijoratiga millionlar sarflangan yerda hech qanday natija olinmagandan so’ng qanday obro‘ haqida so’z borishi mumkin?, deydi Kumush Bayriyeva.
Izoh (0)