Nafaqat aholisi, balki yalpi ichki mahsuloti eng yuqori bo‘lgan baʼzi mamlakatlarni qamrab olgan Shanxay Hamkorlik Tashkilotining (SHHT) Ostonada bo‘lib o‘tgan yillik sammiti ko‘plab yangiliklarga boy bo‘ldi.
Sammitda Yevrosiyo iqtisodiyotini bir necha qirrada qayta shakllantirish maqsadida baʼzi munozaralar o‘tkazildi, bu yo‘nalishdan biri esa energetika sohasini o‘z ichiga qamrab oldi. Aniqrog‘i, sammit doirasida Turkmaniston Xalqlar kengashi raisi Gurbanguli Berdimuhamedov Afg‘oniston bilan energetika sohasida hamkorlikning ahamiyatini qayta-qayta ta’kidlab, Turkmaniston tashkilot oldidagi barcha majburiyatlarini bajarayotgani va energetika xavfsizligini kengaytirishda o‘z vazifasini bajarishda kafillikni to‘liq o‘z zimmasiga olishini aytib o‘tdi.
Bu tizim odatda Turkmaniston—Afg‘oniston—Pokiston—Hindiston (TAPI) quvuri bilan bog‘liq bo‘lsa-da, bu safargi muhokamada Afg‘onistonga foyda keltirishi mumkin bo‘lgan energetika loyihalariga ko‘proq e’tibor qaratildi. Ashxobod esa o‘z eksportini kengaytirish, yangi bozorlarga kirishga intilayotgan bir vaqtda bu holat iqtisodiyoti va jamiyatini tiklashga urinayotgan Afg‘oniston uchun ajoyib imkoniyat bo‘lishi mumkin. Biroq asosiy savol bu — ikki tomonlama hamkorlik uchun geoiqtisodiy nuqtayi nazardan qanday ishlar qilinishi kerakligida.
Nega yangi eksport bozorlariga intilish kerak?
Yuqorida qayd etilganidek, Turkmaniston o‘tgan yillar davomida dunyodagi eng yirik gaz zaxiralariga ega davlat sifatidagi mavqeyidan foydalangan holda Markaziy Osiyo va undan tashqarida ham “energiya xavfsizligi kafili” rolini o‘z zimmasiga olib kelmoqda. Yevropa Ittifoqi kabi bozorlarga kirish yo‘lida moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyati yo‘qligi, shuningdek, Janubiy Kavkaz va Erondagi noqulay geosiyosiy muhit tufayli hozircha to‘liq muvaffaqiyat qozona olmagan. Janubiy jabhada TAPI quvur liniyasi ham xuddi shunday to‘siqlarga duch keldi, natijasida Turkmaniston gaz savdosi masalalarida Xitoy bilan deyarli eksklyuziv munosabatlarga olib keldi.
Turkmaniston—Afg‘oniston dinamikasi
Mamlakatning janubiy chegarasi, yuqorida keltirilgan sabablarga qaramay, muvaffaqiyatli eksport bozori imkoniyatiga ega bo‘lgan mamlakat uchun eshik bo‘lib xizmat qiladi.
Ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo hajmi 2011-yildagi 40 million dollardan 2023-yilda qariyb 500 million dollarga oshgan bo’lib, yillik o‘sish miqdori 30 foizga yaqin. Asosiy savdo mahsulotlari Ashxoboddan neft bo‘lsa, Kobulda esa Turkmanistonga eksport qilinadigan kichik hajmdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ustunlik qiladi. Bu raqamlar Afg‘onistonni Turkmanistonning kichik bo‘lsa ham hamkoriga aylantiradi va bu hamkorlik rivojlanish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Hozirda 40 milliondan ortiq aholisi bo‘lgan Janubiy Osiyo davlati “Tolibon” rejimining qo‘lga olinishi sababli ko‘plab davlatlar tomonidan jahon hamjamiyatidan ajratilganligi jamiyatdan tashqari davlat iqtisodiyotida ham o‘z aksini topdi. Iqtisodiy nuqtayi nazardan, bu demografik o‘sish ishsizlik va ijtimoiy tartibsizliklarga olib keladigan turg‘un iqtisodiyotga zamin bo‘ladi.
Shunga o‘xshash holatlarda infratuzilmaga kiritilgan investitsiyalar rivojlanishning yaxshi akseleratori ekanligini isbotladi va bu esa rivojlanishga undovchi mustahkam makroiqtisodiy siklni yaratadi. Turkmaniston bu hamkorlikni, ikki yo‘l bilan ta’minlashi mumkin.
Elektr energiyasi diplomatiyasi
Birinchisiga Turkmanistonning elektr energiyasi diplomatiyasi kiradi. Ashxobod o‘z eksportini kengaytirish uchun yetarlicha elektr quvvati ishlab chiqaradigan stansiyalar qurmoqda. Bunga Meri-Ahaldagi 1574 MVt quvvatga ega bug‘-gaz elektr stansiyasi va Bolqon mintaqasida qurilayotgan kombinatsion elektr stansiyasi misol bo‘ladi. Ikki davlat o‘zaro aloqalar jabhasida, jumladan, Turkmanistonning Yolotan va Afg‘onistonning Serhatobod shaharlari o‘rtasidagi 220 kV liniyani o‘z ichiga olgan liniya mavjud, shunga qaramay, ularning aloqalarini yana ham kengaytirish mumkin. TAPI va CASA-1000 qo‘shimcha quvvatni ta‘minlovchi ikki ulkan loyihadir. Bu borada ikkita asosiy masala bor.
Birinchisi moliyaviy muammolar. Turkmanistonning kengaytirilgan elektr faoliyati ishlari hozirda uning g‘arbiy qismida amalga oshirilmoqda, shu sababdan o‘zaro hamkorlik qimmatroq bo‘lishi kutilmoqda.
Ikkinchisi, o‘zaro aloqa hali Tolibon rejimini tan olmagan hamkorlar tomonidan amalga oshirilishi kutilayotgan loyihalarga tayanadi. CASA-1000 OTB va Jahon banki tomonidan ishlab chiqilgan loyiha bo‘lsa, TAPI esa OTB ham hissa qo‘shadigan loyihadir. Har ikkisining ko‘p tomonlama moliya institutlari tarkibiga Kobuldagi mavjud rejimni qo‘llab-quvvatlamaydigan hamkorlar kiradi, shuning uchun ikkala loyiha investorlari ishlarning qayta tiklanishiga e‘tiroz bildirilishi mumkin.
Nihoyat elektr energiyasi mamlakat iqtisodiyotida cheklangan rolga ega, chunki elektr energiyasi infratuzilma sohasini qo‘llab-quvvatlaydigan, mamlakat rivojiga hissa qo’shishi mumkin bo‘lgan sanoatni to‘liq qamrab ola olmaydi.
Gaz diplomatiyasi
Yana bir yechim Afg‘oniston va Turkmaniston o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri gaz savdosini va Afg‘onistonda sanoat, elektr energiyasi ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Bu loyiha agar Kobulda puxta sanoat siyosati olib borilsa, mamlakat taraqqiyotiga turtki bo’lishi mumkin. Bu buyuk maqsadli loyiha bo‘lib, uni amalga oshirish transport infratuzilmasini yakunlash, elektr stansiyalari va og‘ir sanoat bilan bog‘liq infratuzilmalarni qurish uchun o‘nlab milliardlab mablag‘larni talab qiladi.
Shu bilan birga, bu borada hech qanday ko’p tarmoqli bank bilan aloqalar o’rnatilmagan. Demak, loyiha Xitoy yetakchiligidagi SHHT proyektiga aylanishi mumkin. Jumladan yuqorida qayd etilgan mintaqaviy blokning birinchi moliyalashtirish loyihasiga aylanishi va xavfsizlik darajasidan tashqari faollashgan hamkorlikning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lish potensialiga ega bo‘lib, o‘zini CAREC’ning yanada kattaroq, kuchliroq va muvofiqlashtirilgan versiyasiga aylantiradi. Bu haqida fikr yuritar ekanmiz, keyingi yechim topilishi kerak bo‘lgan muammo SHHT a’zolari tomonidan Tolibon rejimining hozirgi holatiga munosabati, ularning qarashlari qandayligi va bu mavzuda qanday muvofiqlashtirilgan harakatlar amalga oshirilishi bo‘ladi? Ushbu savolga javob berish esa har tomonlama mashaqqatli tahlilni talab qiladi.
Umuman olganda, Belarusning SHHTga kiritilishi SHHTning Ostona sammitidagi eng muhim voqealaridan biri bo‘ldi, biroq energetika sohasida olib borilgan muzokaralar Markaziy Osiyo va Afg‘onistonga kuchli ta‘sir ko’rsatishi mumkin. Turkmaniston va Afg‘oniston o‘rtasidagi muzokara, ikki tomonlama hamkorlik va Afg‘onistonga qaratilgan loyihalarga yo‘l ochish Kobulni iqtisodiy turg‘unlik chuquridan olib chiqa oladigan strategiya bo’lishi mumkin. Shunga qaramay, moliyaviy jihatlardan tashqari, SHHTning barcha iqtisodiyotlarda rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida to‘liq potensialini ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan siyosiy e‘tirof masalalari hamon mavjud.
Muallif: Dimitris Simeonidis
Izoh (0)