Sovet Ittifoqi — millionlab insonlarning qurbon bo‘lishi evaziga vujudga kelgan qizil imperiya edi. Uni qon evaziga qurgan “dohiy”lar kelajakda imperiyani saqlab qolish uchun turli xalqlar yashaydigan nuqtalarda sunʼiy ravishda chegaralar belgilab, qardosh xalqlar orasida “mina”lar ekib ketishgan edi. Masalan, Farg‘ona vodiysi bu borada Markaziy Osiyodagi eng qaynoq nuqta hisoblanadi.
2010-yil 10-iyul kuni yuqorida tilga olib o‘tilgan eng qaynoq nuqta, yaʼni Qirg‘izistonning janubida ildizi bir hisoblangan, asrlar davomida yonma-yon yashab kelgan qirg‘iz va o‘zbeklar bir-biriga qarshi qurol ko‘tardi. O‘sh voqealari degan nom bilan tarixga kirgan ushbu nizo oqibatida, rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 470 nafar inson halok bo‘lib, mingdan ziyod fuqarolar turli jarohatlar olgan. Bundan tashqari, Qirg‘izistondagi qirg‘indan qochib, O‘zbekistonga o‘tgan o‘zbeklar soni esa yuz mingdan oshgan.
Ushbu qonli voqea sodir bo‘lganiga 14 yil bo‘ldi. Hozirgi kunga qadar O‘sh voqealari bo‘yicha bir necha bor mahalliy va xalqaro tekshiruvlar o‘tkazilgan. Biroq hamon qonli voqeaning ayrim haqiqatlari qorong‘ilik tubida berkinib yotibdi. Ushbu maqolada fojianing ayrim siyosiy detallariga to‘xtalib o‘tamiz.
Etnik mojarolar doshqozoni
Farg‘ona vodiysi — Markaziy Osiyodagi eng qaynoq nuqtalardan biri. Bu yerda O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston chegaralari tutashgan bo‘lib, Qirg‘izistonda Tojikistonning ikkita anklavi (anklav — bir davlatning hamma tomondan boshqa davlat hududi bilan o‘rab olingan hududi yoki hududining bir qismi — tahr.), O‘zbekistonning esa to‘rtta anklavi kirgan bo‘lsa, O‘zbekiston hududida esa Tojikiston va Qirg‘izistonning bittadan anklav hududlari mavjud.
Aprel inqilobi
Qirg‘iziston tarkibidagi O‘sh va Jalolobod viloyatlarida sodir bo‘lgan qonli voqealar tag ildizlari, aslida, 2010-yilda mamlakatda sodir bo‘lgan inqilobga borib taqaladi. 6-aprel kuni Bishkek shahrida namoyishlar boshlandi. Inqilob yuz berishidan oldin mamlakatda elektr energiyasi tariflarini ikki baravar oshirishgan va har bir mobil aloqa uchun 60 tiyindan undirishga qaror qilingan. Bu o‘z navbatida aholining maʼlum noroziliklariga sabab bo‘lgan.
Siyosatshunoslar Qirg‘izistonda yuz bergan hukumat to‘ntarishi tashqi kuchlar taʼsirida amalga oshirilganini taʼkidlaydi. Masalan, ko‘plab siyosiy tahlilchilar Qirg‘izistonda yuz bergan inqilobni Rossiya amalga oshirganini va shu yo‘l bilan o‘z harbiy kontingentini mintaqaga joylashtirishni reja qilgan, degan fikrni ilgari suradi. Boisi O‘zbekiston Andijon voqealaridan keyin G‘arb bilan munosabatlari sovuqlashishga qaramasdan, rasmiy Toshkent Termiz shahridagi aviabazadan Germaniyaga Afg‘onistondagi harbiy operatsiyalardan foydalanish uchun ruxsat bergandi. Yaʼni o‘z vaqtida G‘arb bilan uzilgan aloqalar asta-sekin tiklana boshlagan edi. Bunga isobot, misol uchun, Yevropa Ittifoqi 2009-yilda O‘zbekistonga nisbatan eʼlon qilgan barcha iqtisodiy va siyosiy sanksiyalarni butunlay bekor qilgan.
Aprel oyida yuz bergan inqilob natijasida Qurbonbek Bakiyev boshliq hukumat iqtidordan ag‘darildi. Hokimiyatdan ag‘darilgan Qirg‘iziston prezidenti Belarusdan siyosiy boshpana so‘rab, mamlakatni tark etadi. Shundan so‘ng tuzilgan muvaqqat hukumatga Roza O‘tunboyeva boshchilik qiladi.
Mojaroning boshlanishi
2010-yilning aprel oyi boshidan Qirg‘iziston janubida etnik nizo kuchayib borayotgani alomatlari kuzatilgan. May oyida esa ikki etnik guruh vakillari, o‘zbek va qirg‘iz o‘rtasida bir necha bor to‘qnashuvlar sodir bo‘lgan. Biroq rasmiylar bunga yetarli darajada eʼtibor qaratmadi.
11-iyun kuni, mojaro boshlanganidan bir kun o‘tib, birinchi o‘lim haqida maʼlumot olgan O‘zbekiston hukumati qochqinlarni o‘z hududiga kiritish uchun Qirg‘iziston bilan chegarasini vaqtincha ochishga majbur bo‘ladi. 14-iyun kuni rasmiy Toshkent yana bir tomonlama chegarani yopdi va keyinroq O‘zbekiston tomon bir necha kun ichida Qirg‘izistondan 100 mingdan ortiq etnik o‘zbeklarni qabul qilgani, ularning aksariyati ayollar va bolalar bo‘lgani haqida xabar berdi.
O‘zbekiston tomonda o‘zbeklar uchun vaqtincha chodirlar tuzilib, turar joy tashkil etilgan. Ayrim maʼlumotlarga ko‘ra, chegarani kesib o‘tish vaqtida yuz bergan tiqilinchda bir necha kishi halok bo‘lgan.
12-iyun kuni muvaqqat hukumat rahbari Roza Otunboyeva O‘sh viloyatidagi vaziyat nazoratdan chiqib ketganini tan olib, mamlakat harbiy yordamga juda muhtoj ekanini aytib chiqdi. Bu paytga kelib mojaro ikki etnik guruh vakillari istiqomat qilgan O‘sh viloyatining deyarli barcha aholi punktlariga tarqalib bo‘lgan edi.
Mojaroda O‘zbekistonning tutgan pozitsiyasi
Qirg‘izistonning O‘sh, Jalolobod va Botken viloyatlarida odamlar harbiy obyektlarga hujum qilib, o‘qotar qurol va o‘q-dorilarni tortib ola boshladi. Maʼlumotlarga ko‘ra, tartibsizliklar paytida harbiy qismlardan 1000 dan ortiq qurol olib chiqib ketilgan. Namoyish ishtirokchilari turar joy va maʼmuriy binolar bilan birga politsiya binolarini yoqib yuborgan. Shuningdek, ular nafaqat tinch aholi (asosan o‘zbeklar)ni, balki xavfsizlik kuchlari vakillarini ham shafqatsizlarcha o‘ldirgani qayd etilgan.
Mojaroni uyushtirgan tashqi kuchlar darrov bunga eʼtibor qaratib, o‘rtada dallollik qilishni boshladi. O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasida og‘ir vaziyat yuzaga keldi. Chunki Qirg‘izistonda qarindosh va millatdoshlari qirg‘inga uchrayotganidan xabar topgan ko‘plab o‘zbekistonliklar qizishib, qo‘shni mamlakatga o‘tishi aniq edi. Bu esa ikki mamlakat o‘rtasida alal-oqibat katta to‘qnashuvga olib kelishi mumkin edi.
Ro‘za Otunboyeva intervyularining birida 2010-yilda yuz bergan qonli voqealarni xotirlab, O‘zbekiston birinchi prezidenti Islom Karimovning bu vaziyatda tutgan siyosatini tilga olib, shunday degan edi:
“Men Islom Karimov bilan turli sammitlarda ko‘p uchrashganman. Ayniqsa, 2005—2010-yillarda Qirg‘iziston va O‘zbekiston uchun og‘ir va xavfli vaqtlarda tez-tez uchrashib turdik. Prezident Karimovning qarorlari biz uchun juda muhim, hatto hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. 2010-yil 11-iyun kuni Islom Karimov bilan gaplashdim, u chegarani yopaman, hech kimni kiritmayman, dedi. Chunki O‘zbekistonda qarindoshlariga yordam berishni istagan vatanparvarlar ko‘p edi. Agar ular Qirg‘izistonga borishsa, biz allaqachon Qirg‘iziston va O‘zbekiston o‘rtasidagi urush haqida gapirgan bo‘lardik. Islom Karimov buni his qildi va to‘g‘ri qaror qabul qildi. Sababi ularning orasida banditlar, nazoratsiz guruhlar bo‘lishi mumkin edi. Lekin u bunday mojaroning oldini olishga muvaffaq bo‘ldi. Islom Karimov Qirg‘izistonning o‘sha vaziyatdan chiqishi uchun sharoit yaratib berdi desam, adashmayman”.
Kollektiv xavfsizlik shartnomasi (KXSHT) kuchlari Qirg‘izistondagi tartibsizlikni to‘xtatish uchun favqulodda kiritildi. O‘sha vaqtda Rossiya boshliq bu tashkilotga Qirg‘iziston ham, O‘zbekiston ham aʼzo edi. 2012-yilda O‘zbekiston KXSHT harbiy tashkilotida faoliyatini to‘xtatdi va tashkilot aʼzoligidan chiqdi.
O‘sh voqealari ustida olib borilgan tergovlar
Mojaro faqat bir hafta o‘tgach barham topdi. 16-iyun Qirg‘izistonda motam kuni deb eʼlon qilindi. 22-iyun kuni O‘zbekiston hukumati qochib o‘tgan o‘zbeklarni Qirg‘izistonga qaytarishni boshladi. Keyinchalik BMT jami 400 mingga yaqin odam mojaro tufayli uylarini tashlab ketishga majbur bo‘lganini, ularning ko‘pchiligi keyinroq o‘z vataniga qaytib kelganini maʼlum qildi.
Shu vaqtga qadar iyun voqealari yuzasidan bir qancha xalqaro guruhlar tuzilgan. Qirg‘iziston rasmiylari faqatgina Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YXHT) hisobotiga javob berdi. Guruh ekspertlari O‘shdagi tartibsizliklar chog‘ida genotsid yoki harbiy jinoyatlar sodir etilganiga oid to‘g‘ridan to‘g‘ri dalillarni topa olmagan, ammo ular insoniyatga qarshi jinoyatlar alomatlariga ishora qilgan. Biroq Qirg‘iziston parlamenti bu hisobotni biryoqlama va Qirg‘izistonga qarshi hisobot deb tan oldi. Shundan keyin Qirg‘iziston YXHT rahbari Kimmo Kilyunenni mamlakatda persona non grata (nomatlub shaxs — Wikipedia) deb eʼlon qilindi.
Rasmiy maʼlumotlarga ko‘ra, O‘sh va uning atrofidagi tartibsizliklar chog‘ida 470 kishi halok bo‘lgan. Qirg‘iziston ekspertlaridan iborat milliy komissiya millatlararo mojaroning qo‘zg‘atuvchisi va faol ishtirokchilari sifatida o‘ta millatchilar, uyushgan jinoiy guruhlar aʼzolari, sobiq prezident Qurmanbek Bakiyev tarafdorlari va tashqi kuchlarni ko‘rsatdi. O‘sh voqealari natijasida o‘ta og‘ir jinoyatlar bo‘yicha besh yarim mingga yaqin jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lsa-da, ularning yarmidan ko‘pi shu kungacha ochilmagan…
Muallifdan: maqoladan maqsad — bugungi kunda mustahkam aloqalarni o‘rnatishda bardavom bo‘layotgan, qardosh davlatlar O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasida bitib ketgan og‘riqli yarani tirnash emas, balki bu qardosh xalqlar orasiga nizo solib, ularni ayri qilmoqchi bo‘lgan baʼzi tashqi kuchlarni eslatishdan iborat. Hushyorlik hech qachon zarar qilmaydi. Zero bugun ham Markaziy Osiyo mamlakatlarining birlashuvidan ko‘ra, ularning ayro bo‘lishidan manfaatdor tashqi kuchlar mavjudligicha qolmoqda.
Sardor Ali
Izoh (0)