Buyuk derjavalar qarama-qarshiligi davrida G‘arb davlatlari Markaziy Osiyoga asosan o‘zlarining tizimli raqobatchilari — Rossiya va Xitoy uchun potensial muammolar manbai sifatida qaramoqda. Rossiya Ukrainaga hujum boshlagan 2022-yil fevralidan so‘ng G‘arb, birinchi navbatda, Amerika siyosatining bu xususiyati o‘zini yanada yaqqol namoyon qila boshladi. AQSHning Markaziy Osiyodagi siyosati borasida Tomsk davlat universitetining jahon siyosati kafedrasi professori Yevgeniy Troitskiy o‘zining hisobotini taqdim etdi.
AQSHning Markaziy Osiyodagi siyosatining asosiy maqsadlari
Bayden administratsiyasi hokimiyatga kelganidan beri AQSHning mintaqa mamlakatlariga nisbatan siyosatida keskin o‘zgarishlar kuzatilmadi. Xususan, Amerikaning Markaziy Osiyodagi siyosati bo‘yicha dasturiy hujjati yangilanmagan.
Mintaqa AQSH Milliy xavfsizlik strategiyasining so‘nggi nashrida tilga olingan bo‘lib, unda demokratik yo‘nalishni saqlab qolish, mintaqaviy integratsiya va mintaqa davlatlarining energiya xavfsizligini taʼminlash zarurligi haqida so‘z boradi.
“Bayden davrida mintaqadagi siyosatning Rossiyaga qarshi yo‘nalishi yanada aniqroq belgilandi. Tramp davrida esa AQSHning asosiy maqsadi Xitoy edi”.
Masalan, AQSH davlat kotibi Pompeoning 2020-yil Qozog‘iston va O‘zbekistonga tashrifi chog‘ida asosan Xitoyga qarshi ritorika yangragan bo‘lsa, amaldagi davlat kotibi Blinkenning 2023-yilgi tashrifi chog‘ida Rossiyaga qarshi bayonotlar ko‘proq bo‘ldi.
Amerikaning Markaziy Osiyodagi siyosati odatda ikkita asosiy maqsadga erishishga qaratilgan, deb yozmoqda Troitskiy.
- Mintaqadagi mamlakatlarni Rossiya va Xitoy ishtirokisiz integratsiyaga jalb qilish va bu orqali asosiy raqobatchilari mavqeyini zaiflashtirish.
- Amerikaparast kuchlarning siyosiy muhitda, shuningdek, madaniy-ma’rifiy sohalarda mavqeyini mustahkamlash.
Ko‘p tomonlama yondashuv
AQSH va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy ko‘p tomonlama formati C5+1 bo‘lib qolmoqda. Ushbu format 2015-yildan beri amalda bo‘lib, 2022-yilda o‘tkazilgan forum doirasida uchta ishchi guruhi: iqtisodiyot, energetika va atrof-muhitni muhofaza qilish, shuningdek, xavfsizlikni muvofiqlashtiruvchi kotibiyat tuzildi.
Bayden administratsiyasi mintaqaviy tashabbuslarni ham faol ilgari surmoqda. Markaziy Osiyo uchun “Iqtisodiy barqarorlik tashabbusi”ning asosiy maqsadlaridan biri Rossiyani chetlab o‘tuvchi savdo yo‘llarini kengaytirish edi.
2023-yildagi C5+1 vazirlar yig‘ilishidan so‘ng yo‘lga qo‘yilgan mintaqaviy xavfsizlik tashabbusi Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun sanksiyalarning kutilmagan oqibatlarini yumshatishga qaratilgan.
Boshqa ko‘p tomonlama tashabbuslar qatoriga Savdo va investitsiyalar bo‘yicha asosli kelishuv (2004-yildan beri mavjud), har yili o‘tkaziladigan “Mintaqaviy hamkorlik” qo‘shma harbiy mashqlari va AQSH Xalqaro taraqqiyot agentligining (USAID) individual tashabbuslari kiradi.
Xususan, USAID mintaqada yagona elektr energiyasi bozorini yaratish tashabbusini ilgari surmoqda.
AQSHning Qozog‘istonga nisbatan siyosati
AQSH ko‘p tomonlama tashabbuslarga qaramay, mintaqada ko‘proq ikki tomonlama yondashuvni qo‘llaydi. Qozog‘iston o‘zining geografik xususiyatlariga ko‘ra (u Rossiya va Xitoy bilan chegaradosh, shuningdek, resurslarga boy) AQSH siyosatining mintaqadagi eng ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qolmoqda.
Aynan shu davlatda Amerika biznesi mintaqadagi boshqa mamlakatlarga nisbatan eng kuchli mavqega ega va Qozog‘istondagi islohotlar jarayoni tashqi ta’sir imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
“Amerikaning Qozog‘istonga nisbatan diplomatiyasi qamchi (salbiy) va pryanik (ijobiy) usuliga o‘xshaydi”, — deydi Troitskiy.
Bir tomondan, AQSH Rossiya kompaniyalarining respublikadagi xususiylashtirish jarayonlarida ishtirok etishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun Qozog‘istonga “qattiq bosim” o‘tkazmoqda. Boshqa tomondan, AQSH hozirgi islohotlar kursini ochiq qo‘llab-quvvatlaydi, muntazam ravishda Qozog‘iston tovarlarining (shu jumladan, sanoat mahsulotlari) o‘z bozoriga kirishini kengaytirish niyatini bildiradi.
Mamlakatlar o‘rtasidagi ta’lim sohasidagi hamkorlik yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. 2022-yilda mintaqa uchun misli ko‘rilmagan voqea yuz berdi — Shimoliy Qozog‘iston universiteti Arizona universitetiga ishonchli boshqaruvga berildi. Ushbu universitetdagi faoliyat Amerika standartlari asosida olib boriladi.
Shu bilan birga, Vashington Qozog‘iston yaqinroq munosabatlarga ega bo‘lgan Rossiya va Xitoy kabi yirik qo‘shnilar manfaatlarini hisobga olishga majbur. Bu omil AQSHni cheklaydi va ehtiyotkorlik bilan harakat qilishga majbur qiladi.
AQSHning O‘zbekistonga nisbatan siyosati
Qo‘shma Shtatlarning mintaqadagi birdek muhim hamkori O‘zbekistondir. O‘zbekiston mintaqada eng ko‘p aholiga ega. Qozog‘istondan farqli o‘laroq, mamlakat KXSHT yoki YOII a’zosi hisoblanmaydi, Xitoy va Rossiya bilan chegaradosh emas.
Munosabatlarning murakkab tarixiga qaramay, 2001–2005-yillarda AQSH va O‘zbekiston yaqin hamkorlik davriga ega edi.
Amerika tahlil markazlari ko‘pincha O‘zbekistonni mintaqada kelajakdagi koalitsiyaning o‘zagi sifatida ko‘radi, go‘yoki Rossiyani tiyib turishi lozim. Misol uchun, xuddi shunday ssenariy Heritage materialida ko‘rib chiqilgan.
AQSH O‘zbekistonda investitsion faolligini bosqichma-bosqich oshirib bormoqda; hamkorlik asosan energiya resurslari (gaz, uran va neft), farmatsevtika kabi sohalarda rivojlanmoqda. Tomonlar harbiy-texnik sohada, shuningdek, harbiy ta’lim sohasida ham aloqalarni kengaytirmoqda.
Mamlakatlar o‘rtasida ta’lim sohasidagi hamkorlik ham faol rivojlanmoqda. Tomonlar mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha, jumladan, jurnalistika va davlat boshqaruvi kabi sohalarda qo‘shma o‘quv dasturlarini ishlab chiqmoqda.
AQSHning Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmanistonga nisbatan siyosati
Qirg‘izistonda nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyati bo‘yicha an‘anaviy tarzda ancha liberal rejim mavjud, bu respublikani Qo‘shma Shtatlar uchun ham, xususan Amerika gumanitar tashkilotlari uchun ham jozibador qiladi. Vashington va yuqoridagi tashkilotlar respublikadagi ta’lim jarayoni va gumanitar faoliyatda faol ishtirok etmoqda. Ikki tomonlama munosabatlarning asosiy muammosi — hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni yangilash muammosi bo‘lib qolmoqda.
Amerikaning Tojikistonga nisbatan siyosati 2021-yilda qo‘shinlari Afg‘onistondan olib chiqilishi bilan keskin kuchaydi. Tojikiston “Tolibon” hokimiyatga kelishi masalasida qo‘shnilariga nisbatan butunlay boshqacha pozitsiyani egalladi.
Ta’kidlanishicha, Tojikiston dastlab Afg‘oniston milliy qarshilik frontiga yordam ko‘rsatgan, shundan so‘ng tomonlar harbiy hamkorlikni sezilarli darajada oshirgan. Biroq mamlakatlar o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarni yaqin deb bo‘lmaydi.
Turkmaniston asta-sekin Amerikaning mintaqadagi siyosatida chekkada qolishni to‘xtatmoqda. 2022-yildan beri o‘zaro aloqalar tez o‘sdi. AQSH Turkmanistonni tabiiy resurslar eksportini oshirish orqali Rossiyaga qarshi sanksiyalardan foyda ko‘rishiga ishontirmoqchi.
Turkmaniston yaqinlashuvga rozi bo‘lib, transafg‘on gaz quvuri uchun Osiyo taraqqiyot banki (AQSH OTBning asosiy aksiyadorlaridan biri) tomonidan moliyalashtiriladigan mablag‘ berilishiga umid qilmoqda. Respublika, shuningdek, Amerika ta’lim dasturlari va ayrim notijorat tashkilotlarning (asosan atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha) faoliyatiga ruxsat berdi.
AQSH Markaziy Osiyoga birinchi navbatda Rossiya va Xitoyni tiyib turish vositasi sifatida qarashda davom etmoqda. 2022-yildan keyin mintaqada Amerika siyosatining faolligi oshdi. Ko‘p tomonlama tashabbuslarni ilgari surish bo‘yicha sa’y-harakatlarga qaramay, Qo‘shma Shtatlar mintaqa davlatlari bilan munosabatlarda birinchi navbatda ikki tomonlama yondashuvga tayanadi.
Shu bilan birga, Vashingtonning mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy aloqalari nisbatan zaifligicha qolmoqda. AQSH uchun yana bir muammo Afg‘onistondan qo‘shinlarni olib chiqib ketish bo‘ldi, bu Vashingtonni ishonchli hamkor sifatida qabul qilishga imkon bermaydi.
“Qo‘shma Shtatlar o‘z ta’sirini keskin qadamlarsiz, o‘rta muddatli istiqbolga qaratib, asta-sekin oshirish bo‘yicha hozirgi yo‘nalishini saqlab qoladi”, — deydi Troitskiy.
Ikkilamchi sanksiyalar tahdidlari, katta ehtimol bilan, real emas, shu bilan birga, AQSH alohida ramziy cheklovchi choralarni ko‘rishi mumkinligini inkor etib bo‘lmaydi.
Vashingtonning elitaning yangi vakillarini tarbiyalash uchun ta’lim jarayoniga ta’sir o‘tkazishga urinishlari, shuningdek, amerikaliklarning mavjud elita bilan ishlashi, ayniqsa, diqqatga sazovordir, — deya xulosa qildi professor.
Izoh (0)