Yevropadagi so‘nggi stalinchi: Albaniya eshiklarini tashqi dunyoga butunlay yopgan Anvar Xo‘ja taqdiri

Bundan 116 yil oldin Albaniyani 40 yil davomida boshqargan Anvar Xo‘ja dunyoga kelgandi. Uning qo‘l ostida Albaniya dunyoning eng yopiq va izolyatsiyalangan davlatiga aylandi. Anvar Xo‘ja butkul Stalincha qarashlarga ega bo‘lgani sabab “Sovuq urush” davrida “xalqlar otasi”ning g‘oyalariga xiyonat qilgan SSSR bilan ham, Xitoy bilan ham aloqalarini uzadi. Xo‘ja Albaniyada o‘z kommunizmini rivojlantirishga kirishadi: 1967-yildan boshlab mamlakat aholisiga hashamatli buyumlar, shahar tashqarisidan uylar, shaxsiy avtomobil va hatto magnitofonlar xarid qilish taqiqlanadi. Politologlarning taʼkidlashicha, Xo‘janing radial g‘oyalari va siyosati Albaniyani XX asr oxirida boshlangan global rivojlanish jarayonlarida noqulay ahvolda qoldirgan.

1908-yil 16-oktyabr kuni Usmonlilar imperiyasi tasarrufida bo‘lgan Girokastra shahrida Albaniya Xalq Sotsialistik Respublikasini vafotiga qadar, yaʼni 1985-yilgacha boshqargan Anvar Xo‘ja dunyoga keladi.

Xo‘ja matolar bilan savdo qiluvchi musulmon oilada tug‘iladi, litseyda fransuzchani o‘rganadi, keyin esa Fransiyadagi Monpelye universitetiga o‘qishga kirib, u yerda davlat stipendiyasini oladi. Keyinroq yosh alban Fransiya kommunistik partiyasi aʼzosiga aylanadi.

Anvar Xo‘ja o‘sha yillardayoq Iosif Stalinning faoliyatidan ilhomlanar, Albaniya kommunistlari uning g‘oyalari bo‘yicha ish ko‘rishlari kerak deb hisoblardi. 1938-yilda Fransiya Kommunistik partiyasi alban seksiyasi yetakchilarining topshirig‘i bilan Xo‘ja SSSRga yuboriladi va aprel oyida u ilk bor Stalin bilan uchrashadi. Mazkur uchrashuv uning hayotida tub burilish yasaydi.

Anvar Xo‘ja faol fuqaro bo‘libgina qolmay, 1939-yilda fashistlar Italiyasi Albaniyaga bostirib kirganida kommunistik harakat yetakchilaridan biriga aylanadi va Yugoslaviya kommunistlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yadi. Bosqinchilar qo‘shini Albaniyani tark etgach 1944-yilda Anvar Xo‘ja bosh vazir va bir vaqtning o‘zida tashqi ishlar vaziri etib tayinlanadi.

1940-yillar davomida u SSSRga bir necha bor tashrif buyurib, Stalin bilan uchrashuvlar o‘tkazadi. Moskva Tiranani faol qo‘llab-quvvatlar va Bolqon davlatiga mutaxassislarni (muhandislar, o‘qituvchilar, shifokorlar) yuborardi, shuningdek, oziq-ovqat, asbob-uskunalar, mashinalar, dori vositalari ortilgan paroxodlar ham mamlakatga tinmay kelib turardi. Urushdan keyin Albaniyani qayta tiklashga oid besh yillik reja Sovet Ittifoqi Davlat rejasi tomonidan ishlab chiqilgan edi. 1947-yilda SSSRga navbatdagi tashrifi davomida Iosif Stalin Anvar Xo‘jani Suvorov ordeni bilan mukofotlaydi.

O‘ta ketgan stalinchi

Yugoslaviya kommunistlari marshal Tito qo‘l ostida SSSR bilan ziddiyatga bora boshlagach, 1948-yilda Anvar Xo‘ja bilan bilan munosabatlarini uzadi. U Titoni Yugoslaviya Bolqon yarimorolidagi boshqa kommunistik davlatlar ustidan hukmronlik o‘rnatishga urinayotganida ayblaydi. “Titovchilarga” qarshi kurash bahonasida Xo‘ja 1948-yildan 1951-yilga qadar o‘zining siyosiy raqiblari orasida keng ko‘lamli tozalash ishlarini olib boradi.

1953-yilda alban yetakchisining homiysi bo‘lgan Iosif Stalin vafot etadi. 1956-yilda esa Moskvada Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasining XX syezdi o‘tkaziladi va unda sovetlarning yangi yetakchisi Nikita Xrushchyov Stalin shaxsiyatiga ilk tanqidlarni bildiradi. Tarixchilarining aytishicha, bu SSSR va kommunistik Albaniya o‘rtasidagi munosabatlarning sezilarli darajaga yomonlashuviga olib kelgan.

Natijada, Albaniya yetakchisi o‘zining ichki siyosatiga qattiq tura boshlaydi. U mamlakat ichida alban kommunistlarga qarshi yangi “tozalash” ishlarini boshlaydi. Bu esa o‘z navbatida Anvar Xo‘janing Albaniyada yakka hokimlik pozitsiyasini yanada mustahkamlaydi.

Xo‘ja mamlakat qishloq xo‘jaligida sanoatlashtirish va kollektivizatsiyani amalga oshiradi, shu bilan birga o‘z shaxsiga sig‘inishni yo‘lga qo‘yadi — Albaniyada uning sharafiga korxonalar, ko‘chalar va hatto tog‘ cho‘qqilari nomlanadi. U marksizm-leninizm va Iosif Stalin g‘oyalariga ergashmagan boshqa kommunistik davlatlarni keskin tanqid qilar, bir vaqtning o‘zida Albaniyada kommunizmni xo‘jaizmga aylantirib borardi.

Bu esa Tirana va Moskva o‘rtasidagi qarama-qarshilikni kuchaytirdi. Nikita Xrushchyov 1959-yilda munosabatlarni yaxshilash ilinjida Albaniyaga tashrif buyuradi, ammo bu ishni uddalay olmaydi. SSSRda destalinizatsiyaning yangi bog‘ini sifatida Xrushchyov Albaniya bosh vazirini qonunsizlik va kommunistlar orasida ommaviy repressiyani amalga oshirayotganlikda ayblaydi. 1961-yilda Anvar Xo‘ja Sovet Ittifoqi bilan diplomatik aloqalarni uzadi, oradan yetti yil o‘tgach esa Albaniyani Varshava shartnomasidan chiqaradi (bu vaqtda Tirana bir necha yildan beri blokning sammitlari va tadbirlariga chaqirilmay qo‘ygandi).

Butkul izolyatsiya

Albaniya SSSR bilan munosabatlari sovuqlashgan Xitoy bilan aloqalar o‘rnatishga kirishadi. Endilikda alban iqtisodiyotini Xitoy yordamni qo‘llab-quvvatlardi. Ammo 1976-yilda Xitoy yetakchisi Mao Szedun vafot etadi. Natijada Albaniya va Xitoy munosabatlari yuqoridagi yo‘ldan yana bir bor o‘tadi: Anvar Xo‘ja “buyuk boquvchisi”ning siyosiy merosxo‘rlarini xoinlikda ayblaydi va 1978-yilda Pekin bilan aloqalarini to‘xtatadi.

G‘arbga butkul yopilgan va barcha bloklar bilan aloqalarini uzgan Anvar Xo‘ja Albaniyani butun dunyodan to‘liq izolyatsiyalaydi. Xo‘ja mamlakatda ateistik davlat qurish haqidagi rejalarini aytganida, agressiv diniy kampaniya boshlanadi. Hokimiyat mamlakatdagi masjidlar, provaslav va katoliklar cherkovlarini buzishga kirishadi.

Bundan tashqari, 1970-yillar boshida Albaniyada Xo‘janing loyihasi asosida NATO, Yugoslaviya yoki SSSRdan himoyalanish maqsadida keng ko‘lamli mudofaa inshootlari quriladi. Mamlakat hududida 700 mingdan ortiq bunker va o‘t ochish nuqtalari tashkil etiladi.

1980-yillar boshiga kelib Xo‘janing sog‘lig‘i birdan yomonlashadi, mamlakatning yuqori doiralarida esa navbatdagi tozalash amalga oshiriladi. Oradan bir yil o‘tgach, Xo‘janing uzoq yillik sherigi va mamlakatdagi ikkinchi shaxs — bosh vazir Mehmet Shoh nomaʼlum sabablarga ko‘ra vafot etadi. U alban yetakchisini bir necha bor mamlakatni izolyatsiyadan olib chiqib, boshqa davlatlar bilan munosabatlarini tiklashga chaqirgan edi.

Rasmiy versiyaga ko‘ra, u Yugoslaviya foydasiga josuslikda ayblangani uchun o‘z joniga qasd qilgan. Ammo ayrim manbalarning taʼkidlashicha, u Albaniya mehnat partiyasi Markaziy qo‘mitasi yig‘ilishida otib tashlangan.

Anvar Xo‘ja infarkt va insultni boshidan o‘tkazsa-da, rasman Albaniya yetakchisiligicha qolib kelayotgandi. U 1985-yil 11-aprelda miyaga qon quyilishi oqibatida vafot etadi. O‘limidan keyin kommunistlar Albaniyani yana besh yil davomida boshqaradi.

1990-yil boshida mamlakatda bir partiyali tizim bekor qilinadi, hokimiyat tepasiga kelgan demokrat kuchlar esa qayta qurishni boshlab yuboradi. Anvar Xo‘jaga atab o‘rnatilgan haykallar buzib tashlanadi, Tiranadagi muzey esa yopiladi, sobiq yetakchining qoldiqlari Millat qahramonlari memorial qabristonidan poytaxt chetidagi oddiy qabristonga ko‘chiriladi.