Kosmosda birinchi, hamshiraga tegajog‘lik va rahbariyat bilan ziddiyat. Gagarinning parvozdan keyingi hayoti

Yuriy Gagarinning hayoti kosmosga parvozidan keyin butunlay o‘zgarib ketdi. Kamtar harbiy uchuvchi yelkasiga ulkan, oldin tasavvuriga ham sig‘magan mashhurlik va butun dunyo diqqat-e’tiborida bo‘lish mas’uliyati yuklandi. Nega German Titov emas, aynan u birinchi raqamli kosmonavtga aylandi? Gagarin qanday qiyinchiliklarga duch keldi? Yerga qaytganidan keyin nima sababdan o‘limiga bir baxya qoldi? Kosmosga qayta parvoz qilishiga nima sababdan ruxsat berilmadi? Birinchi kosmonavtning hayotiga nuqta qo‘ygan aviahalokat haqida quyidagi maqolada bayon qilamiz.

“Ertaga parvoz, men bo‘lsa hamon bunga ishonmayapman va xotirjamligimdan hayratdaman. Men doim German Titov bilan parvoz borasida imkoniyatlarimiz teng deya hisoblardim va o‘z qarorlarini bizga bildirishgach, kosmosga ilk parvozni amalga oshirish baxti mening chekimga tushganiga ishondim”, — degan edi Yuriy Gagarin kosmosga parvozidan bir kun oldin.

Ertasi kuni diktor Yuriy Levitan radio orqali tantanali ravishda kosmosga uchayotgan birinchi yerlik haqida e’lon qiladi: “Sovet Ittifoqida Yer orbitasiga ichida inson bo‘lgan birinchi kosmik kema — “Vostok” uchirildi. Kosmik kemaning uchuvchi-kosmonavti Sovet Ittifoqi Sotsialistik Respublikasi fuqarosi, uchuvchi, mayor Gagarin Yuriy Alekseyevich”.

Nikita Xrushchyov birinchi raqamli kosmonavtni Moskvada tantanali kutib olishga qaror qildi, Leonid Brejnev esa unga “Oltin yulduz” va “Lenin” ordenini topshiradi. Parvoz vaqtidayoq SSKP MQ birinchi kotibi mudofaa vaziri Rodion Malinkovskiydan katta leytenant Gagaringa mayor harbiy unvoni berilishini talab qildi. U yashagan Gjatsk shahrida esa obodonlashtirish ishlari boshlab yuboriladi, jumladan, hududda kanalizatsiya ham tortiladi.

G‘alabaga bo‘lgan ishonch

Kosmonavtlarni tayyorlash markaziga aylangan 26266-sonli maxsus harbiy qism 1960-yil 11-yanvarda tashkil etilgandi. Unga tibbiy xizmat polkovnigi Yevgeniy Karpov rahbarlik qilardi. Yuriy Gagarin kosmosga uchishga nomzod dastlabki 20 kishi ichidan o‘rin olgan, 1961-yil boshida esa German Titov, Grigoriy Nelyubov, Andriyan Nikolayev, Pavel Popovich va Valeriy Bikovskiy bilan birga eng yaxshi olti nomzod sifatida tanlanadi. O‘sha yilning 25-yanvarida oltilik kosmonavtlar lavozimiga o‘tkaziladi. Shu bilan birga, ilk parvoz uchun ikki kishi — Gagarin va Titov tanlab olinadi.

Moskva amerikaliklar 1961-yilning aprel oxiri yoki may boshida insonni kosmosga uchirmoqchi ekani haqida xabar oladi — bu esa tezroq harakat qilish kerakligini anglatardi. Individual skafandrlar uch kishi uchun tayyor edi — Gagarin, Titov va Nelyubov. Kimni tanlash kerak? Sportchi va xushbichim Yuriy yoki jiddiy, she’riyatga qiziquvchi Titov?

5-aprel kuni general Nikolay Kamanin o‘z kundaligiga shunday yozadi: “Ikkisi ham ajoyib nomzod, ammo oxirgi kunlar Titov foydasiga ko‘plab yaxshi gaplarni eshityapman va o‘zimda ham unga bo‘lgan ishonch ortmoqda. Titov barcha mashqlarni aniqroq bajaryapti va hech qachon ortiqcha gapirmaydi. Gagarin esa zaxira parashyutining avtomatik ochilishiga shubha bildirdi”.

8-aprel kuni “Vostok” kosmik kemasini uchirish bo‘yicha davlat komissiyasi Kamaninning asosiy nomzod sifatida Gagarin, zaxiraga esa Titovni ko‘rsatish borasidagi taklifini bir ovozdan qo‘llab-quvvatlaydi. 9-aprelda Kamanin yig‘ilish natijasini norasmiy e’lon qiladi: “Bu qaror yanvar oyidagi yakuniy imtihon komissiyasida qayd etilgan bo‘lsa-da, Gagarinning xursand va Titovning biroz xafa bo‘lgani hech kimga sir emas”.

“Men oddiy sovet odamiman”

Parvoz nafaqat Gagarin uchun, balki AQSH bilan kosmik poygada o‘zib ketgan SSSR uchun ham ulkan sharaf edi — amerikalik birinchi astronavt Alan Shepart kosmosga 1961-yilning 5-mayida uchadi.

Gagaringa bo‘lgan qiziqish ulkan edi. Parvozdan keyingi birinchi matbuot anjumanida u o‘zi va yaqin qarindoshlari haqida gapirib beradi:

“Qo‘shma Shtatlarda meni knyaz Gagarinlarning qarindoshi ekanimni aytayotgan gaplar tarqaldi. Bu mish-mishlarni urchitayotganlarni xafa qilishga majburman. Men oddiy sovet odamiman. 1934-yil 9-martda kolxozchi oilasida tug‘ilganman. Vatanim — Smolenks viloyati, Klushino qishlog‘i. Urug‘imda hech qanaqa knyazlar bo‘lmagan”.

Insoniyat tarixida kosmosga ilk qadam qo‘ygan Gagarinni dunyoning ko‘plab davlatlarida millionlab insonlar ko‘rishga ishtiyoqmand edi. Gagarin tom ma’noda Yer fuqarosiga aylangandi.

Sovet Ittifoqi rahbariyati uchun Gagarinning xorijiy safarlari sotsializm imkoniyatlarini namoyish etish uchun ajoyib yechim edi. Xorijga ilk safar Chexoslovakiyaga amalga oshiriladi, 28-apreldan 29-aprel kunlari, keyin esa Finlyandiyaga yo‘l olinadi. 11-iyul kuni kosmonavt Buyuk Britaniyada tantanali qarshi olinadi.

Yuzidan tabassum arimaydigan kosmonavt Xitrou aeroportidan Londonga ochiq limuzinda yo‘l olar ekan yo‘lning ikki chetini egallagan minglab odamlar uni olqishlardi. Bunday mashhur insonni ko‘rishga Britaniya qirolichasi ham qiziqish bildiradi va uni Bukingem saroyiga nonushtaga taklif qiladi. Mazkur tashrif haqida juda tez gap-so‘zlar tarqaladi. Ulardan biriga ko‘ra, Yelizaveta II ning yonidan joy olgan Gagarin tush ko‘rmayotganiga ishonch hosil qilish uchun sekingina qirolichaning tizzasiga teginib ko‘rgan. Monarx esa hech narsani sezmagandek o‘zini oliyjanob tarzda tutgan.

Shundan keyin Polshaga tashrif amalga oshiriladi va Janubiy hamda Shimoliy Amerika bo‘ylab turne boshlanadi. Safarlar davomida Gagarin Islandiya, Kanada, Braziliya, Kuba, Antil orollarida bo‘ladi. Birinchi raqamli kosmonavt mahalliy diqqatga sazovor joylarni ko‘zdan kechiradi, turli do‘stlik festivallarida qatnashadi, siyosatchilar va jamoat arboblari bilan uchrashadi, davlat rahbarlaridan mukofotlarni qabul qilib oladi. Gagarinni hamma joyda iliq kutib olishadi, hatto 1947-yildan beri SSSR bilan diplomatik munosabatlari uzilgan Braziliyada ham.

Gagarinning yozgi sayohatlari Vengriyaga tashrif bilan yakunlanadi. 1961-yil 3-sentyabr kuni u Jukovskiy nomidagi Harbiy-havo muhandislik akademiyasiga kiradi, 14-sentyabrda esa Kamanin, Titov va boshqalar bilan Qrimga dam olgani jo‘nab ketadi.

Mahalliy rahbarlar kosmik mehmonlarni bajonidil qarshi olib, ularga muntazam dasturxon yozadi. Bu esa birinchi raqamli kosmonavtning o‘limiga sabab bo‘lishga bir baxya qoladi. 4-oktyabrga o‘tar kechasi u dala hovlidagi o‘rindiqda yuzi qonga belangan holda yotardi. Qora dengiz floti shifokorlari tezkor yordam ko‘rsatib, qosh suyagi singanini aytadi. Nima bo‘lgan edi? Kamanin bu kun haqida kundaligiga shunday yozadi:

Gagarin juda uzoq “xayrlashdi”. Soat 23:47—23:48 larda Yura Valyaga “o‘ynashni bas qil, uxlagani ketdik!”, dedi va mehmonxonadan chiqdi. Ikki-uch daqiqadan keyin Valya qarta o‘ynashni yakunlab “Yura qani?”, deb so‘radi. Seryapinning xotini u koridor bo‘ylab o‘ngga ketgani va xonalardan biriga kirganini aytdi. Koridorda uchta xona bor bo‘lib, dam oluvchilar ketib bo‘lgandi. Valya ikkita xonani ko‘zdan kechirdi, uchinchisi esa ichidan qulflangan edi. U yopiq eshikni qattiq taqillatdi. Bir necha soniyadan keyin u ochilib, xonada chiroq yondi, eshik qarshisida hamshira Anya turardi. Valyaning “Yura qani?”, degan savoliga “Eringiz balkondan sakradi”, deya javob qaytardi.

Ikki metr balandlikdan sakrash muvaffaqiyatli amalga oshmaydi: Gagarin qorong‘ida oyog‘i bilan uzum butasiga ilinib qoladi va muvozanatini yo‘qotib, asfaltga yuzi bilan yiqiladi.

Kamanin vaziyat haqida quyidagicha yozadi: “Hamshira Anyaning so‘zlariga ko‘ra, navbatchilikdan keyin u xonaga dam olish uchun kelgan, kiyingan holatda karavotda yotib, kitob o‘qigan. Gagarin xonaga kirgan, eshikni yopgan va “Xo‘sh, baqirasanmi?”, deya uni o‘pmoqchi bo‘lgan. Bu vaqt eshik taqillab qolgan va Gagarin balkondan sakragan”.

General shu kunning o‘zida SSKP MQ va mudofaa vaziriga bildirgi yozadi. Favqulodda holat mamlakatning siyosiy va harbiy rahbariyatida qattiq norozilik uyg‘otadi. Harbiy-havo kuchlari qo‘mondoni aviatsiya marshali Konstantin Vershinin Kamaninga “Kosmosni epladinglar, Yerning esa rasvosi chiqdi”, deydi.

Gagarinning qayta parvozi haqida gap bo‘lishi ham mumkin emasdi: SSSR ramzlaridan biriga aylangan Yuriy Parvozlarga tayyorgarlik ko‘rish markazi rahbarligi lavozimiga tayyorlanar edi. 1963-yil noyabrida u polkovnik unvonini oladi, katta leytenantdan mazkur harbiy unvonga qadar 3,5 yil o‘tgandi — oddiy ofitser buning uchun 15-20 yil xizmat qiladi.

“Markaz boshlig‘ining ko‘rsatmalariga rioya qilmasdi”

Gagarin Kosmonavtlarni tayyorlash markazida faol ishlay boshlaydi: Boyqo‘ng‘ir kosmodromiga borib, instruktor sifatida hamkasblarini tayyorlaydi, Kamanin bilan birga SSSR Qurolli Kuchlari Bosh shtabi boshlig‘i marshal Matvey Zaxarovga kosmik sohaning nozik jihatlari haqida ma’lumot beradi.

Rahbariyat ularning ishiga yaxshi tushunmas, markaz ofitserlarini oddiy harbiy xizmatchi sifatida bilardi. Harbiy-havo kuchlari bosh qo‘mondonining birinchi o‘rinbosari aviatsiya marshali Sergey Rudenko 1963-yil yanvarda markazga tashrif buyuradi va jamoaga minnatdorlik bildirish o‘rniga Gagarin va Titovga tanbeh beradi.

Kosmonavtlarni tayyorlash markazi rahbari Karpov va Gagarinni ko‘plab ofitserlar qarshisida intizomsizlikda ayblaydi. Karpov markaz boshqaruvidan chetlatiladi, o‘rniga general Mixail Odinsov tayinlanadi. Aviatsiya diviziyasiga rahbarlik qilgan generalga kosmonavtlarni boshqarish oson kechmaydi: yangi boshliq birinchi harakatlaridanoq qo‘l ostidagilarga yoqmaydi.

17-aprel kuni mast holatda harbiy patrulga qarshilik ko‘rsatgani uchun Grigoriy Nelyubov, Ivan Anikeyev va Valentin Filatyev Kosmonavtlarni tayyorlash markazidan haydaladi. Gagarin va Titov qachonlardir uchinchi raqamli sovet kosmonavtni nomiga da’vogar bo‘lgan Nelyubovning ketishidan norozi edi. Nelyubovning o‘zi ham holatni og‘ir qabul qiladi, 1966-yil 18-fevralda 31 yoshli Grigoriy poyezd g‘ildiraklari ostida halok bo‘ladi.

Oxirgi parvoz

1968-yil 26-mart kuni Gagarin Kosmonavtlarni tayyorlash markazidagi xizmatdoshi Georgiy Dobrovolskiy bilan liftda ko‘rishib qoladi. Dobrovolskiy o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan suhbatni eslaydi:

—Jin ursin!

—Nima bo‘ldi?

—Aerodromga kirish ruxsatnomasi uyda qolib ketibdi.

—Nima qilibdi. Avtobusda hamma bilan birga kirib ketasan. Seni barcha taniydi, o‘tkazib yuborishadi.

—Noqulay qandaydir. Askar tekshiradi, sen bo‘lsa unga kimligingni tushuntirib o‘tirasan, juda noqulay. Yo‘q! Qaytib ruxsatnomamni olaman, sen ketaver.

Gagarin aerodromga vaqtida yetib keladi. Tibbiy ko‘rikdan o‘tib, parvozga ruxsat oladi. 27-mart tongida MiG-15UTI o‘quv samolyoti Chkalovskiy aerodromidan parvozga shay holatda edi. Gagarin old o‘rindiqda o‘tirardi. Orqa o‘rindiqdan esa Sovet Ittifoqi Qahramoni polkovnik Vladimir Seregin joy oladi.

Ushbu parvoz Gagarin uchun mustaqil parvozdan oldingi oxirgi sinov — uzoq yillardan beri birinchi marta u bir o‘zi reaktiv qiruvchi samolyotda uchmoqda edi. Soat 10:08 da Gagarin parvoz rahbaridan dvigatelni o‘t oldirishga ruxsat so‘raydi, 10:15 da uchish-qo‘nish yo‘lagini egallashga tayyorligini bildiradi.

Soat 10:30 da Gagarin “625 ning 20-zonada mashq bajarib bo‘lgani”ni bildirib, aerodromga qaytishga ruxsat so‘raydi. Ruxsat olgach esa uchuvchi “Tushunarli, bajarishga kirishdim”, deydi. Bu uning oxirgi so‘zlari edi. Soat 10:32 da yerdan qiruvchi samolyot ekipajiga aloqaga chiqiladi: “Nima sababdan 21-zonaga kirdinglar?”. Javob kelmaydi. Lokator soat 10:43 ga qadar samolyotni kuzatib turadi.

Soat 10:50 da vaziyat haqida Harbiy-havo kuchlari qo‘mondonining yordamchisi general Kamaninga Gagarin o‘tirgan samolyot yonilg‘isi 10 daqiqadan keyin tugashi haqida hisobot berishadi. Zudlik bilan ularni qidirishga “Il-14” samolyoti va to‘rtta “Mi-4” vertolyoti havoga ko‘tariladi. Soat 14:50 da vertolyotlardan birining komandiri Chkalovskiy aerodromidan 64 kilometr uzoqlikda MiG-15UTI qoldiqlariga duch kelganini bildiradi. Shu kuni mamlakat rahbari Leonid Brejnevga Seregin va Gagarinning vafoti to‘g‘risida xabar beriladi.