“Men ketmoqdaman” — Boris Yelsin. Rossiyaning birinchi prezidenti iste’fosi va Putinning hokimiyatga kelishi tarixi

1999-yil 31-dekabr kuni Rossiyaning birinchi prezidenti Boris Yelsin o‘z iste’fosini e’lon qildi. Davlat rahbari vazifasini bajarish esa bosh vazir Vladimir Putinga yuklandi — u uch oydan keyin saylovlarda g‘alaba qozonib, hozirga qadar mamlakatni boshqarib kelmoqda. Bu Rossiya tarixida hokimiyatni tirikligidayoq o‘z xohishi bilan boshqa shaxsga topshirish bilan bog‘liq birinchi holat edi. O‘sha voqealarning barcha ishtirokchilari va guvohlar sodir bo‘lgan voqeaning deyarli faqat bitta versiyasi haqida aytadi. Quyida bu boradagi tahlil va javobi hozirga qadar topilmagan savollarga to‘xtalib o‘tamiz.

Yelsin iste’fosining tafsilotlari qayerdan ma’lum?

Boris Yelsinning iste’fosi tafsilotlari 2001-yilda chop etilgan uning “Prezidentlik marafoni” kitobida keltirilgan. Ushbu kitobni Yelsin administratsiyasining sobiq rahbari, keyinroq esa yordamchisi va Yelsinning qizi Tatyana Dyachenkoga uylanib, uning kuyoviga aylangan Velentin Yumashev yozgani aytiladi. “Oxirgi kitobni yozish juda oson kechdi. Mening o‘zim 1996-2000-yillardagi voqealarning barchasida ishtirok etganman… Men yozardim va biror savol tug‘ilsa, uning oldiga borardim”, — deydi Yumashev.

“Prezidentlik marafoni”dagi iste’fo versiyasi aftidan Rossiyadagi bir nashriyotdan boshqasi o‘tganida turli tafsilotlar bilan tarqay boshlagan. Umuman olganda, jurnalistlarda mazkur voqealarga bog‘liq undanda yaqinroq boshqa manba yo‘q edi.

“Marafon”da keltirilgan ma’lumotlarning ishonchliligini tekshirish qiyin. Shuning uchun boshqa qo‘shimcha guvohlar masalan, voqealarga aloqador shaxslarning xotiralari muhim. Ammo Vladimir Putin hamon prezident sifatida faoliyat yuritayotgan ekan, 1990-yillardan XX asr boshlarigacha Kremlda ishlagan ko‘plab insonlar uchun bu og‘riqli mavzuligicha qolmoqda.

Shunga qaramay, 2000-yillarda OAVda e’lon qilingan materiallar mavjud. Jurnalistlarning insaydlarini Kremlda sodir bo‘lgan voqealar versiyasi bilan taqqoslash ham foydali. 

Barchasi qanday sodir bo‘ldi?

Boris Yelsin ikkinchi muddat yakunlanguniga qadar prezidentlik lavozimidan ketishi mumkinligi haqidagi mish-mishlar 1990-yil o‘rtalarida tarqay boshladi. 1996-yilgi saylovlar oldidan uning hatto ikkinchi muddatga saylanishi ham katta so‘roq ostida edi, ammo oxir-oqibat Yelsin saylovoldi kampaniyasida ishtirok etdi.

Qiziq jihati, Rossiyaning birinchi prezidenti muddatidan oldin iste’fo berishi haqidagi mish-mishlar to‘lqini unga teskari bo‘lgan boshqa gap-so‘zlar bilan birga tarqaldi — Yelsin Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish yoki Konstitutsiyaviy sudni birinchi saylovda boshqa qonun asosida saylanganini tan olishga majburlash orqali uchinchi muddatga saylanadi deyishardi. Hujjatlarga ko‘ra, SSSR endilikda mavjud emasdi, shu boisdan birinchi muddatni hisoblamasa ham bo‘lardi.

Bu gaplar 1998-yil kuzida tarqaldi. Yelsin administratsiyasining o‘sha vaqtdagi rahbari Valentin Yumashev “prezident ishining alohida tartibi” joriy etilganini e’lon qildi, bu davlat rahbari o‘z xohishi bilan faol siyosiy jarayondan voz kechishini bildirardi. Sabab — 17-avgust defoltidan keyin jamiyat orasida ommabopligini yo‘qotgani, shuningdek, Yelsin sog‘lig‘ining yomonlashgani. Amaliyotda “alohida tartib” mamlakat tarixida muhim bosqichga aylanmadi, ammo uning joriy etilishini o‘zi o‘sha davr qanday kechganini yorqin ifodalay oladi.

Yelsinning prezidentlik lavozimidagi oxirgi ikki yili hukumatning muntazam almashishi bilan yodda qoldi. 1998-yilda to‘rtta bosh vazir almashdi (bunga qadar Viktor Chernomirdin qariyb 6 yil hukumatni boshqardi): Sergey Kiriyenko, Yevgeniy Primakov, Sergey Stepashin, Vladimir Putin. Bularning oxirgisi tayinlangan vaqtda Yelsin uni o‘zidan keyin prezidentlik lavozimida ko‘rayotganini e’lon qildi — shu bilan birga, Putin shaxsi keng jamoatchilikka tanish emasdi.

Shundan so‘ng Putin reytingi yuqoriga o‘sa boshlagan bo‘lsa, Moskva meri Yuriy Lujkov va sobiq bosh vazir Yevgeniy Primakov kabi Kreml muxoliflarining mashhurligi so‘na boshladi. Yelsin yozganidek, u aynan Putinga birinchi bo‘lib iste’foga chiqmoqchi ekanini aytgan. Bu parlament saylovlaridan oldin ro‘y bergandi.

“O‘shanda Putinning holati meni hayratga solib qo‘ydi: ‘O‘ylashimcha, men bu qarorga tayyor emasman Boris Nikolayevich’, eslaydi Yelsin. — Yo‘q, bu kuchsizlikdan dalolat emasdi. Putinni ojiz deya olmaysan kishi. Bu kuchli insonning shubhasi edi. ‘Tushuning, Boris Nikolayevich bu ancha og‘ir taqdir’”, — deydi u.

Yelsinning ta’kidlashicha, shu kuni u aynan qaysi sanadan iste’fo berishini ochiqlamagan. Jurnalist Leonid Mlechin taxminicha, prezidentning ushbu sanani tanlashiga uning chiroyli ekani sabab bo‘lgan: yangi asrning boshlanishi va Rossiyada yangi prezident.

28-dekabr kuni Yelsin Yangi yil telemurojaatini yozadi, ammo suratga olish ishlari yakunlangach u shunday deydi: “Ovozim qandaydir bo‘g‘iq bo‘lib qoldi. Matn ham yoqmadi. Qayta yozamiz” va u murojaat yilning oxirgi kunida yozilishini aytadi. Shu kuni kechqurun Yelsin o‘z qarori haqida Aleksandr Voloshin va Valentin Yumashevga aytadi. “Voloshin ko‘zini pirpiratmasdan menga qarab turardi. Yumashev ham qotib qoldi, endi nima deyishimni kutardi”, — deb yozadi Yelsin.  

Shundan keyin texnik detallar muhokama qilinadi, Yumashev ushbu qaror haqida Yelsinning eng yaqin maslahatchisiga aylangan qizi Tatyana Dyachenkoga aytish taklifini bildiradi. Dyachenko esa Yelsinning iste’fosidan keyin “Kommersant”ga bergan intervyusida otasining rejalarini bir oy oldin taxmin qilganini aytgandi. Bunga Xitoyga tashiri davomida “mahalliy taomdan tatib ko‘rgani” sabab bo‘lgan, chunki bunga qadar u hech qachon bunday ish qilmagandi.

Ertasi kuni Yelsin yana bir bor Putin bilan gaplashib oladi va u 31-dekabrdan boshlab Rossiya prezidenti vazifasini bajaruvchiga aylanishini aytadi: “Tongni qanday kutib olishim, voqealar ketma-ketligi qanday kechishi haqida gapirdim. Telemurojaat, qarorlarning imzolanishi, qora chamadonning topshirilishi, kuch tuzilmalari vakillari bilan uchrashuvlar va hokazo. Qo‘shma rejalarimizga biroz tahrirlar kiritdik”.

Yelsin 31-dekabr tongidagina o‘z qarori haqida rafiqasi Nainaga aytadi. Uning eslashicha, ayol eriga otilib, quchoqlab olgan, keyin esa Tatyana Dyachenkoga qo‘ng‘iroq qilgan: “Tanya, o‘ylaymanki, iste’foni bugun e’lon qilmaslik kerak. Odamlarni tashvishga solib nima qilamiz?... Yangi yilni bayram qilish kerak, bu yerda esa prezident ketib qolyapti. Nima ikki kun kuta olmaydimi? Yangi yil yakunlangach, ketaversa bo‘ladi. O‘ylab ko‘ringlar, otang bilan gaplash”. Ammo reja o‘zgarishsiz qoladi. Yelsin murojaatni o‘qib eshittirdi va u televideniyeda bir necha bor takroran qo‘yildi. Aytish kerakki, unda “Men charchadim, men ketmoqchiman”, jumlasi yo‘q edi.

“Kommersant”ning yozishicha, murojaat o‘qib bo‘lingach, kameralar o‘chirilganida Boris Nikolayevich dastro‘molchasini olib, ko‘zini artgan. “Iste’fo bergan prezident televideniye xodimlari uning ko‘z yoshlarini ko‘rishlarini istamaydi. Tatyana Dyachenko otasining yoniga borib, qo‘lidan tutdida va u ham yig‘lab yubordi. Va nihoyat Yelsin o‘zini qo‘lga oldi”, deb yozadi nashr. “Mana nima uchun sizlarni bugun chaqirganimni tushungandirsizlar. Men bu haqida uzoq o‘yladim”, — deydi prezident televideniyedan kelgan jurnalistlarga.

Moskva vaqti bilan 31-dekabr kuni soat 00:00 da Vladimir Putin prezident vazifasini bajaruvchiga aylandi va birinchi bo‘lib “O‘z vakolatini to‘xtatgan Rossiya Federatsiyasi Prezidenti va uning oila a’zolari kafolatlari to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi.

“Rossiyani asrang”, — deydi Yelsin Putinga Kremldagi kabinetidan chiqar ekan.

Nima uchun Putinning birinchi qarori Yelsinning kafolatlari to‘g‘risida?

Ushbu qaror eng ko‘p mish-mishlarni yuzaga keltirgan hujjatga aylandi. Yelsinning o‘zi ham “Prezidentlik marafoni”da shunday yozadi: “Asosiy bema’nilik: xuddiki qaror Yelsin va Putin o‘rtasidagi bitimdek. U menga daxlsizlik beradi, men esa Kremlni muddatidan oldin bo‘shatib beraman”. Balki rostdan ham mazkur qarorning ahamiyati bo‘rtirib yuborilgandir. Hujjat matniga ko‘ra, daxlsizlik faqat Yelsinning o‘ziga berilgan, uning oila a’zolariga esa keng ko‘lamli ijtimoiy imtiyozlar taqdim etilgan xolos.

Jurnalist va tarixchi Oleg Morozo o‘z kitobida vaziyatga oydinlik kiritishga urinadi: “Hokimiyatning bir prezidentdan boshqasiga o‘tishi bo‘yicha hech qanaqa hujjat mavjud emas edi… Bu masala oddiy tartibga amal qilinardi: qaror yoki davlat rahbarining hech bo‘lmasa og‘zaki buyrug‘i bo‘lmasa Federal qo‘riqlash xizmatining birorta mashinasi joyidan siljimaydi, ushbu idoraning biror xodimi ketgan rahbarni qo‘riqlashga jalb etilmaydi…”.

Oradan bir oy o‘tmasdan qaror Rossiya Davlat dumasi tomonidan qabul qilingan qaror bilan almashtiriladi. “Faqatgina o‘ta go‘l va siyosatda hech narsaga tushunmaydigan inson qaror yoki qonunlar mamlakatning sobiq rahbariga daxlsizlikni kafolatlashi mumkinligiga ishonadi”, — deb yozadi Yelsin o‘z kitobida.

Yelsin iste’fosi haqida Putin bilan birinchi marta qachon gaplashgan?

“Prezidentlik marafoni”da Rossiyaning birinchi prezidenti o‘z niyatini ilk bor Putinga 14-dekabrda aytganini yozadi va bu Davlat dumasiga saylovlardan besh kun oldin sodir bo‘lganiga urg‘u beradi. Ilya Bulavinov maqolasida esa birinchi suhbat 22-dekabrda sodir bo‘lgani qayd etiladi. Ya’ni o‘zaro muloqot saylovdan keyin ro‘y bergan.

Balki bu u qadar ahamiyatga ega bo‘lmagan ma’lumotlardir. Biroq buning ortida boshqa narsa turgan bo‘lishi mumkin — masalan, iste’fo to‘g‘risidagi qaror Davlat dumasidagi saylov natijalaridan kelib chiqib qabul qilingandir.

Yelsinning muddatidan oldingi iste’fosiga oid mish-mishlar qayerdan tarqalgandi?

1990-yillar oxirlarida OAV Boris Yelsinni mamlakatni boshqarishga noloyiq va mustaqil qaror qabul qila olmaydigan inson sifatida ochiqdan ochiq tandiq qila boshlaydi. Tabiiyki bu prezidentning muddatidan oldin lavozimdan ketishi haqidagi gap-so‘zlarni keltirib chiqaradi.

1998-yil oktyabr oyida Valentin Yumashev mamlakatni boshaqarishdagi “alohida tartib”ni e’lon qilganidayoq “Kommersant” jurnalisti Veronika Kusillo muddatidan oldin iste’fo ro‘y berishi haqida yozgandi. Bir yildan keyin esa OAV ushbu voqeaning aniq sanasini ham muhokama qila boshlaydi — 1999-yil 16-sentyabr (Putin bosh vazirga aylanganiga bir oydan endi oshgandi). Yelsin mazkur sanada ketmaganidan keyin Davlat dumasi deputati Aleksandr Shoxin yangi sanani e’lon qiladi — 19-oktyabr. Oqibatda Yelsinning hokimiyat tepasida qolishi yana 2,5 oyga cho‘ziladi.

Iste’fodan keyin prezidenti o‘z hayoti bilan yashadi, Putinning prezident sifatidagi harakatlariga hech qanday izohlar bermadi. Yelsinning o‘zi kitob o‘qish, yaqinlari va rafiqasi, shuningdek, do‘stlari hamda sobiq hamkasblari bilan muloqot qilishdan zavqlanganini tan olardi.