Sovetlarning “MiG-25” samolyotida Yaponiyaga qochib ketgan uchuvchi Viktor Belenko 77 yoshida AQSHda vafot etdi. Bu haqda The New York Times gazetasi xabar berdi.

Nashr materialida qayd etilishicha, sobiq uchuvchi 2023-yilning 24-sentyabrida Janubiy Illinoysdagi qariyalar uyida olamdan o‘tgan. U aynan nima bilan kasallanganiga aniqlik kiritilmagan.

Quyida Belenko nima sababdan bu qadar mashhur ekani haqida hikoya qilamiz.

Bundan 47 yil oldin sovet uchuvchisi Viktor Belenko “MiG-25P” yangi qiruvchi samolyotida qochib ketgan edi. U potensial dushman hisoblangan davlatga o‘sha vaqt uchun ko‘plab maxfiy uskunalarga ega samolyotni topshirgan, AQSHdan siyosiy boshpana oladi, keyinroq esa Amerika fuqaroligini qo‘lga kiritadi.

Favqulodda holat 1976-yilning 6-sentyabrida katta leytenant Belenko sherigi bilan Sokolovka aerodromidan o‘quv parvozini amalga oshirayotganida sodir bo‘lgan. Bort raqami “31” bo‘lgan samolyot 530-qiruvchi-aviatsiya polkiga qarashli bo‘lgan. Yuqori balandlikda uchishga qodir “MiG-25” sovet muhandislarining iftixori edi, amerikalik harbiylar esa undan qattiq qo‘rqardi. NATO tavsifiga ko‘ra, samolyot Foxbat — “Uchar tulki” deya nomlangan.

Keyinroq ma’lum bo‘lishicha, Belenko parvoz davomida yolg‘on avariya uyushtirgan. O‘z yetakchisidan ortda qolib, balandlikni 30 metrga qadar tushirgan va to‘g‘ri Yaponiya tomon yo‘l oladi. Bu qadar pastlab uchish ham sovet, ham yapon radarlaridan qochish imkonini beradi. Yaponiyaga yetib kelgan Belenko 6 ming metr balandlikka qadar ko‘tariladi va yapon Havo hujumidan mudofaa qo‘shinlari tomonidan aniqlanadi. Aloqa chastotalarining farqi sabab yaponlar sovet uchuvchisi bilan bog‘lana olmaydi va uni tutib qolish uchun havoga qiruvchi samolyotlar ko‘tariladi, biroq Belenko yana pastlab, radarlardan yo‘qolib qolgandi.

Qochoq avvaliga Titosedagi Amerika aviabazasiga borishni rejalashtiradi, ammo parvoz jarayonida o‘z rejasini o‘zgartiradi — bunga yonilg‘i muammosi yoki urib tushirish xavfi sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin. U samolyotni Xokkaydo orolidagi Xakodate fuqarolik aerodromiga qo‘ndiradi. Qo‘nish yo‘li qiruvchi samolyot uchun yetarli emasdi. “MiG-25” tuproq yo‘lga chiqib ketadi, haydovchilar uni avtomobil yo‘lida uchratgan edi. Belenkoga o‘zini suratga olishayotgani yoqmaydi va kabinada chiqib, pistoletidan ikki marotaba ogohlantiruvchi o‘q uzadi va mahalliy hukumat vakillari yetib kelishini kutadi. Ular kelishi bilan uchuvchi AQSHdan siyosiy boshpana so‘raydi va 9-sentyabr kuni mamlakatdan olib chiqib ketiladi.

“Qaror qabul qilishim uchun uzoq vaqt kerak bo‘ldi, ammo yakuniy qarorni qochishimdan bir oy oldin qabul qildim va shunda o‘zimdan juda mamnun bo‘ldim. Men o‘zimni bulutlar ustida yurgandek sezdim. O‘zimni ozod inson sifatida his qildim. Biroq maqsadimga erishishim uchun Yaponiyada ob-havo yaxshi va yonilg‘i baki to‘la bo‘lishi kerak edi. Bularning ikkisini bir vaqtga to‘g‘rilash uchun bir oy kerak bo‘ldi. O‘tgan oy davomida o‘z majburiyatlarimni shu qadar yaxshi bajardimki, komandirlarim lavozimimni ko‘tarishga tayyor edi. Ammo 1976-yilning 6-sentyabrida barcha komponentlar bir-biriga mos keldi”, — deydi Belenko 1996-yilda Full Context jurnaliga bergan intervyusida.

G‘arb maxsus xizmatlari uchun samolyot samodan berilgan haqiqiy sovg‘a edi. “MiG-25” ehtiyot qismlarga ajratilib, yaxshilab o‘rganib chiqiladi va ikki oydan keyingina SSSRga qaytariladi. Belenko samolyotning qaytarilishiga qarshi bo‘lgan, ammo yaponlar Sovet Ittifoqi bilan munosabatlari yomonlashishini istamagan. Ular sovet hukumatidan aeroport infratuzilmasiga yetkazilgan zarar, turargohni tashkillashtirish, qo‘riqlash, texnik xizmat ko‘rsatish, yetkazib berish kabi xarajatidan 40 ming dollar talab qilgan, biroq pullar baribir to‘lanmay qolib ketgan. Qaytarilgan samolyot yana yig‘ilgan, ammo boshqa uchmagan, Latviyadagi aviatsiya o‘quv yurtida o‘quv namunasi sifatida foydalanilgan.

Ushbu voqeani uzoq vaqt yashirib yurish imkonsiz edi, biroq sovet tomoni ancha vaqtgacha mashg‘ulot vaqtida yonilg‘isi tugagan samolyot Yaponiyaga qo‘nishga majbur bo‘ldi, degan versiyani ilgari surib keladi. Uchuvchi boshqa davlatda asirga olindi, deya hisoblandi. Yaponiyadan samolyot hamda uchuvchini zudlik bilan qaytarish talab etildi.

Amerika tomoni qiruvchi samolyot va uning avionikasidan tashqari, “o‘zimniki — begona” tizimini ham o‘rgangan, shu sababli Sovet Ittifoqi uni o‘zgartirish uchun milliardlab rubl sarflashga majbur bo‘lgan. Umuman olganda, o‘sha vaqtda mazkur tizim eskirib bo‘lgandi va uni almashtirish zarurati oldinroq paydo bo‘lgandi.

“MiG-25”—Mikoyan—Gurevich konstruktorlik byurosining ixtirosi bo‘lib, u ikki dvigatelga ega uchinchi avlod qiruvchi-tutib qoluvchi samolyotdir. Viktor Belenko qochguniga qadar G‘arb tomonida u haqida deyarli ma’lumot bo‘lmagan, bori ham josus sun’iy yo‘ldoshlar tomonidan Yaqin Sharqdagi jangovar harakatlar jarayonida olingan. Isroil harbiylari 1971-yilning martida shu kabi samolyot 3 Maxadan (3672 kilometr/soat) tezroq uchgani va 20 kilometrga ko‘tarilganini kuzatgan. Uni tutib qolish va urib tushishning imkoni bo‘lmagan. Keyinroq “MiG-25” 29 ta jahon rekordini o‘rnatgan, jumladan, eng yuqori balandlikka ham ko‘tarilgan — 37 650 metr. Britaniyaning Flightglobal aviatsiya portal muharriri Stiven Trimblning hisoblashicha, samolyot G‘arb uchun psixologik tahdid bo‘lgan.

“Ular samolyotning tashqi ko‘rinishi, qanotlarining o‘lchami va ulkan havo panjaralari sabab unga ortiqcha baho berib yuborishdi. Ular samolyot juda tezkor ekanini bilardi, shuningdek, u manyovrchan ham deb hisoblangan edi. Birinchisi to‘g‘ri chiqdi, ikkinchisi esa unchalik emas… 1976-yilgacha AQSHda bu samolyot SR-71 ni tutib qolishga qodir emasligini bilishmasdi va shu vaqtgacha sovet havo makoniga kirish uchun tavakkal qilinmagandi”, — deydi Trimbl.

“MiG-25”ning asosiy yutug‘i — raqiblarga o‘zining mavjudligi bilan qo‘rquv uyg‘otish imkoniyati bo‘lgan.

Samolyotning olib qochilishi “Kremniy” tipidagi tanish davlat tizimini ancha murakkab algoritmli kodlash tizimi — “Parol”ga o‘zgartirishga olib keldi. “Smerch-A” radiolokatsion stansiyasi “Sapfir C-25”ga almashtirilgan. Bundan tashqari, samolyot do‘st davlatlarga eksport qilina boshlandi, Osiyo va Yaqin Sharqdagi ko‘plab mamlakatlar uni xarid qildi. Shunday ekan Belenkoning qochishi amerikaliklarga foyda keltirmadi — ular jangovar harakatlar olib borayotgan deyarli barcha nuqtalar zamonaviy jangovar mashinalarga ega edi.

Viktor Belenko o‘z taqdiridan noliydigan inson — dissident emas edi, repressiyaga uchragan qarindoshlari ham yo‘q. Xotini va o‘g‘li, yaxshi ishi bor edi. O‘zining qochishini u mafkuraviy mulohazalar bilan oqlagan, ammo ular darhol paydo bo‘lmagandi. Xatti-harakati ortidan u Amerika fuqaroligi va maxsus xizmatlarda yuqori maoshli konsultantlik ishini olib keldi, ammo uning Sovet Ittifoqi va Qurolli kuchlardagi bilimi o‘z ahamiyatini yo‘qotib bo‘lgandi, ikkinchi turmushidan ajrashgan va uyidan ayrilgan edi, biznesi ham katta daromad olib kelmasdi.

Uchuvchi oldingi oilasi bilan biror marta ham aloqa qilmadi, hatto qayta qurish davri tugagandan keyin ham. Viktor Belenko jurnalistlar yordamida bir necha yildan keyin “MiG uchuvchisi” nomli kitobini yozib, chop ettirgan bo‘lib, qochishga nima undagani haqida batafsil yozgan. SSSRda kitobning rus tilidagi variantini tegishli ruxsatnomaga ega bo‘lganlargina o‘qishi mumkin bo‘lgan.

Belenkodan bir necha kun keyin, undan ilhomlangan Valentin Zosimov ismli sovet uchuvchisi eski “An-2” samolyotida qochishni amalga oshiradi. Zosimov 1976-yilning 23-sentyabrida Eronga uchib o‘tgan. SSSR rahbariyatining Eronga qarshi tahdidlari jahon diplomatiyasida duch kelinmagan edi va bu davlat ishlariga bilvosita harbiy aralashuv tahdidlarini o‘z ichiga olardi. Kelgusidagi bu kabi holatlarning oldini olish uchun jazo muqarrarligini isbotlab qo‘yish lozim edi. Eron podshohi Muhammad Rizo Pahlaviy ikki tomonlama aloqalarni buzmaslik uchun xalqaro tashkilotlarning noroziliklariga qaramay, Zosimovni qaytarishga qaror qiladi. 25-oktyabr kuni Zosimov SSSRga qaytarib olib kelinadi