Bir qutbli dunyo intihosi: yangi xalqaro tartibot qanday bo‘lishi kerak?

Bugun Birlashgan Millatlar Tashkiloti o‘z o‘tmishdoshi Millatlar Ligasi singari butun dunyoda yirik urushlarning oldini ololmay qoldi. Natijada BMTni reforma qilish masalasi ko‘p doiralarda keng muhokama etilmoqda.

Darhaqiqat, dunyodagi mavjud siyosiy tartibot inqiroz ko‘chasiga kirib qolgandek taassurot uyg‘otmoqda. Urushlarning oldini olish uchun dunyoda yangi tartibotni shakllantirish kerakmi? Agar yangi tartibotga zarurat sezilayotgan bo‘lsa, u qanday bo‘lishi lozim?

“Daryo” ushbu mavzu doirasida siyosatshunoslar Oybek Sirojov va Xayrulla Umarov bilan suhbatlashadi.

— Suhbatimiz boshida dunyo tartibotining mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tsak. Dunyo tartiboti o‘zi nima?

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— Dunyo tartiboti — bu xalqaro munosabatlar nazariyasidagi eng muhim masala hisoblanadi. Siyosatshunoslik fanida bir nechta maktablar mavjud. Ular ichida siyosiy realizm maktabi o‘z yondashuvida kuch masalasiga alohida eʼtibor beradi. Agar tarixga nazar solsak, qadimdan g‘olib davlatlar o‘z atrofidagi davlatlarga o‘z tartibotini singdirib kelganini ko‘rishimiz mumkin. Tarixda 2-3 ta davlat o‘zaro bir-biri bilan munosabatlarni shakllantirgan bo‘lsa, globallashuv davrida mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar ancha toraya boshladi. Napoleon davri (1804-1814)dan boshlab g‘olib davlatlar xalqaro munosabatlar tizimini tartibga solish uchun o‘zlarining g‘oyalarini ilgari surishgan va har doim g‘olib davlat dunyo tartibotini shakllantirib kelgan. Siyosatshunoslik nuqtayi nazaridan bu tabiiy jarayon. Kuchlar muvozanati o‘zgarganida, muvozanatni tartibga keltirish maqsadida urushlar yuzaga kelgan.

Birinchi jahon urushi (1914-1918)dan so‘ng Millatlar Ligasi tashkil etildi. Biroq Germaniyada yangi bir kuchning yuzaga chiqishi natijasida bu tizim o‘z mohiyatini yo‘qotdi. Buning oqibatida Ikkinchi jahon urushi (1939-1945) yuzaga keldi. Urushdan so‘ng yangi dunyo tartiboti shakllandi. Biroq Sovet Ittifoqining parchalanishi bilan ikki qutbli dunyoning nihoyasiga yetishi hamda baʼzi davlatlarning shaklan o‘zgarishi yangi kuch tomonidan yangi bir jahon tartibotini shakllantirishga nisbatan moyilliklarni yuzaga keltirdi.

Oybek Sirojov, siyosatshunos:

— Dunyo tartiboti — bu jahonda maʼlum bir qonun-qoidalar asosida yashash. Albatta, yuqorida aytilganidek, dunyo tartibotini kuchli mamlakatlar yoki g‘olib davlatlar shakllantiradi va nazorat qiladi. Dunyo tartibotisiz dunyoning rivojlanishini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bugungi kunda jahon sahnasida 200 dan ortiq mamlakat mavjud. Agar bu yerda maʼlum bir tartib bo‘lmasa, anarxiya yuzaga keladi. Aynan shu nuqtayi nazardan tartibot muhim.

Dunyo tartibotining yuzaga kelishi aslida uzoq tarixga borib taqaladi. Masalan, XVII asrda Vestfal shartnomasi asosida ilk tartibotlar shakllandi. Ushbu tartibot vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib bordi. Chunki jahon sahnasida beqarorliklarning ortib ketishi yoki dunyo birinchiligi uchun yangi kuchning kurash boshlashi va bu kuchga nisbatan boshqa davlatlar birlashib, uni yengishi yangi dunyo tartibotini yuzaga keltirgan. Bunga Napoleon Bonapart va Adolf Gitler misol bo‘la oladi. Bu tendensiya hozirgacha davom etib kelmoqda. Bir so‘z bilan aytganda, dunyo tartiboti zarur, usiz dunyoni tasavvur qilib bo‘lmaydi.

— Nega Ikkinchi jahon urushidan keyin vujudga kelgan va Sovet Ittifoqi parchalangach bir muncha o‘zgargan dunyo tartiboti bugun inqiroz ko‘chasiga kirib qoldi?

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— Yuqorida aytib o‘tganimdek, xalqaro munosabatlarda asosiy rolni qonun emas, kuch o‘ynaydi. Yaʼni xalqaro maydonda kim kuchli bo‘lsa, o‘sha haq! Sovuq urush davrida har doim ikki kuch bir-birini doim tiyib turgan. Masalan, Vyetnam, Koreya va Yaqin Sharqda yuzaga kelgan mojarolarda bir tomon urushga aralashsa, ikkinchi tomon uni tiyishga harakat qilar edi. Bugungi kunda Sovet Ittifoqi mavjud emas, Rossiyada esa Sovet Ittifoqi darajasida kuch yo‘q. Tabiiyki, kuchli davlatlar boshqa kuchsiz davlatlar bilan hisoblashishni istamaydi. Albatta, bugun AQSH dunyodagi yagona qudratli davlat. Buni Zbignev Bjezinskiy ham o‘zining “Buyuk shaxmat taxtasi” asarida yozib o‘tgan.

90-yillarning boshida AQSH o‘zini “dunyo politsiyasi” deb eʼlon qildi. Lekin 1994-yilda Buxarestdagi sammitda AQSH va Rossiya rahbarlari o‘rtasida bo‘lgan ziddiyat yana dunyoda ikki kuch o‘rtasidagi kurashni boshlab berdi. Biroq Rossiya ancha kuchsizlangan. AQSH esa Sharqiy Yevropa davlatlari hisobiga o‘z tarafdorlarini ko‘paytirib oldi. Bugungi jahon tartibotiga baho berishda mana shu masalalarni ham inobatga olish kerak.

Oybek Sirojov, siyosatshunos:

— Mening nazarimda, bugungi dunyo tartiboti inqirozga uchrashiga ikkita sabab mavjud. Birinchisi — dunyo tartibotini shakllantirgan G‘arb yoki AQSH, o‘zi joriy qilgan qonun-qoidalarga rioya qilmay qo‘ydi. Bunga o‘nlab misollar keltirish mumkin. Yaʼni, AQSH o‘zi ilgari surgan tartibotni o‘zi buzishi boshqa davlatlarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Ikkinchisi — vaqt o‘tishi bilan jahon siyosiy sahnasida yangi geosiyosiy kuchlar paydo bo‘la boshladi. Misol uchun, Xitoy kuchayishni boshladi, Rossiya o‘z qudratini asta-sekin tikladi. Yaʼni davlatlar kuchaygani sayin, ularda mavjud tartibotga nisbatan norozilik kuchayib boradi. Masalan, Adolf Gitler kuchayib ketgach, o‘sha vaqtdagi mavjud dunyo tartibotiga amal qilmay qo‘ygan. Demak, Xitoyning kuchayishi va Rossiyaning qayta oyoqqa turishi mavjud bir qutbli dunyoga nisbatan norozilik shakllanishiga sabab bo‘ldi. Ukraina hamda Yaqin Sharqdagi mojarolar mavjud dunyo tartiboti inqirozga uchraganini ko‘rsatmoqda.

— Dunyo tartiboti negizida nima turishi kerak? Masalan, Samuel Hantington dunyo tartiboti asosida sivilizatsiyalar bo‘lishi kerakligini aytadi.

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— Samuel Hantingtondan oldin Fransis Fukuyamani alohida aytib o‘tish kerak. Chunki Hantingtonning ilgari surgan nazariyasi Fransis Fukuyama ilgari surgan g‘oyaga javob bo‘lgan. Fukuyama “Tarix intihosi” deb nomlangan asar yozgan. U o‘z asarida “Sovet Ittifoqi parchalandi, endi tarix tugadimi?” degan masalani ko‘taradi. Samuel Hantington esa bunga javoban endi dunyoda sivilizatsiyalar o‘rtasida kurash avj olishini yozgan. Masalan, Ukraina va Rossiya o‘rtasida yuzaga kelgan urushda ham din omili muhim rol o‘ynadi. Chunki Ukraina asosan katolik, Rossiya esa pravoslav diniga eʼtiqod qiladi.

Oybek Sirojov, siyosatshunos:

— Hantington ilgari surgan sivilizatsiyalar to‘qnashuvi g‘oyasi ancha bahsli masala. Xayrulla aka, siz Ukraina va Rossiya mojarosini misol qilib keltirdingiz. Ammo ular yillar davomida tinch-totuv hayot kechirgan edi-ku! Nega aynan shu davrga kelib, bu ikki davlat o‘rtasida nizo kelib chiqdi? Vaholanki, Ukrainada ham pravoslav yo‘nalishida eʼtiqod qiluvchilar ko‘p. Shu nuqtayi nazardan, Ukraina—Rossiya urushiga sivilizatsiyalar to‘qnashuvi sabab bo‘ldi, degan fikrga qo‘shilmayman. Bu yerda baribir manfaatlar to‘qnashuvi ustuvor ahamiyatga ega.

Dunyo tartiboti o‘zagini kuch tashkil etadi. Yaʼni kim kuchli bo‘lsa, o‘sha yangi dunyo tartibotini shakllantiradi. Kuchli davlatlarning o‘zgarib borishi natijasida, mavjud tartibot ham sekin-asta o‘zgarishga ehtiyoj seza boshlaydi.

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— To‘g‘ri aytdingiz. Kuchli davlat dunyo tartibotini o‘rnatadi va boshqalardan unga amal qilishni talab qiladi. Lekin kuchli davlat ayrim holatlarda o‘zi o‘rnatgan tartibotni buzishi ham mumkin. Masalan, BMT doirasida jahon tartiboti amalga oshiriladi. Biroq Qo‘shma Shtatlar kuch ishlatmoqchi bo‘lsa, buni BMT orqali emas, balki NATO orqali amalga oshiradi.

— BMT o‘z o‘tmishdoshi Millatlar Ligasi singari yirik urushlarning oldini ololmay kelyapti. Natijada BMT reformasi masalasi ko‘p doiralarda keng ko‘tarilmoqda. Umuman, yangi shakllanayotgan jahon tartibotida BMTning o‘rni qanday bo‘ladi? Ayniqsa, Xavfsizlik kengashi faoliyati mexanizmlari va veto masalasi qanday o‘zgaradi?

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— Xalqaro tashkilotlarning asosiy maqsadi — qudratli davlatlarga olib borayotgan siyosatiga legitimlik berish hisoblanadi. Istalgan tashkilotda bitta yetakchi davlat bo‘lib, uning atrofida kichik davlatlar jamlangan bo‘ladi. BMT Ikkinchi jahon urushidan keyin g‘olib davlatlarning tartibot tizimini shakllantirib bergan. Lekin g‘olib davlatlar ham ikki guruhga bo‘lingan edi. Hozir kuchlar muvozanati o‘zgardi. Hatto O‘zbekiston Germaniya, Yaponiya va Hindistonni Xavfsizlik kengashining doimiy aʼzolari safiga kiritish taklifi bilan chiqqan edi.

BMTni isloh qilish borasida ko‘plab siyosatshunoslar turli fikrlarni ilgari surishgan. Masalan, shaxsan o‘zim BMTni tarqatib yuborish kerak, deb hisoblayman. Birinchidan, bu tashkilot Sovuq urushning atributi. Ikkinchidan, katta davlatlarning manfaatini ilgari suradi. Uchinchidan, xalqaro munosabatlarni tartibga sola olmay qoldi.

Yashirishning hojati yo‘q, BMT Qo‘shma Shtatlar manfaatlari asosida ish yuritadi va tashkilotni AQSH moliyalashtiradi. Shuning uchun BMTni tarqatib yuborish kerak va geosiyosiy maktablar asosida yangi bir xalqaro tashkilotni yaratish lozim. Bu tashkilot markazi Germaniyada bo‘lishi zarur. Chunki Germaniya Yevropa Ittifoqida o‘ziga xos o‘rin egallagan. Bundan tashqari, Germaniya Birinchi va Ikkinchi jahon urushining aziyatlarini o‘z boshidan o‘tkazgan. Nemis xalqi boshqa bunday fojialar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Germaniyaning dunyodagi urush masalalaridagi fikrlari ham o‘ziga xos bir yo‘nalish kasb etadi.

Oybek Sirojov, siyosatshunos:

— Birinchi jahon urushidan keyin dunyo davlatlari “bitta mamlakatga dunyoga arbitr bo‘lish imkonini bermaslik kerak”, degan to‘xtamga keldi va mana shu masalada maʼlum bir davlatlarni tiyib turadigan tashkilotga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Shu ehtiyoj zamirida Millatlar Ligasi tashkil etildi. O‘z o‘rnida Millatlar Ligasi ham katta ishlarni qildi. BMT ham aynan Millatlar Ligasi tajribasi asosida yuzaga keldi. Menimcha, BMTni tarqatib yuborish emas, balki uni isloh qilish kerak. Chunki bu tashkilot 190 dan ortiq davlatlarni o‘ziga birlashtira olgan. Bundan tashqari, davlatlar uchun BMT minbari o‘z so‘zini ayta olish uchun yagona minbar.

Shuningdek, dunyo tartibotini isloh qilishga yana bir muhim sabab bor. BMTning asosini Xavfsizlik kengashi tashkil etadi. Xavfsizlik kengashida 5 ta davlat mavjud. Aslida Xavfsizlik kengashining asosiy vazifasi — dunyoda tinchlikni o‘rnatish va kimdir urush boshlasa, uni tiyishdan iborat edi. Eng qizig‘i, bugun Xavfsizlik kengashi aʼzolarining o‘zi urush chiqarmoqda. Misol uchun, AQSHning BMT rezolyutsiyasisiz Yugoslaviya va Iroqqa kirishi. Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi. Oqibatda BMT o‘zining mohiyatini yo‘qotdi. Chunki tashkilot suyanadigan kuchlarning o‘zi mavjud tartib-qoidalarga amal qilmayapti. Mana shuning hisobiga BMT inqiroz ko‘chasiga kirib qoldi.

Yangi dunyo tartiboti shakllanar ekan, BMTga o‘xshash tashkilotga ehtiyoj seziladi. Menimcha, katta davlatlar maʼlum bir konsensusga kelsagina, yangi tashkilot tuzilishi mumkin. Lekin boshqa kuchlar bunga qarshi bo‘ladi.

— Bugungi ziddiyatli vaqtda yirik kuch markazlari o‘zaro kelisha oladimi? Agar kelisha olishmasa, nima bo‘ladi?

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— Bugun yirik kuchlar kelisha olmayapti. Oxirgi yuz bergan voqealarni olib qarasak, dunyo qanday ekanligi ochiq namoyon bo‘ldi. O‘zlari joriy qilgan tartibga o‘zlari amal qilmayapti. Masalan, Falastin davlatini tashkil etish masalasi BMT doirasida bir necha bor ko‘tarilgan. Lekin AQSHning Xavfsizlik kengashi doirasida bildirgan vetolarining 80 foizi Isroilni himoya qilishga qaratilgan.  Mana shuning o‘zi ham BMT va AQSHga baho beradi.

 Oybek Sirojov, siyosatshunos:

— Falastin hududida mustaqil Isroil davlati shakllantirildi. Lekin nega Falastin davlati tashkil etilmadi? Mening nazarimcha, eng katta muammo shu yerdan boshlangan. Agar bu yerda Isroil davlati bilan birga mustaqil Falastin davlati tashkil etilganida, masala bu darajada jiddiylashib ketmagan bo‘lar edi. Bugun dunyo geosiyosatdagi maʼlum bir o‘yinlarning mevasini ko‘rib turibmiz. Agar masalaga o‘zaro konsensus nazaridan yondashilsa, masalani aynan shundan boshlash zarur. Shunda ko‘p masalalar yechilishi mumkin.

— Masalaga O‘zbekiston manfaati nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak, qanday tartibot bo‘lgani maʼqul?

Xayrulla Umarov, siyosatshunos:

— Birinchi prezidentimiz ham, amaldagi davlat rahbari ham xalqaro munosabatlarda har doim dunyoda tinchlik va barqarorlik bo‘lishini ilgari surishgan. O‘zbekiston o‘z manfaati nuqtayi nazardan turli tashkilotlarda faoliyat olib boradi. O‘ylaymanki, 30 yil ichida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Biz hozir o‘z mintaqamiz doirasida tartibot tizimini shakllantirishga harakat qilmoqdamiz. O‘zbekiston ham maʼlum qudratga erishgach, biz ham “shaxmat dona” surishimiz mumkin.

Oybek Sirojov, siyosatshunos:

— Har bir davlat o‘ziga xos tarzda dunyo tartibotini shakllantirishni istaydi. Masalan, AQSH hozirgi mavjud tartibot saqlanib qolishidan manfaatdor. Xitoy ikki qutbli dunyo shakllanishini istamoqda. Endi O‘zbekiston manfaati nuqtayi nazardan yondashsak, biz ko‘p qutbli dunyo shakllanishidan manfaatdormiz. Mana shu qutblar orasida turkiy dunyo alohida bir dunyo bo‘lishi kerak.

Ikki qutbli dunyo bizning manfaatlarimizga to‘g‘ri kelmaydi. Sababi dunyo ikki qutbli bo‘lganidan keyin qaysidir qutb o‘z tarafiga boshqa davlatlarni tortishga harakat qiladi. Shuning uchun biz ko‘proq ko‘p qutbli dunyo shakllanishidan manfaatdormiz.

Sardor Ali suhbatlashdi