Joriy yilning 2-noyabr kuni Fransiya prezidenti Emmanuel Makron rasmiy tashrif bilan O‘zbekistonga kelmoqda. Xo‘sh, Fransiya prezidenti nima sababdan O‘zbekistonga kelmoqda? O‘zbekistonning Fransiyada qanday manfaatlari bor?
“Daryo” ushbu savollarga javob olish maqsadida siyosatshunoslar Jahongir Akramov va Muhtor Nazirov bilan suhbatlashdi.
— Suhbatimiz boshida O‘zbekiston va Fransiya o‘rtasidagi munosabatlar tarixiga to‘xtalsak. Tarixda bu ikki davlat aloqalari qanday bo‘lgan?
Jahongir Akramov, siyosatshunos:
— O‘zbekiston va Fransiya munosabatlari 600 yillik tarixga ega. O‘rta asrlarda Temuriylar davlati va Fransiya o‘zaro siyosiy munosabatlarni yaxshi yo‘lga qo‘ygan. Yaʼni Fransiya o‘zining geosiyosiy manfaatlari asosida Osiyodagi eng qudratli davlat bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqalarga kirishgan. Masalan, Fransiya qiroli Karl VI Amir Temurga xat yo‘llab, ikki davlat o‘rtasida o‘zaro hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yishni taklif etgan. Mana shu munosabatlar 90-yillarda O‘zbekiston va Fransiya o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatilishiga qaysidir maʼnoda asos bo‘ldi.
1994-yilda Fransiya prezidenti Fransua Mitteran O‘zbekistonga tashrif buyurgan. U O‘zbekistonga kelgan birinchi G‘arb yetakchisi hisoblanadi. Aynan uning prezidentlik davrida O‘zbekistonning Fransiya bilan aloqalari mustahkamlangan. Misol uchun, 1994-yilda Fransiyada Mirzo Ulug‘bekning 660 yillik yubileyi, 1996-yilda esa Amir Temurning 660 yillik yubileyi nishonlangan.
1996-yilda Fransiya prezidenti Jak Shirak O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimovga Karl VI ning Amir Temurga yozgan xatini sovg‘a qilgan. Albatta, bundan maqsad — ikki o‘rtadagi diplomatik aloqalarni yanada kuchaytirish edi. Hozir bu munosabatlarning yangi bir bosqichiga o‘tildi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— 90-yillarda Fransiya va O‘zbekiston munosabatlari o‘ziga xos bir shakllanish bosqichidan o‘tdi. Darhaqiqat, 1994-yilda Fransiya prezidenti Fransua Mitteranning O‘zbekistonga tashrifi bejizga amalga oshirilmagan. Sababi 1993-yilda ikki mamlakat o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma imzolangan. Yaʼni hamkorlikning huquqiy asoslari yaratilgan. Bundan tashqari, Fransiya endigina mustaqil bo‘lgan davlatlarda o‘z manfaatini izlagan. O‘zbekiston va Fransiya o‘rtasidagi munosabatlar 1998-yilgacha juda faol rivojlangan. Xususan, G‘arb mamlakatlari O‘zbekistonga faol ravishda investitsiya kiritgan.
So‘nggi yillarni eʼtiborga oladigan bo‘lsak, bu tendensiya davom etmoqda. 2018 va 2022-yilda Shavkat Mirziyoyev Fransiyaga rasmiy tashrif bilan bordi. Bu tashriflar doirasida imzolangan shartnomalar ko‘lami milliard yevrolar bilan o‘lchanadi. Bu Fransiyaning O‘zbekistonda naqadar jiddiy manfaatlari bor ekanligini anglatadi.
— Emmanuel Makronning Qozog‘iston va O‘zbekistonga kelishidan asosiy maqsad nima?
Jahongir Akramov, siyosatshunos:
— So‘nggi 4 yildagi ikki davlat rahbarlarining uchrashuvlari yangi diplomatik munosabatlarga o‘tilganini anglatadi. Misol uchun, 2018-yildagi tashrif doirasida imzolangan shartnomalarning umumiy qiymati 3,4 milliard dollarga teng bo‘lsa, 2022-yil imzolangan shartnomalar qiymati 6 milliardga teng. Yaʼni ikki davlat yildan yilga iqtisodiy aloqalarni mustahkamlab bormoqda.
Fransiya prezidentining Qozog‘iston va O‘zbekistonga tashrifidan ko‘zlangan asosiy maqsad — bu energetika. Fransiya energetikasida atom elektr stansiyalarining ulushi 75 foizdan oshadi. Atom elektr stansiyalari uchun asosiy xomashyo — bu uran hisoblanadi.
— Fransiya prezidenti asosan uran uchun kelmoqdami?
Jahongir Akramov, siyosatshunos:
— Qisman shunday. Albatta, maqsadlar orasida o‘ziga yarasha geosiyosiy manfaatlar ham bor. Chunki hozirgi geosiyosiy tebranishlar davrida kuch nisbatlari o‘zgarmoqda. Masalan, Afrikadagi Niger davlati Fransiyaga uran yetkazib berar edi. Lekin Nigerdagi hokimiyat o‘zgarishi natijasida, Fransiyaning bu davlat bilan hamkorlik aloqalari yomonlashdi. Yaʼni Emmanuel Makron hozirda energetik xavfsizlikni taʼminlash uchun harakat qilmoqda. Shu boisdan katta uran zaxiralariga ega bo‘lgan Qozog‘iston va O‘zbekiston bilan yaqin hamkorlik qilish Fransiya milliy manfaatlariga to‘g‘ri keladi. Tabiiyki, bu hamkorlik mintaqa davlatlari uchun ham foyda.
Bundan tashqari, Fransiya prezidentining Qozog‘iston va O‘zbekistonga tashrifi geosiyosiy jihatdan Fransiyaning biroz tushib ketgan obro‘sini oshiradi. Shuningdek, O‘zbekistonga tashrif buyuruvchilarning asosiy qismi fransuzlar hisoblanadi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Har qanday ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning asosan uch yo‘nalishi mavjud. Bular: siyosiy xavfsizlik, savdo-iqtisodiy va gumanitar. Siyosiy xavfsizlik nuqtayi nazaridan olib qarasak, Fransiya Yevropa Ittifoqidagi yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi va dunyoning har bir nuqtasidan o‘zining iqtisodiy manfaatlarini izlaydi. Markaziy Osiyo — Fransiya uchun o‘ziga xos ochilmagan sahifa.
Niger Fransiyaga uran yetkazib beruvchi asosiy davlat edi. Biroq harbiy to‘ntarishdan so‘ng hokimiyatga kelgan kuchlar Fransiyaga qarshi chiqmoqda. Hatto ular Fransiya bilan aloqalarni to‘xtatmoqchi. Fransiya bu muammoning yechimini hali topa olganicha yo‘q. Shu nuqtayi nazardan, Fransiya uran muammosini Qozog‘iston va O‘zbekiston hisobiga qoplamoqchi.
Hozirda Markaziy Osiyoda o‘ziga xos mintaqalashuv jarayoni kechmoqda. So‘nggi vaqtlarda C5+1 formatidagi uchrashuvlar ko‘paydi. Masalan, C5+AQSH, C5+Rossiya, C5+Xitoy, C5+Yevropa Ittifoqi. Bu uchrashuvlar davlat rahbarlari darajasida bo‘lib o‘tmoqda. Tobora bu tendensiya kuchayib bormoqda. Oxirgi bor C5+Germaniya sammiti bo‘lib o‘tdi. Ehtimol, Fransiya ham kelajakda C5+1 formatida mintaqa davlatlari bilan uchrashuv tashkil qilishi mumkin.
Madaniy-gumanitar tomondan qaraydigan bo‘lsak, Fransiya bilan hamkorlikda O‘zbekistonning manfaatlari juda katta. Chunki O‘zbekistonda turizmga jiddiy eʼtibor qaratilmoqda. O‘zbekistonga tashrif buyuruvchilarning eng katta qismi ham aynan Fransiyadan. Misol uchun, Luvr muzeyida O‘zbekiston haqida bir necha bor ko‘rgazmalar o‘tkazildi. Yaʼni O‘zbekiston uchun turizmni rivojlantirishda Fransiya bilan hamkorlik juda qo‘l keladi.
Jahongir Akramov, siyosatshunos:
— Shuni qo‘shimcha qilishim mumkinki, Fransiyada jamoatchilik juda talabchan va ularda “Buyuk Fransiya” g‘oyasi mavjud. Fransiya jamiyati diplomatik jihatdan AQSH, Xitoy, Rossiya va Buyuk Britaniyadan ortda qolib ketishni xohlamaydi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— To‘g‘ri aytdingiz, garchi Fransiya va Germaniyaning yaqinlashuvi natijasida Yevropa Ittifoqi yuzaga kelgan bo‘lsa-da, ikki davlat o‘rtasida raqobat mavjud. Germaniyaning Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqinlashuvi Fransiyani ham bu mamlakatlar bilan hamkorlik qilishga chorlaydi.
— O‘zbekistonning Fransiyada qanday manfaatlari bor?
Jahongir Akramov, siyosatshunos:
— Har bir davlatning tashqi siyosati o‘z milliy manfaatlariga qaratilgan bo‘ladi. Rivojlangan, demokratik, G7 davlatlari qatoriga kiruvchi Fransiya rahbarining O‘zbekistonga kelishi O‘zbekistonning xalqaro munosabatlarda o‘rni va ahamiyati yuksalib borayotganini ko‘rsatadi. Biz Fransiya bilan hamkorlik qilish orqali tashqi aloqalarni diversifikatsiya qilamiz. O‘zbekiston ko‘p vektorli tashqi siyosat yuritadi. Bu geosiyosiy muvozanatni saqlashga yordam beradi. Fransiya va Germaniya bilan aloqalarimiz Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlarimizni belgilaydi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Fransiya prezidentining kun tartibiga O‘zbekistonga tashrifining kiritilishi katta umidlar kutilayotganidan darak beradi. Hozirda O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga aʼzo bo‘lish harakatida. Bu tashkilotdagi yirik davlatlar bilan hamkorlik qilish boshqa mamlakatlar bilan muzokaralarni osonlashtiradi. Shu nuqtayi nazardan, Fransiyaning qo‘llab-quvvatlashi juda katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston Yevropa Ittifoqi bilan sheriklik va hamkorlik shartnomasini kengaytirilgan formatda imzolashga harakat qilmoqda. Albatta, buning o‘ziga yarasha talablari bor.
— Bugungi kunda yirik geosiyosiy kuchlar Markaziy Osiyoga katta qiziqish bilan qaramoqda. Fransiya ham Markaziy Osiyo uchun kurashga qo‘shildimi?
Jahongir Akramov, siyosatshunos:
— Aslida Markaziy Osiyo uchun kurash uzoq tarixdan mavjud. XIX asrda ingliz tarixchisi Piter Xopkirk o‘zining “Katta o‘yin” asarida Rossiya va Buyuk Britaniya imperiyasining Markaziy Osiyo uchun kurashini ifoda etgan. Bu kurash yirik kuchlar o‘rtasida doim bo‘lib kelgan. 1917-yildan keyin bu kurash to‘xtagan edi. 90-yillar boshida bu kurash yana qayta alanga oldi.
So‘nggi yillarda Ikkinchi jahon urushi (1939-1945)dan keyin vujudga kelgan va Sovuq urush yakunlangach biroz o‘zgargan xalqaro tartibot keskin o‘zgarmoqda. Bu yirik kuch markazlari o‘rtasida keskinlikni kuchaytirishi mumkin. Bugun dunyo yangi xalqaro tartibotga ehtiyoj sezmoqda.
Maʼlum bir yirik davlatning bir makonda taʼsir kuchining kamayishi boshqa katta davlatlarning o‘sha makon uchun qiziqishini oshiradi. Ayni damda Fransiya buni har tomonlama hisobga olmoqda. Fransiya Turkiyaga raqobatchi sifatida Markaziy Osiyoga qiziqmoqda. Bundan tashqari, Xitoyning mintaqada taʼsir doirasining ortishi ham, qaysidir maʼnoda, Fransiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan eʼtiborini kuchaytirishiga majbur qiladi.
Muhtor Nazirov, siyosatshunos:
— Menimcha, Fransiya va O‘zbekiston, Qozog‘iston hamkorlik masalasida bor imkoniyatlarini ishga solmayapti. Savdo-iqtisodiy masalada bor imkoniyatlarni ishga solish kerak.
Jahongir to‘g‘ri aytib o‘tdilar, Sovuq urushdan keyin dunyo hali yangi tartibotni ko‘rmadi. Dunyo endi yangi tartibot tomon ketmoqda. Bu davrda katta mamlakatlar o‘rtasida uchinchi dunyo mamlakatlari uchun kurash bo‘ladi. Boshqa tomondan, hech bir kuchli davlatning geosiyosiy taʼsiri bir hududda uzoq muddat bo‘lmaydi. Bo‘shliqni boshqa kuchli mamlakatlar to‘ldirishga harakat qiladi. Shunday harakatni Fransiya amalga oshirayotgan bo‘lishi mumkin.
Fransiyaning Markaziy Osiyoga taklif qila oladigan imkoniyatlari mavjud. Menimcha, bu masalada Fransiya yolg‘iz emas. Chunki Yevropa Ittifoqining eng katta muammosi — bu energetika. Yaʼni Yevropa tashqi energetik taʼminotga juda bog‘lanib qolgan. Lekin Fransiya Markaziy Osiyodagi geosiyosiy kurashga qo‘shilmoqchi emas. Fransiya faqat o‘zining manfaatlarini izlamoqda. Shu sababdan ham Markaziy Osiyoga qiziqishi ortgan.
Sardor Ali suhbatlashdi
Izoh (0)