Bugun jahon siyosiy maydonida yuz berayotgan tebranishlar fonida yirik geosiyosiy o‘yinchilarning Markaziy Osiyoga qiziqishi ikki hissa ortdi. Misol uchun, Markaziy Osiyo prezidentlari Xitoy, Rossiya, AQSh va Germaniya kabi mamlakatlarning rahbarlari bilan bir stolda muzokara olib bordi. Albatta, bunda mintaqa davlatlari o‘zaro kelishgan holda ish tutishi maqsadga muvofiq. Xo‘sh, bugun Markaziy Osiyo mintaqasida integratsion jarayon qanday holatda? Integratsiya mezonlari bo‘yicha Markaziy Osiyo qanday darajada? Ushbu savollarga javob olish maqsadida “Daryo.uz” siyosatshunos Oybek Sirojov bilan suhbatlashdi.
– Integratsiya o‘zi nima?
– “Integratsiya” so‘zi – bu jipslashish, uyishish degan maʼnoni anglatadi. Markaziy Osiyo uchun eng muhim jihat mintaqaviy integratsiya hisoblanadi. Bu ko‘p tomonlama hamkorlik natijasida shakllanadigan jarayon. Har bir davlat taraqqiy etishni maqsad qilgan. Taraqqiyotga erishishning eng muhim yo‘li – bu o‘zaro integratsiya. Masalan, Yevropa Ittifoqi boshqa integratsion mintaqalar uchun o‘rnak. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Yevropa davlatlari o‘z oldilarida turgan muammolarni aynan integratsiya orqali tezroq hal etib, taraqqiyotga erishdi. Ayni damda Markaziy Osiyo uchun o‘zaro integratsiya suv va havodek zarur.
– Integratsiya va hamkorlikning bog‘liqlik va farqlari nimada?
– Siyosatda davlatlar aro va ikki tomonlama hamkorlik mavjud. Davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikda asosan bugun foyda olishga eʼtibor qaratiladi. Integratsiyada esa asosiy urug‘u kelajakka qaratiladi. Yaʼni integratsiyaning mevasi kelajakda bo‘ladi. Bundan tashqari, hamkorlikda yechib bo‘lmaydigan muammolarni faqatgina o‘zaro integratsiya orqali yechish mumkin.
Siyosatshunoslar mintaqaviy muammolarning mavjudligi va dolzarbligi davlatlarning birlashuviga turtki berishni taʼkidlaydi.
Hamkorliksiz integratsiya bo‘lmaydi. Integratsiya ham bir obyektiv jarayon. Bir mintaqada integratsiya shaklanishi uchun, avvalo hamkorlik yo‘lga qo‘yilishi kerak. Chunki ko‘p tomonlama hamkorlik zaminida integratsiya vujudga keladi. Integratsiyaning o‘ziga xos tamoyillari bor. Misol uchun, o‘zaro ishonch va teng hamkorlik. Mana shu tamoyillar ham yaqin hamkorlik natijasida pishib yetiladi.
– Bugun Markaziy Osiyoda integratsion jarayon mavjud deb ayta olamizmi?
– 90-yillar boshida mustaqillikni qo‘lga kiritgan Markaziy Osiyo davlatlari o‘zaro integratsion jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun ko‘p harakat qildi. Lekin bu jarayon maʼlum bir bosqichga chiqib, institutsional darajaga chiqqanidan so‘ng Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida tashkil etilgan tashkilotlar o‘zining mohiyatini yo‘qotib bordi. Bunda biz ko‘p tomonlama hamkorlikka eʼtibor qaratmadik va o‘zaro strategiya ishlab chiqmadik. Aynan shu nuqtai nazardan, hozir Markaziy Osiyo mamlakatlari ko‘p tomonlama hamkorlikni shakllantirish bosqichida. Hali biz mintaqaviy integratsiya kirish jarayonida emasmiz. Yaʼni integratsiyaga bosqichma-bosqich erishiladi.
– Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikni qo‘lga kiritganiga 30 yildan oshdi. Nega shu vaqtgacha Markaziy Osiyoning integratsiyaga kirishishiga nima to‘sqinlik qildi?
– Bunga bir qancha sabablar mavjud. Masalan, davlat rahbarlarining qarashlari alohida aytish mumkin. 1997-yilda Markaziy Osiyoda kim lider bo‘ladi, degan masala ko‘tarildi. Lekin o‘zaro integratsiyaning eng asosiy masala – bu tenglik! Shuningdek, integratsiyaga taʼsir o‘tkazuvchi tashqi omillar ham mavjud. Meni nazarimda, dunyoda Markaziy Osiyodek mintaqa yo‘q. Bu hududda eng asosiy kuch markazlarining manfaatlari to‘qnashgan. Masalan, AQSh, Rossiya, Yevropa, Eron va Xitoy. Manfaatlar ko‘p to‘qnashgan hududda geosiyosiy mavhumlik ham shu darajada kuchli bo‘ladi. Chunki bir kuchning bu hududda amalga oshirgan siyosatiga boshqa kuchlar javob qaytarishga harakat qiladi. Mana shunday vaziyatdan mohirona foydalanish uchun birinchi navbatda o‘zaro integratsiya zarur. Ayrim kuch markazlari esa bu mintaqada integratsiya bo‘lishini istamaydi.
Integratsiya o‘ziga xos resurs talab qiladi. Yaʼni kelajak yaxshi bo‘lishi uchun unga nimadir tikish kerak. 90-yillarning boshida Markaziy Osiyo davlatlari integratsiya uchun resurs tikishga tayyor emasdi.
– Hozir qanchalik tayyor?
– Hozir Markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy ahvoli oldingidan ancha yaxshi. Bundan tashqari, dunyo tartiboti o‘zgarmoqda. Mana shu holatdan foydalanmasak, ertaga kech bo‘lishi mumkin.
– Markaziy Osiyoda integratsion qanday holatda?
– Hozir Markaziy Osiyoning integratsiyasi bilan bog‘liq qabul qilingan qarorlar deklarativ kasb etmoqda. Yaʼni, qaror qabul qilinadi, lekin uning ijrosi to‘liq bajarilmaydi. Shuningdek, haligacha Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida chegara muammolari hal etilmagan. Bu muammoni hal etmasdan turib, integratsiya bosqichiga o‘tib bo‘lmaydi. Katta-katta davlatlar Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan chegara muammosini allaqachon hal etib bo‘ldi.
– Joriy yilning sentyabr oyida Tojikistonning Dushanbe shahrida Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining beshinchi maslahatlashuv uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. 5 ta uchrashuvi bo‘ldi. Bu bir o‘ziga xos davr yakunlanganini anglatadi. Shu vaqt ichida qanday natijalarga erishildi?
– 2017-yilda O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan yangi bir tashabbus bilan Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining maslahatlashuv uchrashuvlari tashkil etilgan edi. Bu o‘ziga xos yangi bir siyosiy institut. Menimcha, bu o‘zini oqlamoqda. Chunki shu uchrashuvlar natijasida davlatlar o‘rtasida o‘zaro ishonch shakllandi. Maslahatlashuv uchrashuvlari barcha Markaziy Osiyo mamlakatlarida bo‘lib o‘tdi va bu yana davom etadi. Chunki biz hali maslahatlashadigan masalalar juda ko‘p. Shu bilan birga, bu institutni yanada rivojlantirish kerak.
– Markaziy Osiyo davlatlarining o‘zi integratsiyani qanchalik xohlaydi?
– Bu haqda turli xil fikrlar mavjud. Albatta, hamma o‘z manfaatini o‘ylaydi. Markaziy Osiyo integratsiyasidan mintaqa davlatlarining barchasi manfaatdor. Dunyo tartibotining o‘zgarayotgani, Yaqin Sharqdagi masala hamda Ukraina va Rossiya mojarosi fonida birlashishdan boshqa yo‘limiz yo‘q. Buni barcha Markaziy Osiyo davlatlari yaxshi tushunib turibdi. Masalan, uchrashuvlarda barcha davlat rahbarlari ishtirok etmoqda. Bu ijobiy voqealik.
– Muammolarga qanday yechimlar bor?
– Menimcha, bugun Markaziy Osiyo davlatlari mintaqada yagona informatsion makon shakllantirishi kerak. Hozir Xitoy mintaqa davlatlari bilan birgalikda axborot makonini qurmoqchi. Bu o‘z o‘rnida Rossiyaning axborot taʼsirini kesadi. Boshqa tomondan Xitoy bu orqali Markaziy Osiyoda o‘z obro‘sini oshirmoqchi. Shuning uchun umumiy axborot makonini yaratishimiz kerak.
Integratsiya uchun muhim omillardan biri – bu strategiya. Yaʼni Markaziy Osiyo mamlakatlari birgalikda integratsiyaning strategiyasini ishlab chiqishi zarur. Bu bilan mintaqa davlatlari Rossiya, Xitoy va AQSh bilan qanday hamkorlik qilishni aniqlashtirib oladi. Strategiyada shu masalalar ko‘rsatib beriladi. Bunday strategiyani ishlab chiqish juda qiyin. Chunki unda 5 ta davlatni manfaatlarini birlashtirish kerak.
Markaziy Osiyo davlatlarining integratsiyasi uchun asos bo‘luvchi vosita hali topilmagan. Masalan, Yevropa Ittifoqi ko‘mir-po‘lat birlashmasi asosida rivojlandi. Menimcha, Markaziy Osiyo integratsiyasi uchun energiya mahsulotlari asos bo‘lishi mumkin.
– Kuchli davlatlar Markaziy Osiyo integratsiyasiga qanday qaraydi?
– Markaziy Osiyo integratsiyasidan asosiy manfaatdor – bu AQSh va Yevropa Ittifoqi. Chunki ular bu mintaqada Rossiya va Xitoyning taʼsirini ortishini istamaydi. Lekin Rossiya Markaziy Osiyoda integratsiya bo‘lishini xohlamaydi. “Bo‘lib tashla, hukmronlik qil”, tamoyili hali ham mavjud. Xuddi, shunday qarash Xitoyda ham bor. Lekin bu davlatlar mintaqada tinchlik bo‘lishini istaydi.
Sardor Ali suhbatlashdi
Izoh (0)