Amerikalik taniqli jurnalist va siyosatshunoslar — Samuel Hantington va Patrik Jozef tobora nurab borayotgan G‘arb to‘g‘risida yozishgan. Misol uchun, Hantington o‘zining “Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi va yangi dunyo tartiboti” kitobida G‘arbdagi taraqqiyot Sharqiy Osiyoga ko‘chayotganini eʼtirof etsa, Patrik Jozef “G‘arbning halokati” asarida axloqiy va demografik tanazzulga uchrayotgan G‘arb haqida hikoya qiladi.
Nahotki bizning tasavvurimizda eng rivojlangan, madaniylashgan va taraqqiy etgan G‘arbning quyoshi botayotgan bo‘lsa?! Quyida shu haqida so‘z yuritamiz.
G‘arbning tanazzulga uchrashi haqidagi bashoratlar
G‘arbning inqirozi haqidagi ilk nazariya XX asr boshida yashab, ijod qilgan nemis faylasufi Osvald Spenglerga tegishlidir. U o‘zining “Der Untergang des Abendlandes” (G‘arbning tanazzulga uchrashi) asarida sivilizatsiyani tirik organizmga qiyoslaydi. Unga ko‘ra, sivilizatsiya tug‘ilish, o‘sish, yetuklik va inqiroz bosqichlarini boshdan kechiradi. Shundan kelib chiqib, olim G‘arb sivilizatsiyasi inqiroz bosqichiga kirganini taʼkidlaydi.
Darhaqiqat, o‘tgan asrning boshida G‘arbdagi yirik imperialist davlatlar — Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya va Germaniya o‘zaro iqtisodiy va harbiy raqobatning yangi bir bosqichiga o‘tdi. Buning natijasi o‘laroq, insoniyat o‘z tarixida ilk bor jahon urushini boshdan o‘tkazdi. Birinchi jahon urushi oqibatida esa fashizm va sotsializm dunyoga keldi va dunyo yana urush domiga tortildi. Ikkala jahon urushida asosiy kurash G‘arb yerlarida kechdi.
Osvald Spenglerning g‘oyasi bir tomondan o‘z tasdig‘ini topdi. Biroq Ikkinchi jahon urushidan so‘ng G‘arb tanazzul botqog‘iga botib qolmadi. Balki urushdan keyin G‘arb davlatlari o‘rtasidagi adovat yo‘qolib, o‘zaro integratsiya jarayoni yuz berdi va davlatlar taraqqiyot sari odimlay boshladi.
G‘arbning siyosiy yuksalishi va unda AQSh taʼsirining ortishi
1940-yildan keyin G‘arb olamiga yangi maqsadlar bilan AQSh kirib keldi. AQSh Sovuq urush davrida sotsialistik blokka (Sovet Ittifoqi boshchilik qilgan sotsialistik tuzum davlatlari) qarshi G‘arb davlatlarini otaliqqa olib, ularni ham iqtisodiy, ham harbiy tomondan rivojlantirdi. Sovuq urush va undan keyingi davrda G‘arb bir qator sohalarda yetakchi bo‘ldi. Bular:
- Xalqaro bank tizimiga egalik va uni boshqarish;
- Barcha qattiq valyuta tizimlarini boshqarish;
- Dunyoning birinchi darajali isteʼmolchisi;
- Dunyodagi tayyor mahsulotlarning asosiy qismini ishlab chiqarish;
- Xalqaro kapital bozorlarida hukmronlik;
- Ulkan harbiy qudrat sohibi;
- Dengiz yo‘lini nazorat qilish;
- Eng ilg‘or texnik tadqiqot va izlanishlarni olib borish;
- Eng ilg‘or texnik taʼlimni nazorat qilish;
- Aviasozlik sanoatida hukmronlik;
- Xalqaro kommunikatsiya tizimlarida ustunlik;
- Ilg‘or texnologik qurollar ishlab chiqarish sanoatida ustunlik qilish.
Iqtisodiy va harbiy qudratning Sharqqa ko‘chishi
XIX asr o‘rtasida mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha G‘arbning ulushi shiddat bilan rivojlandi. Statistik maʼlumotlarga nazar soladigan bo‘lsak, 1928-yilda G‘arb jahon mahsulotining 84,2 foizini ishlab chiqarganini ko‘rishimiz mumkin. Shundan so‘ng G‘arbda mahsulot ishlab chiqarish surʼati sekinlashishi bilan G‘arbning bu boradagi ulushi asta-sekin torayib bordi.
1990-yillar boshida bir qancha mashhur olimlar, siyosatshunoslar G‘arb taraqqiyoti evrilish pallasiga kirgani haqida gapira boshlashdi. Misol uchun, Samuel Hantington o‘zining “Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi va yangi dunyo tartiboti” kitobida shunday yozadi:
“Iqtisodiy qudrat shiddat bilan Sharqiy Osiyoga ko‘chmoqda, uning ortidan harbiy qudrat va siyosiy taʼsir darajasi ham ergashmoqda. Boshqa jamiyatlarning G‘arb buyruqlariga amal qilishi yoki uning so‘zlariga quloq tutishi tobora kamayib bormoqda. Bu bilan G‘arbning hukmronlik qilish uchun o‘ziga ishonchi va irodasi ham so‘nmoqda”.
Haqiqatan ham, 1960-yildagi eksport bo‘yicha dunyo top-7 jadvaliga qarasak, Yaponiyani istisno etganda, unda barchasi G‘arb davlatlari edi. Ammo so‘nggi 20 yil ichida eksport bo‘yicha Xitoy jahon yetakchisi AQShni quvib o‘tdi. Bundan tashqari, bugungi kunda yalpi ichki mahsulot (YIM) bo‘yicha Xitoy ikkinchi, Yaponiya uchinchi, Hindiston esa beshinchi o‘rinni egallagan.
Yuqorida keltirilgan maʼlumotlarni umumlashtirgan holda aytishimiz mumkinki, iqtisodiy rivojlanish XXI asrda G‘arbiy bo‘lmagan mamlakatlarga ham yoyildi va u yuqori sur’atlarda o‘sib bormoqda.
Sovuq urush o‘z nihoyasiga yetib, Sovet Ittifoqi tarqalishi G‘arb mamlakatlarining harbiy harajatlarini va harbiy sohaga bo‘lgan eʼtiborini biroz pasaytirdi. AQSh prezidentlari — katta Bush va Klinton maʼmuriyatlarida harbiy xarajatlar miqdori 1990-yildagi 342,3 milliard dollardan 35 foizga qisqartirilib, 1998-yilda 222,3 milliard dollarga tushirildi. 1980-yillardan boshlab Britaniya, Germaniya va Fransiya ham o‘z harbiy xarajatlarini maʼlum miqdorda qisqartirdi.
Samuel Hantington o‘z asarida Iroqni mag‘lub etish uchun Qo‘shma Shtatlar Fors ko‘rfaziga o‘z ixtiyoridagi jangovar taktik uchoqlarning 75 foizini, aviatashuvchi kemalarning 46 foizini, quruqlik qo‘shinlarining 37 foizini, harbiy flot xizmatchilarining 46 foizini safarbar qilganini yozib, kelajakda bunday miqdorda qisqargan harbiy kuch bilan G‘arbiy yarimshardan tashqaridagi ikkita tugul, bitta qudratli davlatga qarshi intervensiya olib borish AQSh uchun juda qimmatga tushishini taʼkidlaydi.
Bundan tashqari, yadro quroliga ega davlatlardan 5 tasi (Rossiya, Xitoy, Hindiston, Pokiston va Shimoliy Koreya) G‘arbiy bo‘lmagan davlatlar hisoblanadi. Bu davlatlar qatoriga Eronni ham qo‘shish mumkin. Albatta, ko‘p qutbli dunyoning ham kamchilik va nuqsonlari bisyor. Masalan, xalqaro muammolarni hal etishda o‘zaro bir konsensusga kelish qiyin. Ammo bu boshqa mavzu…
Demografik va hududiy so‘nish
Amerikalik taniqli jurnalist va siyosiy sharhlovchi Patrik Jozef Byukenen “G‘arbning halokati” nomli asarida G‘arbda ommaviy madaniyatning keng quloch yoyishi, naslsizlik sabab demografik inqiroz va buning fonida immigratsiyaning kuchayayotganiga eʼtibor qaratgan. Jumladan, u shunday yozadi: 1950-yillarda boshlangan “Ommaviy madaniyat” 1990-yillarga kelib millatimizni naslsizlik balosiga duchor qildi. “Ommaviy madaniyat” asta-sekin insonning hayvonga xos xususiyatlarini kuchaytirib boradi. Bu maʼnaviy-axloqiy illatlarning taʼsiri oqibatida kishilarda bir qator ko‘rinishlar namoyon bo‘ladi.
XX asrda G‘arb aholisi dunyoning 30 foizini tashkil qilar, G‘arb hukumatlari dunyo aholisining 45 foizi ustidan nazorat o‘rnatgan edi — 1920-yilda bu ko‘rsatkich 48 foizga chiqdi. Lekin XXI asr boshida G‘arb aholisi insoniyatning 11 foizini tashkil qildi. Olimlarning qayd etishicha, 2025-yilga qadar bu ko‘rsatkich 10 foizga tushib ketishi mumkin.
1920-yilda G‘arbdagi qudratli imperiyalar Yer sayyorasining 25,5 million kvadrat milyasiga xo‘jayinlik qilgan. Bu quruqlikdagi yer maydonining deyarli yarmiga teng. Biroq 1993-yilga kelib bu ko‘rsatkich 12,7 million kvadrat milyaga qisqarib ketdi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, kollektiv G‘arb qo‘lidagi taraqqiyot asta-sekin boshqa sivilizatsiyalarga ko‘chmoqda. To‘g‘ri, bu jarayon 10-15 yil ichida sodir bo‘lib qolmaydi. Hantingtonning fikriga ko‘ra, G‘arb XXI asrda ham qudrat va o‘z taʼsir kuchini saqlab qoladi. Ammo sivilizatsiyalar o‘rtasidagi kuch muvozanati bosqichma-bosqich o‘zgarib bormoqda va buni inkor etib bo‘lmaydi. Albatta, har bir narsaning ibtidosi bo‘lganidek, intihosi ham bor!
Sardor Ali
Izoh (0)