“Bu kitobda insonning aql yetmaydigan abadiy sir ekanligi to‘g‘risida yozilgan…” — “Qatlga taklif” romani haqida

O‘qish davomiyligi: 7-8 daqiqa

Noayonlik hissi

Taniqli tanqidchilar Nabokov asarlari tilining “tiniq obrazliligi”, “shiddatliligi”, “quruqligi”, “g‘aroyib darajada keskinligi”ni ta’kidlashadi. Tasvirlarning mahorat bilan yaratilganiga, ularning ma’nodorligiga, rangliligiga alohida e’tibor berishadi.

Ayni paytda xos kitobxon yoki o‘zini osmondan tushgan o‘tkir munaqqid hisoblaydiganlar Nabokovga xilma-xil ayblar ham qo‘yishadi. Bular:

• Nabokov ijodining insonparvarlik an’analaridan uzilib qolgani;
• Yozuvchilik mahoratini behuda namoyish qilishi;
• Yozuvchi maqsadining mavhum, tasvirlayotgan voqea-hodisalarga aniq munosabatining mavjud emasligidan iborat.

Bitsilli o‘zining maqolasida quyidagi nuqtai nazarni bayon etadi:

Nabokov ijodining hukmron g‘oyasi ekzistensial qo‘rquv, noayonlik hissi, hayotning ma’nosizligini tuyishdir. Sintsinnatni qo‘rquv hissi qamrab olgan, u o‘zi bilgan narsalarning barisi ortida turgan nimanidir g‘ira-shira ilg‘aydi.

Bitsilli fikricha, roman insonning aql yetmaydigan abadiy sir ekanligi haqidagi mavzuga majoz tarzida yaratilgan. Binobarin, Sintsinnat xarakter emas, g‘oyalar uyg‘unligi, majoziy shaxs, abadiy insoniy xislatlar hosilasidir.

Sintsinnat olami

Endi bevosita asarning o‘ziga murojaat qilaylik. Romanning bosh qahramoni Sintsinnatga o‘lim jazosi berishadi. Biz uni o‘limini kutayotgan bir vaqtda uchratamiz. Asarda olam baxtsiz, g‘amguzor qahramon idroki orqali ko‘rsatilib, parchalangan ongga xos qiyshiq ko‘zguda aks ettiriladi. Shu tufayli mazkur olam soxta, ma’nosiz, to‘pori olamdir. Unda amalga oshirilgan har qanday ish, harakat jirkanch bir maynavozchilikdir.

Nabokov asariga Sintsinnatning daftarini kiritadi. Unda qahramon o‘zi erishmoqchi bo‘lgan ozodlik haqidagi fikrlarini yozgan: kunlardan bir kun “uyg‘onib”, yanada aslroq boshqa bir olamda bo‘lib qolish haqidagi orzusini bayon etgan. Ko‘rib turganimizdek, adib ijtimoiy tabaqalanishlarni estetik tabaqalanishlarga bo‘ysundirib tasvirlayotgan olamining aslligiga shubha bilan qaraydi: “U yerda inson nazari betakror aql-zakovat ila nur sochib turadi, u yerda bu dunyodagi jafokash g‘aroyib insonlar erkinlikda sayr qilib yurishadi, u yerda vaqt istakka bo‘ysunadi… U yerda hamma narsa maftunkor ravshanligi, yaxshiliklar mo‘lligi bilan hayratga soladi, u yerda hamma narsa bolalar qadrlaydigan maroqli o‘yinlar kabidir, u yerda shunday bir ko‘zgu nur taratib turadiki, undan ba’zida bu yoqqa quyon bolasi sakrab o‘tib qoladi”.

“U yerda” — ikkinchi bir voqelik timsolidirki, u faqat san’atdagina yaratiladi, bu esa ijtimoiylikning estetikaga bo‘ysunishidan dalolat beradi. Ayni vaqtda qahramon soxta voqelikka juda bog‘lanib qolgan, “Olamning haqiqiy o‘lchovini” anglab olish uchun to‘siq bo‘lgan o‘limdan g‘oyat qo‘rqadi. U qamoqda yozgan fikrlar o‘ziga achinish, qo‘rquv, “Tamara bog‘larini” sog‘inish hissi bilan sug‘orilgan.

Mangu spiral

Asarda fikrimizcha, taqdir, qismat bosh mavzudir, bular esa inson hayotini boshqarib turadi. Shunga ko‘ra taqdir hukmi bilan unga qarshi kurashuvchi va halok bo‘luvchi inson o‘rtasidagi to‘qnashuv asar qurilmasini tashkil qiladi.

Sintsinnatning butun kuch-g‘ayrati taqdirni bir iloj qilib o‘zgacha hal etishga qaratilgan. Sintsinnat qamoqdan qutulib chiqish topguniga qadar, u jussasi kichik va zaif bo‘lib qolaveradi (hatto poyabzali shunchalik mo‘jaz ediki, Marfinkaga ham torlik qilardi, o‘zi esa shunchalik mitti ediki, tog‘oraga bemalol sig‘ardi), atrofidagi hamma narsa ko‘ziga katta va kuchli bo‘lib ko‘rinadi. U aylana chiziq bo‘ylab adashib yurishga mahkum edi (hatto u turmadan “qochganda” ham direktorning xonasi oldidan chiqib qoladi). Xayol bilan voqelikning qo‘shilishiga quyidagi parcha misol bo‘la oladi: “Ulkan qo‘rg‘onni ortda qoldirib… Sintsinnat shaharga kirib keladi. Ifor islar dimog‘ga urilib, Tamara boshlarining yaqinligidan dalolat berdi… Sintsinnat zinaga yugurib chiqdi, eshikni itardi va o‘zining yorug‘ qamoqxonasiga kirdi. Orqasiga o‘girildi, ammo eshik zich yopib qo‘yilgan edi”.

Afsuski, ozodlik uchun kurashdagi har bir zohiriy yutuq yanada kattaroq mag‘lubiyat bilan tugaydi: Sintsinnat o‘z qamoqxonasi atrofida qanchalik aylanmasin (aytmoqchi, unga hech kim xalaqit bermaydi), undan tashqarida qo‘ygan har bir qadami muqarrar ravishda yana o‘sha qamoqxonaga olib boradi, ya’ni har gal u boshlang‘ich nuqtaga qaytib kelaveradi. Faqat qatl oldidagi so‘nggi daqiqada “ichidagi inson” qo‘qqisdan “turma”dan ozodlikka chiqish qo‘lidan kelmasligini tushunib qoladi; shu ondayoq atrofidagi olam abadiy ko‘lam kasb etadi: atrofdagi narsalar ko‘p marta qisqarib, o‘zi esa qo‘rquvdan xalos bo‘ladi va “ovozlariga qaraganda o‘zi kabi mavjudotlar turgan tomonga” yo‘l oladi.

Nihoyat roman yakunida aylana chiziqqa jon kirib, spiral shaklini oladi, spiral esa yana, yangi bir o‘ramda bizni san’atdan voqelikka qaytaradi.

“Hayot uyqu demakdir…”

Tabiiy ravishda romanda hayot uyqu demakdir, degan mavzu ham paydo bo‘ladi. Mazkur mavzuni yoritish uchun yozuvchi tush ko‘rish shaklidan foydalanadi, “Men ko‘rgan tushlarda dunyo ma’naviy jihatdan yuksak, ruhan ancha baland edi…”

Nabokov bu o‘rinda tush ko‘rishning muhim xususiyatini ta’kidlaydi, ya’ni tushda irodaga o‘rin yo‘q. Sintsinnat voqealarni o‘z irodasiga bo‘ysundira olmaydi (taqdir, qismat, hayot — uyqudir, degan mavzular bir-biri bilan qo‘shilib ketadi). Sintsinnat “Biroq o‘zgalar yordamisiz uyg‘ona olmayman, bunday yordamdan esa o‘lguday qo‘rqaman”, deydi.

Adabiyotdan ma’lumki, taqdir, tutqun inson, qamoqxonaga o‘xshash dunyo kabi mavzular aytarlik yangilik emas (ular Bodler, Lermontov, Kamyu, Dostoyevskiy, Soljenitsin va boshqalarning asarlarida ko‘p uchraydi). Ya’ni u mavzular ko‘p marta turlicha tasvirlarda yoritiladi, lekin Nabokovniki kabi alohida mavzuga aylanmagan va bu qadar mohirlik bilan ishlanmagan. O‘z navbatida mazkur g‘oyani ishlashda ham Nabokov izchil. Yozuvchining fikricha, hayot uyqu demakdir, uyqu esa o‘limning tug‘ishgan birodari. Nabokov shu yo‘nalishda oxirigacha boradi. Shuning uchun ham roman ikki xil ma’no kasb etib tugaydiki, asar nihoyasida qatl maydonchasida uchta Illatdan biri o‘z qo‘llarida Sintsinnatni emas, “jajji jallod”ni urug‘cha yanglig‘ ko‘tarib uchadi.

“Hech narsa haqida bo‘lmagan kitob yozishni istardim…”

Nabokov o‘z o‘limini kutayotgan kishining “ahvoli” bilan hech narsani kutmayotgan boshqa qahramonlarning holatlari orasidagi qarama-qarshilikni tasvirlaydi. Qamoqxona eshigi ochiladi. Sintsinnat, meni qatl qilish uchun olib ketgani kelishdi, deb o‘ylaydi, ammo birdan oqlovchi kirib keladi va “Ilmatugmamni yo‘qotib qo‘ydim”, deydi. Sintsinnat yengilgina ingrab yana o‘rniga yotadi.

Doimiy qo‘rquv, ezilish holatida kun kechirgan Sintsinnat emas, balki go‘yo eri haqida tashvishlanayotgan va ayni vaqtda esa o‘z jazmanlarini ham unutmayotgan xotini Marfinka hushidan ketadi. Bu o‘rinda Flober boboni eslash o‘rinlidir: “…Men o‘z holicha uslubning ichki quvvati bilan yashayveradigan… hech narsa haqida bo‘lmagan kitob yozishni istardim”. Nabokov go‘yo ana shu fikrni amalga oshiradi, ammo u achinarli va mudhish hech vaqoning ijirg‘antiruvchi, alg‘ov-dalg‘ov olamini yaratadi. Bular Pyer, Marfinka, qamoqxona boshlig‘i, oqlovchi va boshqalardir.

“Qatlga taklif” romanida dialoglarning uzilib-uzilib turishi, fikr ma’nosining atayin buzilishi, telba-teskari narsalarning keng qo‘llanilishi kabi absurd teatriga xos unsurlarni uchratish mumkin.

Undan tashqari, roman sahifalarida teatrdagi boshqa unsurlar mavjud — qahramonlarning kiyimi, grimi, niqoblari, rollarning almashinib turishi, qahramonlarning tomoshabin va ijrochilarga bo‘linishi, sahnani eslatuvchi kunda turadigan maydoncha va nihoyat, “tomosha”dek uyushtirilgan qatlning o‘zi. Hatto Sintsinnat roman nihoyasida: “Uch soniya tanaffus e’lon qiling, keyin bema’ni pyesani oxirigacha yetkazaman”, deydi.

“Bizni ma’lum darajada sirli narsalar qurshab olgan…”

Nabokov fikricha, voqelik — so‘ngsiz-nihoyasiz qadamlar silsilasidir, uni anglash darajasidir, binobarin, bunga erishish mumkin emas. Shu boisdan ham Nabokov: “Bizni ma’lum darajada sirli narsalar qurshab olgan”, deydi. Til esa, adib fikricha, narsalarni istagan ko‘yga solishga qodirdir, u jonsiz buyumlarni tiriltira oladi va aksincha, jonli odamlarni qo‘g‘irchoqqa aylantirib qo‘yadi. Shu sabab Nabokov uchun o‘ziga teng voqelik yo‘q, ya’ni Mutlaq voqelik mavjud emas.

Xullas, hammasini yig‘ib, shunday xulosaga kelsa bo‘ladi: Roman qahramonlari va ularning xatti-harakatlari, qanchalik telbanamo va mantiqsiz bo‘lsa, asarning o‘z tuzilishi shunchalik aniq va mantiqiydir, undagi ish-harakat sur’ati va maromi ham shunchalik o‘lchovlidir. Nabokov romanda oddiy voqelikni mutlaqo bema’ni narsalarning butun bir turkumi sifatida tasvirlaydiki, bu narsa yozuvchining qiyshiq oynani izlab topishga va “tushunarsiz, ko‘rimsiz buyumni bu oynada aks ettirib, ajoyib, mukammal obrazga aylantirishga” intilganidan dalolat beradi.

Demak, Berberova (kimligini, ochig‘i, o‘zim ham bilmayman, yozuvchi yoki adabiyotshunos bo‘lsa kerak) aytganidek: “Nabokov yangicha uslubda yozibgina qolmay, balki o‘quvchini yangicha mutolaa qilishga ham o‘rgatgan”.

Azizbek Yusupov