Har yili oktyabr oyida Shvetsiya va Norvegiyadagi qo‘mitalar ilm-fan, adabiyot va iqtisod, shuningdek, tinchlikni saqlash sohalaridagi Nobel mukofotlari g‘oliblarini aniqlaydi. Mukofot sovrindorlari medal, diplom va pul mukofotlarini dekabr oyida Stokgolmda oladi.

Bu yilgi mukofot laureatlarini aniqlash jarayoni ketmoqda. Hozirgacha tibbiyot va fiziologiya hamda fizika bo‘yicha sovrindorlar aniqlangan bo‘lib, oldinda yana to‘rtta sohadagi yetuk nomzodlar ko‘rib chiqilmoqda. Quyida Nobel mukofoti tarixi, kimlarga va qancha pul mukofoti berilishi, taniqli laureatlar va boshqa qiziqarli ma’lumotlarni taqdim etamiz.

Nobel mukofotining ta’sis etilishi

Mukofot shved kimyogari, muhandis va ixtirochi Alfred Nobelning vasiyatiga ko‘ra ta’sis etilgan. U 1867-yilda dinamitni, 1887-yilda ballistitni ixtiro qilgan va portlovchi moddalar ishlab chiqaradigan ko‘plab korxonalarning hammuallifi bo‘lgan.

Alfred Nobel vasiyatnomasi

Dinamit ixtirochisi Alfred Nobel vafotidan keyin o‘z boyligining katta qismini ushbu mukofotlarni moliyalashtirish uchun qoldirgan. 1895-yil 27-noyabrda u o‘zining vasiyatnomasini imzolagan, unda tom ma’noda shunday deyilgan:

“Men boyligimning qolgan qismini quyidagicha bo‘lishmoqchiman: vasiyatimni bajaruvchilar kapitallarimni xavfsiz qimmatli qog‘ozlarga sarflashi kerak. Ular fond tuzadi, uning foizlari yil davomida insoniyatga eng katta foyda keltiradigan ilmiy kashfiyotlar qilganlarga bonus sifatida taqsimlanadi ...”

Vasiyatnoma Norvegiya stortingi (parlamenti) tomonidan 1897-yil 26 aprelda ma’qullangan, chunki Nobelning ko‘plab qarindoshlari sudda e’tiroz bildirishga harakat qilgan. 1900-yil 29-iyunda Shvetsiya Qirollik Kengashining yig‘ilishida Nobel jamg‘armasining nizomi tasdiqlangan va mukofotlar beruvchi institutlar faoliyatini tartibga soluvchi qoidalar qabul qilingan.

Mukofotning ilk laureatlari

Nobel mukofoti 1901-yildan beri fizika, kimyo, fiziologiya yoki tibbiyot, adabiyot, tinchlikni targ‘ib qiluvchi faoliyat sohalaridagi yutuqlari uchun beriladi. Birinchi Nobel mukofotlarini topshirish marosimi 1901-yil 10-dekabrda Stokgolm va Kristianiyada bo‘lib o‘tgan. Birinchi laureatlar quyidagilar edi:

• rentgen nurlarini kashf etgan nemis fizigi Vilgelm Konrad Rentgen;
• kimyoviy kinetika va osmotik bosim sohasidagi qonunlarni kashf etgan golland kimyogari Yakob Xendrik Vant-Goff;
• qon zardobining shifobaxsh xususiyatlarini va uning difteriyaga qarshi kurashda qo‘llanishini kashf etgan nemis shifokori Emil Adolf fon Bering;
• yuksak idealizm, badiiy mukammallik va ruhiy, noyob kombinatsiyani aks ettiruvchi she’riy asarlari uchun fransuz shoiri Sulli-Pryudom;
• Xalqaro Qizil Xoch qo’mitasi asoschisi shveytsariyalik tadbirkor Jan Anri Dyunan;
• fransuz iqtisodchisi va xalqaro vositachi Frederik Passiga berilgan.

1968-yilda Shvetsiya Davlat banki o‘zining 300 yilligi munosabati bilan iqtisod fanlari bo‘yicha Alfred Nobel mukofotini ta’sis etdi. Ushbu mukofotning birinchi laureatlari norvegiyalik Ragnar Frish va gollandiyalik Yan Tinbergen (iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishning dinamik usullarini ishlab chiqish va qo'llash uchun) bo‘ldi.

Nomzodlarni kim tanlaydi?

Nobel mukofotiga da’vogarlar bir nechta ilmiy muassasalar tomonidan tanlanadi va ko‘rib chiqiladi. Bular:

• Fizika, kimyo va iqtisod fanlari bo‘yicha Nobel mukofotlari laureatlari Shvetsiya Qirollik fanlar akademiyasi,
• fiziologiya yoki tibbiyot bo‘yicha Qirollik Karolinska instituti (Stokgolm),
• adabiyot bo‘yicha Shvetsiya akademiyasi,
• tinchlikni mustahkamlash borasidagi faoliyati bo‘yicha Oslodagi Norvegiya Nobel qo'mitasi aniqlaydi.

Laureatlarga necha pul beriladi?

Nobel mukofoti laureatlari Nobel surati tushirilgan oltin medal, mukofotni topshirish motivatsiyasini o‘z ichiga olgan diplom, shuningdek pul mukofoti bilan taqdirlanadi. Har bir nominatsiya bo‘yicha pul mukofoti miqdori 2023-yilda 11 million shved kronasini yoki joriy valyuta kurslarida taxminan 989 ming dollarni tashkil etadi.

Nobel mukofoti berilmagan yillar bo‘lganmi?

1901-yildan beri Nobel mukofoti 49 marta berilmagan. Taqdirlanmagan mukofotlarning aksariyati Birinchi (1914-1918) va Ikkinchi (1939-1945) jahon urushlari davrida sodir bo‘lgan. Bundan tashqari, Nobel mukofoti jamg‘armasi nizomida “...birorta asar yetarli darajada ahamiyatga ega bo‘lmasa, mukofot puli keyingi yilga qoldirilishi kerak. Agar ikkinchi yil ketma-ket munosib kashfiyotlar bo‘lmasa, mablag‘lar fond ixtiyoriga taqdim etiladi”, deb yozilgan.

Mukofot qaysi sohalarda ko‘proq beriladi?

Fizika bo‘yicha Nobel mukofotlari ko‘pincha zarralar fizikasi sohasidagi kashfiyotlar uchun, kimyo bo‘yicha — biokimyo, tibbiyotda — genetika, iqtisodda — makroiqtisodiyot va adabiyotda — nasr uchun berilgan.

• Fizik bo‘yicha (1901-2023) 225 laureatga 117 ta mukofot berildi
• Kimyo bo‘yicha (1901-2022) 191 laureatga 114 ta mukofot berildi.
• Fiziologiya yoki tibbiyot bo‘yicha (1901-2023) 227 laureatga 114 ta mukofot berildi
• Adabiyot bo‘yicha (1901-2022) 115 ta mukofot 119 laureatga topshirildi.
• Tinchlik bo‘yicha 1901-2022: 140 laureatga 103 ta mukofot berildi.
• Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha: 1901-2022: 92 laureatga 54 ta mukofot berildi

Nobel mukofotining eng yosh laureati

Malala Yusufzay har bir bolaning ta‘lim olish huquqi uchun kurashgani sababli 2014-yil Tinchlik bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. U 1997-yil Pokistonning Svat vodiysida tug‘ilgan. 2008-yilda “Tolibon” harakati vodiy ustidan nazorat o‘rnatgach, qizlar maktablari yoqib yuborilgan. Malala 2009-yilda BBC Urdu tomonidan chop etilgan voqealar kundaligini yuritib, unda “Tolibon”ning ayollarga taqiqlari haqida gapirgan. Amerika hujjatli filmi Malalaga xalqaro shuhrat keltirgan.

Tez orada “Tolibon” uning hayotiga tahdid solgan. 2012-yilda “Tolibon” jangarisi maktab avtobusida Malalaning boshiga o‘q uzgan. U tirik qolgan, lekin unga qarshi fatvo chiqarilgani uchun Angliyaga qochib, u yerda surgunda yashashga majbur bo‘lgan.

2013-yilda Time jurnali Malalani “Dunyoning 100 ta eng nufuzli odami” qatoriga kiritgan. 16 yoshida u BMTda nutq so‘zlagan. Malala o‘z nutqida butun dunyo bo‘ylab qizlarning ta’lim olishda teng huquqli bo‘lishiga chaqirgan va bu maqsadning ramziga aylandi.

Taniqli laureatlar

Albert Eynshteyn 1921-yilda fotoelektr effektini kashf etgani uchun 2021-yil fizika bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Fotoelektrik effekt — bu materialga yorug‘lik tushganda elektronlar chiqadigan hodisa. Bu kashfiyot kvant nazariyasining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan.

Taniqli shoir, yozuvchi, faylasuf va bastakor Rabindranat Tagor 1913-yilda adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Tagorning Nobel mukofoti uchun tanlanishi uning adabiyotga qo‘shgan ulkan hissasi va adabiyot olamiga ta’siridan dalolat edi. U ushbu nufuzli mukofotga sazovor bo‘lgan birinchi hindistonlik bo‘lgan. Tagor dastlab bengal tilida yozgan, biroq keyinchalik she’rlarini ingliz tilida qayta nashr qilgandan so‘ng asarlari G‘arbdagi keng auditoriyaga yetib borgan.

Karl Landshtayner avstriyalik biolog va shifokor, inson qon guruhlari bilan bog‘liq kashfiyoti uchun 1930 yilda fiziologiya yoki tibbiyot bo‘yicha Nobel mukofotini oldi. Uning qon guruhlarini aniqlash bo‘yicha innovatsion ishi tibbiyot sohasiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi va qon quyish amaliyotini inqilob qildi.

Taniqli fuqarolik huquqlari faoli, irqiy tenglik va ijtimoiy adolat tarafdori Martin Lyuter King 1964-yilda Tinchlik uchun Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Uning irqiy kamsitishlarga qarshi kurashish, zo‘ravonliksiz qarshilik ko‘rsatish va teng huquqlarni himoya qilish bo‘yicha tinimsiz sa’y-harakatlari uni xalqaro miqyosda taniqli shaxsga aylantirdi.

Mahatma Gandi — unutilgan nomzod

Hindiston mustaqillik harakatining ko‘zga ko‘ringan yetakchisi Mahatma Gandi tinchlik va zo‘ravonliksiz qarshilik ko‘rsatishga katta hissa qo‘shganiga qaramay, tinchlik uchun Nobel mukofoti bilan taqdirlanmagan. Gandining zo‘ravonliksiz falsafasi va usullari butun dunyo bo‘ylab fuqarolik huquqlari, erkinlik va adolat uchun harakatlarni ilhomlantirdi.

Gandi 1937, 1938, 1939, 1947-yillar va 1948-yil yanvarida o‘ldirilishidan bir necha kun oldin nomzod sifatida ko‘rilgan. Keyinchalik Nobel qo‘mitasi a’zolari mukofot topshirmaganidan afsuslangan. 1989-yilda Dalay Lama Tinchlik mukofoti bilan taqdirlanganida, qo‘mita raisi bu “qisman Mahatma Gandi xotirasiga hurmat” ekanini aytgan. Biroq qo‘mita Gandiga mukofot nega berilmaganiga hech qachon izoh bermagan va yaqin vaqtgacha bu masalani yoritib beradigan manbalar mavjud emas.

Nobel mukofoti ixtiyoriy ravishda rad etilganmi?

Fransuz yozuvchisi Jan-Pol Sartr 1964-yilda adabiyot bo‘yicha mukofotdan voz kechgan, chunki u rasmiy mukofotlarni umuman tan olmagan. Vetnamlik siyosatchi Le Dik Txo esa 1973-yilda Tinchlik mukofotini olishdan bosh tortgan va mamlakatdagi vaziyat tufayli uni olishning iloji yo‘qligini aytgan.

Mukofotni olmaslikka majburlash holati

Adolf Gitler uch nafar olimga: kimyogar Rixard Kun, biokimyogar Adolf Butenandt va bakteriolog Gerxard Domagkga mukofotni olishni taqiqlagan. Keyinchalik ular medal va diplom olishga muvaffaq bo‘lgan, lekin pul mukofoti emas.

Sovet shoiri va yozuvchisi Boris Pasternak avvaliga Nobel mukofotini olishga rozi bo‘lgan, biroq keyin hokimiyat bosimi ostida uni rad etgan.

2023-yilgi Nobel mukofoti sovrindorlari

Bu yil Stokgolmda tibbiyot va fiziologiya bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindorlari vengriyalik Katalin Kariko va amerikalik Dryu Vaysmanga “COVID-19 ga qarshi samarali mRNK vaksinalarini ishlab chiqishga imkon bergan nukleozid bazasi modifikatsiyalari haqidagi kashfiyotlar uchun” bo‘ldi.

Fizika bo‘yicha Nobel mukofoti esa Pyer Agostini, Ferents Krauz va Ann L’Yuilyega “moddadagi elektronlar dinamikasini o‘rganishda attosekundli yorug‘lik impulslarini hosil qiluvchi eksperimental metodlar uchun” berildi.

4-oktyabrda kimyo, 5-oktyabrda adabiyot, 6-oktyabr kuni Osloda tinchlik bo‘yicha Nobel mukofoti laureatlari nomi e’lon qilinadi.