Alifbodagi muammoli to‘rtta harf ixchamlashishi kun tartibiga qaytgach, yana bahs-munozaralar avj oldi. Tushungan-tushunmagan, bilgan-bilmagan bahslashishga, o‘z qarashini ilgari surishga, ayrimlar esa boshqalarni ayblab, hatto so‘kish, haqoratlashga tushdi. Garchi bu mavzu besh-olti yildan beri muhokama qilingan, tushuntirishlar berilgan bo‘lsa-da, xuddi o‘sha nuqtalarga yana qaytib, yana tushuntirish so‘rash holatlari ham uchrayapti. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun internetda ilgari surilayotgan baʼzi fikr va qarashlarga munosabat bildirib o‘tdi.
1-qarash: o‘zgarishlar kerak emas. Bu fikr egalari ko‘pincha to‘rtta harf o‘zgarishi katta xarajat bo‘lishini aytadi. Bir fuqaro sifatida byudjetga ortiqcha chiqimni men ham yoqlamayman. Biroq kerakli o‘rinda chiqim baribir qilinishi zarur. Xarajatlar minimallashtirilishi, hujjatlar, yo‘l belgilari va boshqalar vaqti-soati yetganda o‘zgartirilishi aytildi. Endi bunga boshqa bir qarash vakillari qarshi chiqdi. “Nima, endi uch xil alifbo amalda bo‘ladimi?” Birdaniga o‘zgartirishni istamasak, ha, shunday bo‘ladi.
Qo‘shharflar tug‘dirayotgan muammolarni ozroq o‘rganish, mavzuning ichiga kirib borish uchun shu harflarni to‘g‘ri yozishga majbur bo‘ladigan noshirlar, jurnalistlar yoki davlat xizmatchilari, o‘zbek tili bilan bog‘liq loyihalarni bajaradigan dasturchilar, o‘zbekcha kontentni raqamlashtirayotgan mutaxassislar, qo‘shharflar sabab vaqti va asabini sarflayotgan oddiy foydalanuvchilar bilan suhbatlashish, ularning fikrlarini tinglab ko‘rish kerak. Agar shu muammolarni hozirgi imloni o‘zgartirmay hal qilish yo‘li topilsa, beqiyos natijaga erishgan bo‘lamiz. Afsuski, shu paytgacha buning iloji topilmadi.
Eʼtiborli tomoni, bu harflar menga muammo tug‘dirmaydi deydiganlarning aksariyati o‘ va g‘ harflarini xato yozadi.
2-qarash: o‘zgarishlar hammani savodsiz qiladi. To‘rtta harf ixchamlashayotgani, shaklan o‘zgarayotgani rost. Lekin u hozirgi versiyadan butkul uzoqlashib ketayotgani yo‘q.
O‘ va g‘ harflari o‘zgarishiga ko‘pchilik rozi. Õ va ğ qaytaga yozma harflarga mos tushyapti. Amaldagi variant yozmasidan farq qiladi. Bu yengillik. Savod yaxshilanishiga xizmat qilsa qiladiki, nuqson yetkazmaydi.
Ş va C belgilari esa Sh va Ch tarkibida bor. Ch uchun Ç ham yaxshi variant. Lekin o‘tgan gal shunday taklif berilganda “Bu belgi qayerdan paydo bo‘ldi?”, “Nega C yo‘g‘-u, Ç bor?” kabi eʼtirozlar bildirildi. Aslida, alifboda Ç bo‘lishi uchun C ham bo‘lishi shart emas. Ikkisi alohida belgi.
Baʼzilar o‘quvchilarda savod masalasi o‘zi shundoq ham yaxshi emasligi, o‘zgarish ularni yanada savodsiz qilishini aytyapti. Demak, eʼtiborni savodga qaratish kerak. Bolalarning og‘zaki va yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha ishlash, qo‘llanayotgan metodikani o‘zgartirish zarur. Aks holda, ularning savod darajasi amaldagi imloda ham, o‘zgarishli imloda ham pastligicha qolaveradi.
3-qarash: o‘zgarishlarga mantiqiy asos ko‘rmayapman. O‘zgarishlar nima uchun zarurligi, qaysi holatlarda muammolar borligi haqida ko‘p va xo‘b yozilgan. Internetga alifbo islohi, alifbo islohoti, alifbodagi o‘zgarishlar kabi kalit so‘zlar bilan qidiruv berilsa, bir dunyo material chiqadi. O‘shalar bilan tanishish kerak. Agar o‘sha muammolarni amaldagi alifboni o‘zgartirmasdan yecha olsangiz, marhamat, ayting, yozing, ko‘rsatib bering. Ko‘pchilikka manfaatli bo‘ladi.
Tilni raqamlashtirish, internetning o‘zbek segmentini rivojlantirish haqida ko‘p gapiriladi. Haqiqatan, til rivojlanishi bugun internet bilan bevosita bog‘liq, internetdagi axborot ko‘lami va sifati til taraqqiyotiga, uning ommalashishiga katta taʼsir ko‘rsatadi. Biroq hozirgi qo‘shharflar, ayniqsa, o‘ va g‘ bunga jiddiy to‘siq bo‘ladi. Masalan, biz matnda o‘zbeklar va o‘zbeklar so‘zi o‘rtasida farq ko‘rmaymiz. Lekin kompyuter farqlaydi. O‘zbekcha Vikipediyada shunaqa farqli belgilar qatnashgan so‘zlar uchun alohida sahifalar yaratib chiqilar ekan. Endi bunday belgilar qatnashgan so‘zlarning ko‘lamini, ularda qo‘llanadigan belgilar xilmaxilligi-yu, ular uchun yaratiladigan yo‘naltiruvchi sahifalar sonini hisoblab ko‘ring. Bu – elektronlashtirishdagi bittagina muammo xolos.
4-qarash: inglizlarda unday, nemislarda bunday. Ingliz, nemis yoki fransuz tillarida bir tovush ikki yoki undan ortiq harf bilan ifodalanishi, bu ularga qiyinchilik tug‘dirmasligi, ularning taraqqiyotiga xalal bermagani haqida yozganlar bo‘ldi. Baraka topgurlar, ular boshqa til, so‘zlari, lug‘at boyligi, gap tuzilishi, tabiati umuman boshqa. Nega biz ham ingliz yoki nemis tilidagi kabi yozishimiz kerak? Qulaylik bor joyda noqulaylik tanlanmaydi. Siz aytgan mantiqqa ko‘ra, xni kh, fni ph, o‘ni ou tarzida ham yozish kerakdir unda?
Bir tovushga bir harf prinsipi doim ham o‘zini oqlamasligini olg‘a suruvchilarga savol: bir tovushga ikki harf prinsipi o‘zini oqlaydimi? Nega ikki harfda yozish kerak? Inglizchada shundayligi uchunmi? Ingliz tilidan uzilib qolamizmi? Nega sh va ch harflari bitta harf bilan ifodalangan alifbodan foydalanuvchi xalqlar ingliz tilidan uzilib qolmagan unda? Yo bu faqat o‘zbek tili uchun istisnomi?
Pasportning inglizcha qismida yoki domen nomida Ş yoki Ç ni ifodalay olmaslik ham juda zaif argument. O‘zbekchadagi G‘, O‘ harflarini ham ifodalay olmaymiz-ku. Hozirgi imloda ham, o‘zgarishlardan keyin ham ifodalay olmaymiz. Men bir o‘zbek sifatida inglizcha imloda O‘tkir, Go‘zal, Ulug‘bek, G‘ayrat kabi ismlar o‘zbekchadagidek ifodalanmasligidan xijolat tortmayman. Aksincha, buni ingliz tilining tabiatidan, uning o‘zbekchaga xos tovushlarni ifodalashga imkonsizligidan deb bilaman.
Inglizcha harflarga qo‘shimcha harf qo‘shgan har qanday xalq – u ispan, portugal, nemis, fransuz, chex, turk, ozar, turkman – kim bo‘lishidan qatʼi nazar, domen nomlarida transkripsiya yoki transliteratsiyadan foydalanishga majbur. Ozar, turkman, turk, chex, ispan, portugal alifbolariga nazar tashladim. Ular ham o‘z tiliga xos belgilarni pasportning inglizcha qismida yoki domen nomida to‘laqonli ifodalay olmaydi:
Ozar imlosida – Ğğ, Öö, Üü, Çç, Əə, Şş.
Turkman imlosida – Ää, Žž, Ňň, Öö, Üü, Şş, Çç, Ýý.
Turk imlosida – Ğğ, Öö, Üü, Şş, Çç.
Chex imlosida – Áá, Čč, Ďď, Éé, Ěě, Óó, Řř, Šš, Ťť, Úú, Ůů, Ýý, Žž.
Ispan imlosida – Ññ.
Portugal imlosida – Áá, Ââ, Ãã, Àà, Çç, Éé, Êê, Íí, Óó, Ôô, Õõ, Úú.
Domen nomlarida g‘ni g, o‘ni o deb berganimiz kabi şni sh, çni ch shaklida beraveramiz. Osmon uzilib yerga tushmaydi. Agar ch uchun c varianti tanlansa, domen nomlaridagi savolli jihat ham bittaga kamayadi.
5-qarash: sh va ch muammo tug‘dirmaydi. Muammo tug‘diradi, lekin uni ko‘rishni istash ham kerak-da. Ko‘zni yumsak, muammo yo‘q bo‘lib qolmaydi-ku.
Ikki harfni yozish bir harfni yozishdan qiyinroqligi, unga ko‘proq vaqt ketishini tushunmayotganlarga qanday tushuntirishni, to‘g‘risi, bilmayman.
Ingliz tilida alohida sh, ch harflari yo‘q. Ular digraf. O‘zbek tili alifbosida esa alohida harf sifatida qabul qilingan. Kompyuterga so‘zlarni alifbo tartibida terish buyrug‘ini berib ko‘ring shni s, chni esa c deb hisoblaydi va shunga ko‘ra ish bajaradi. Natija amaldagi alifbo tartibimizga zid chiqadi.
Sh va chni bir harfda ifodalasak, 15–20 yil yoki 50 yildan keyin avlodlar uni yana hozirgi holatga qaytarishi mumkin deb hisoblaydiganlar ham bor. Nega boshqalar 15–20 yil yoki 50 yildan beri bu qo‘shharflar o‘rniga bitta harfni ishlatyapti, nega inglizcha variantga o‘tib ketmayapti? Nega biz qaytamiz?
Balki, inglizcha fikrlaydiganlarga o‘zbekchani ham inglizcha o‘zanga solish maʼqulroq ko‘rinar. Lekin o‘zbekcha fikrlaydiganlar o‘zbek tiliga ham, uning imlosiga ham o‘zbek tili tabiatiga ko‘ra yondashadi.
6-qarash: o‘zgargan harflarni klaviaturada yozish yanada qiyinlashadi-ku. Yo‘q, mutlaqo unday emas. Aksincha, osonlashadi.
Klaviatura uchun terilma yasab olish muammo emas. Masalan, hozirgi alifbo uchun ham moslangan terilma bor. Windows va Appleʼga keyingi yangilanishlar payti o‘zbek lotin klaviaturasini o‘zgartirib qo‘yish haqida rasmiy so‘rov yuborish mumkin. Yangi terilma yaratilgach, belgilarni chiqarish bilan bog‘liq muammolar tugaydi.
Kompyuter klaviaturangizga bir qarang. Unda kirildagi ў, қ, ғ, ҳ harflari yo‘q. Ular щ, ы, –, = belgilari o‘rniga joylashtirilgan. Lotinda ham shunday bo‘ladi.
Ş va Ç harflarini standart lotincha harflarga xalal bermaydigan tarzda joylashtirish mumkin. Shunda inglizcha so‘zni yozish uchun terilmani o‘zgartirishga hojat qolmaydi. Agar Ç o‘rniga C qabul qilinsa, harf joylash masalasi yanada osonlashadi.
7-qarash: boshqalar koinotni kezib yurganda... Masalaning mohiyatini tushunsa-tushunmasa, shu kabi istehzo qiladiganlar ham bor. Xo‘p, alifbo uchun jon kuydirayotganlar xato yo‘lda ekan, ular Oyga yoki Marsga uchmayapti ekan, shunday salohiyat va aql bilan siz uchsangiz bo‘lmaydimi? Bunga harf o‘zgarishi xalal beryaptimi? Nega amaldagi imlo bilan koinotni keza olmadik? Yoki rivojlangan mamlakatlarda samoni zabt etish bilan til sohasi mutaxassislari shug‘ullanadimi?
Mavzuga aloqasi bo‘lmagan, boshqalarni mavzudan chalg‘itadigan gaplarni gapirishdan foyda yo‘q. Kimningdir sigiri tug‘magani, ekologiya yomonlashgani yoki bugun yomg‘ir yog‘maganiga alifbodagi o‘zgarishlar sabab emas.
8-qarash: to‘rtta harf o‘zgarishi islohot emas. Mayli islohot deb atamaylik, o‘zgarish bo‘laqolsin. Alifbo islohi masalasida hammada har xil taklif, qarash, mulohaza bor. Masalan, o‘zim ham h va x harflari birlashishi, tutuq belgisidan voz kechish taklifini berganman. Buni qo‘llab-quvvatlaydiganlar ham, qarshi chiqadiganlar ham yetarlicha edi. Lekin murosa ham kerak. Gap hozirgi alifbo xususiyatlaridan imkon qadar uzoqlashmaslik, faqat muammoli harflarni o‘zgartirish haqida ketayotgan ekan, mayli, shugina o‘zgarish bilan cheklanaylik. Shu o‘zgarishlar ham alifbomizni anchagina qulaylashtiradi. Nashr ishlarida, internet resurslarini yaratish va o‘zbek tilini raqamlashtirishda katta yengilliklar yaratadi. Maqsad tilimiz rivoji-ku.
Boshqa xil qarashlar, takliflar ham bor. Lekin asosiylari yuqoridagilar. Shu bois ularga munosabatni shu yerda to‘xtataman. Ñ harfi bu galgi taklifda bo‘lmagani uchun u haqda gapirish ham ortiqcha, menimcha.
Qiyinchiliklar bo‘lmaydimi? Qiyinchilik bo‘lishi tabiiy. Ammo u tez orada o‘tadi. To‘rtta belgiga ko‘z o‘rganib, qo‘l yozishga moslashib ketguncha biroz vaqt kerak, albatta.
Xarajatlar bo‘lishi aniq. Uni minimallashtirish masalasi bo‘yicha ham takliflar aytildi. Biroq yanada aniqroq xulosaga kelish uchun moliyachi va iqtisodchilar hisob-kitob qilib bergani maʼqul.
Lotincha alifboga to‘liq o‘tib ketish, qulay alifbodan foydalanish, xarajatlar bo‘lmasligi, savodxonlik oshishi, o‘zbeklar Oyga qadam qo‘yishi kabilarni ko‘p qatori men ham istayman. Ammo istakning o‘zi mavjud muammolarni yechish uchun yetarli emas.
Baʼzilar fikricha, qo‘shharflarni o‘zgarish tarafdorlari bundan juda katta pul ishlaydi. Bu fikrga qanday kelishgani, bunga nima asos bo‘lgani menga qorong‘i. Men ham o‘zgarish tarafdoriman, lekin bu o‘zgarishlardan yarim tiyin ham daromad olmayman. Alifbo qulaylashsa, ko‘p qatori foydalanishim, manfaat olishim mumkin xolos. Boshqalar ham shunday, menimcha.
Bir qarorga kelish zarur. Til, alifbo masalasi – hassos mavzu. Bu mavzuga har kim o‘zini bevosita aloqador his etadi, shu bois vatanparvarlik, xalqparvarlik hissi jo‘sh uradi, ko‘pchilikka foyda bo‘lsin, xalq zarar ko‘rmasin, kelajak avlod qiynalmasin deydi. Bu tabiiy va shunday bo‘lishi ham kerak. Biroq mavzuni biladigan, uning ichiga kirgan, muammolarga to‘qnash keladiganlarning so‘zlariga ham quloq tutish zarur. Bahslashaman, o‘zimnikini maʼqullayman deyilsa, tortishuvlar tugamaydi.
Qoraqalpoq qardoshlarimiz ham xuddi biz kabi 1993-yilgi alifboni 1995-yili o‘zgartirgan, yaxlit harflar o‘rniga qo‘shharflar kiritgan ekan. 2009-yili alifboga yana o‘zgartirish kiritishgan va bunda 6 ta harfda o‘zgarish bo‘lgan. 2016-yili alifbo yana bir bor isloh qilingan va bunda 6 ta harf ixchamlashtirilgan. Balki, ularning tajribasini o‘rganish kerakdir?
Umid eng oxiri o‘ladi degan gap bor. Hozircha umidim so‘ngani yo‘q. To‘rttagina harfni ortiqcha hissiyot, haqorat va ayblovlarsiz, tilimiz rivojiga xizmat qiladigan shaklda o‘zgartira olamiz degan orzudaman.
Izoh (0)