O‘qish davomiyligi: 7-8 daqiqa

Yaponiyalik daho rejissor, mohir ssenariynavis Akira Kurosava kino tarixidagi eng mashhur va ajoyib shaxslardan biri hisoblanadi. Salkam 60 yillik ijodiy faoliyati davomida 30 ta film yaratgan. “Rasyomon”, “Yetti samuray”, “Qonga botgan taxt”, “Maxfiy qal’adagi uch muttaham” filmlari, “Jangchi soyasi” va “Ran” kabi kinokartinalari rejissorga o‘zi ham tasavvur qilolmaydigan shuhrat keltirgan.

“Yetti samuray”ga o‘tishdan oldin “Rasyomon” haqida qisqacha to‘xtalib o‘tsak, chunki “Rasyomon” “Yetti samuray”ga qadar mukammallik vazifasini bajarib turgan. Albatta, samuraylardan keyin “Rasyomon”ning obro‘si to‘kilib qolmagan. Shunchaki bu film ajoyib etalon bo‘lib bergan. 1951-yili “Rasyomon” kartinasi “Хorijiy tildagi eng yaxshi film” nominatsiyasi bo‘yicha “Oskar” mukofotiga sazovor bo‘lgan. Undan keyin yaponlar bu sovrinni qo‘lga kiritishdimi, yo‘qmi, bundan xabarim yo‘q. Ammo Kurosava yapon kinematografiyasi xalqaro miqyosda e’tirof etilishini shu yutuqlar bilan boshlab bergan. Kurosavaning jahon kinosiga ta’siri ko‘lamini uning kartinalaridan olingan ko‘plab iqtiboslar, remeyklar bilan baholash mumkin.

Kurosavaning qachon va qayerda tavallud topganidan uning hayotidagi boshqa “siri” qiziqroq deb o‘yladim. Akiraning shajarasiga e’tibor bergan holda ochiqlashga urinib ko‘ramiz: rejissor ildizi qadimgi samuraylarga borib ulanuvchi oilada tug‘ilgan. Yapon an’analari himoyachisi, G‘arbda mashhur mifologik samuray obrazini Kurosavaning o‘zi ham qo‘llab-quvvatlagan, masalan, tarjimayi holida buni yaqqol ifodalagan. Shu bilan birga, uning filmlari Yevropa va Amerika kinosidan olingan o‘zlashtirmalarga to‘la. Qaysilari ekanligini “Yetti samuray”ni ko‘rgan odam bittada payqay oladi. Agar payqamasangiz, maqola oxirida keltirib o‘taman. Keling, “Rasyomon”dan boshlaymiz.

“Rasyomon”

“Rasyomon” — melodrama, mistik triller hamda komediya elementlarini o‘z ichiga olgan detektiv asar bo‘lib, jahon kinematografiyasining yuksak cho‘qqilaridan biridir. Kurosavani urushdan keyingi dunyoda falsafiy izlanishlar, madaniy va siyosiy o‘zgarishlarni aks ettiruvchi voqelikni subyektiv idrok etish mavzusi qiziqtirardi. Film yapon yozuvchisi Akutagava Ryunoskening “Changalzorda” hamda “Rasyomon darvozasi” hikoyalari asosida suratga olingan.

Film voqealari XI asrda ijtimoiy mojarolar va klanlar o‘rtasidagi nizolardan bezgan Yaponiya zaminida bo‘lib o‘tadi. Uch erkak jaladan qochib, Rasyomon darvozasining tomi ostiga yashirinadi. Ko‘hna tomdan loyqa suv oqar, erkaklar esa oshiqmay suhbat qurardi. Ulardan ikkisi o‘zi befarq qoldira olmagan sud ishida ishtirok etgandi. Samuray o‘ldirilgan, rafiqasining sha’ni toptalgan... Lekin bu qanday yuz bergan? Kurosava bizga hodisaning to‘rt versiyasini ko‘rsatadi va ularning barchasi bir-biriga zid.

Qotillik va zo‘rlash changalzorda — tartibsiz sharoitida ro‘y beradi. Bu esa qahramonlarni me’yorlarga rioya qilish, instinkt va his-tuyg‘ularni bostirish majburiyatidan qutqaradi. Fojiaviy sahnalar iloji boricha ishonarli tarzda suratga olingan. Biz har bir hikoyachining variantini uning ko‘zi bilan emas, balki chetdan kuzatganday bo‘lamiz. Kamera qahramonlarni eng kutilmagan rakurslarda ko‘rsatadi. Daraxt shoxlari orasidan charaqlab tushayotgan quyosh nurlari aktyorlar yuzida nur va soya o‘yinini aks ettirib, ulardagi kechinmalarni bo‘rttirib ko‘rsatadi. Hamma narsa haqiqatga eltayotganiga ishora qiladi, lekin haqiqat qo‘ldan sirpanib chiqib ketaveradi. Xullas, kinoda falsafiy ishoralar bisyor. Har biri haqida to‘xtalsak, bu maqolaning oxiri bo‘lmaydi. Film so‘nggida nihoyat yomg‘ir tinadi va Rasyomon darvozasi tomondan quyosh chiqadi. Uning nurlari yorqin kelajakning siyqa metaforasi emas, balki borliq qonuniyatlarining bayonidir. Quyosh nurlari murosasiz, hali ham mavjud. Yomg‘ir abadiy yog‘a olmaydi, quyosh har kuni porlamaydi, tevarak-atrof tinimsiz o‘zgarib turadi va inson ham shu dunyoning ajralmas bir bo‘lagidir.

“Rasyomon”da boshlangan mukammallashgan, yapon falsafasi uyg‘unlashgan samuray obrazini dekonstruksiya qilish “Yetti samuray” nomli betakror blokbasterda davom ettirilgan. Bo‘yoqdor jang sahnalari bir vaqtning o‘zida uchta kamerada suratga olingan, bu esa Kurosavaning o‘ziga xos texnikasi edi.

Ikki qismli sujet liniyasi

“Yetti samuray” filmidagi voqealar Yaponiya tarixidagi Sengoku davrining 1580-1590 yillarini yoritgan. Ssenariyning ichki mojarolar bilan davom etayotgan Sengoku davrini, jinoyatchilik avj olgan pallalarni, qiyinchilik va xo‘rlikda kun ko‘ruvchi dehqonlar, ziroatchilar hayotini va o‘ziga xos samuraycha janglarni qamrab olgani filmni muvaffaqiyatga erishishga ulkan hissa qo‘shgan.

syujet liniyalari filmda ikkita. Birinchi qism bir to‘da kallakesar jinoyatchilarning oddiy dehqonlar qishlog‘iga hujum uyushtirish rejasi bilan boshlanadi. XVI asr ikkinchi yarmi. Ichki urushlar va davlatdagi doimiy tartibsizliklar natijasida eng ko‘p aziyat chekkan dehqonlar — mamlakatning eng kuchsiz qatlamiga aylanib ulgurgan. Ularning hatto eng fundamental haq-huquqlari himoya qilinmagani uchun dehqonlar qaroqchilarning asosiy o‘ljasi bo‘lib qolgan.

Dahshatli azoblarni boshdan kechiruvchi, lekin jang qilishni bilmaydigan aholining tinkasi qurigach, o‘zlari uchun samuray yollashni reja qiladi. Ular uchun oziq-ovqatdan boshqa narsa vaʼda qila olishmagani uchun dehqonlar roninlar — xo‘jayinini yo‘qotgan, moddiy qiyinchilikda yashayotgan samuraylarni yollashadi. Turli xarakter, tajriba va hayot tarziga ega bo‘lgan yetti samuray to‘planganida, ular qaroqchilarga qarshi jang rejalarini tuzishni boshlaydi. Shunday qilib, birinchi qismi samuraylarning bir-birlari va qishloq aholisi bilan tanishishi orqali nihoyasiga yetadi.

Syujetning ikkinchi qismi esa asosan janglar bilan davom etadi. Samuraylar ayg‘oqchilik uchun kelgan uch qaroqchini ushlagach, ularning qishloqqa hujum rejalaridan boxabar bo‘lishadi. Shimada Kambey boshchiligida ish ko‘rayotgan samuraylar talonchilarga qarshi kuchli strategik rejalarni tuzishadi. Qaroqchilar qishloqqa hujum qilganida esa ular samuraylarning mohirona o‘ylab topilgan pistirmasiga tushadi. Kutilmagan jang natijasida ko‘plab talonchilar halok bo‘ladi. Bir kun ichida uch marta qayta hujum uyushtirib ham qishloqni egallay olmagan qaroqchilar chekinishga majbur bo‘ladi. Jang natijasida nafaqat qaroqchilar, balki ko‘plab oddiy dehqonlar va samuraylar halok bo‘ladi. Ertasi kuni yakuniy hujumni boshlagan qaroqchilar samuraylar qo‘ygan tuzoqqa kelib tushadi. Tirik qolgan 13 nafar talonchilarning barchasi ushbu so‘nggi jangda halok bo‘ladi. Yakuniy jangdan so‘ng esa faqatgina uch nafar samuray tirik qoladi. Dehqonlar bilan birga marhumlarni qabrga ko‘mgan Kambey ushbu jangda samuraylar ham mag‘lubiyatga uchraganini, faqatgina dehqonlar g‘alaba qilganini aytib o‘tadi.

Tahlilsifat xulosa

Ha, bir o‘qishda juda sodda sujetdek taassurot qoldiradi, ammo filmning o‘zini ko‘rgach, bunday fikrga kelmasligingizga kafolat beraman. Undagi mana shu oddiylik butun kino davomida donishmandlik taratadi. “Yetti samuray” filmi ajoyib jang sahnalarini, inson xarakterini ochib berishdagi turli talqinlarni, shaxsning axloqiy va ruhiy ko‘rsatkichlarini, yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurashlarni va insonning doimiy ezgulikka intilishi kerakligini ko‘rsatib bergan o‘tkir dramatik ziddiyatlar ustiga qurilgan ssenariy asosida yaratilgan. Filmda inson tabiati neytral ko‘rinishda aks ettirilib, uyat hissi jamiyat tomonidan yakka shaxslarni nazorat qilish uchungina qo‘llanilishini ko‘rsatgan. Samuraylar dehqonlarni himoya qilgani uchun ham tirik qolgani, faqatgina o‘zini o‘ylash esa o‘limga olib kelgani film egoistlik qilmay, boshqalarni o‘ylash kerakligini ko‘rsatib bergan, o‘z navbatida, yaxshilik mezonlarini qayta tasniflagan.

Individuallik va javobgarlik hislari kesishgan pallada samuraylar uchun yaralgan axloqiy dilemmaning ahamiyati keyinchalik ularning shaxsiy rivojlanganida bo‘y ko‘rsatganini ochib bergan. Eng ajoyib tarafi, kinoda yaxshilik va yomonlik nisbiy tushuncha sifatida ko‘rsatilgan. Aynan emas, samuraylar hayoti davomida boshidan o‘tkazgan tajribalari orqali taroziga tortilgan. Ya’ni kimdir to‘g‘ri deb bilgan narsani kimdir rad etgan — ular yillar davomida shakllangan axloqiy tamoyillari asosida shunday xulosa qilishgan. Mutlaq axloq qoidalari yo‘qligi qaroqchilarning yaxshilik mezonlari dehqonlarga hosillarini yig‘ib olishga vaqt bergani bilan ko‘rsatilgan.

Filmda shu bilan birga sinfiy iyerarxiya ham kuchli tanqid qilingan. Sengoku davridagi dehqon yoki kambag‘al oilada tug‘ilganlar azobda yashashi, hayotini yaxshilashga zarracha imkonlari bo‘lmasligi — ularning ushbu taqdirga sinfiy tabaqa sabab mahkum qilinganini tomoshabinga yetkazishga harakat qilgan. Albatta, iyerarxiya bundan keyin ham, Akira davridan keyin ham demoqchiman, davom etdi, bir kino, u qanchalik ohangrabodek odamlarni o‘ziga jalb qilmasin, tabaqalanishga chek qo‘yishi qiyin edi.

“Yetti samuray” jangari janridagi ilk zamonaviy film ham hisoblanadi. Filmda jangdagi har bir insonning ahamiyati bosh qahramonning o‘lganlar sonini hisoblab ketishi bilan muvaffaqiyatli tarzda ko‘rsatilgan.

“Yetti samuray” filmi ko‘plab remeyklar orqali yaratilgan “Qoyilmaqom yettilik” filmlariga, Serjo Leonening eng mashhur “Dollar trilogiyasi”ga, “Yulduzlar jangi” franshizasiga, eng mashhur trilogiya hisoblangan “Uzuklar hukmdori” filmlariga, “Matritsa” trilogiyasining yakuniy qismiga, Kventin Tarantinoning “Ozod Jango” filmiga, shu bilan birga, “Telba Maks”, “Adolat ligasi”, “Qasoskorlar” (Ha, noto‘g‘ri o‘qimadingiz, “Qasoskorlar”ni ham ruhlantirgan kino shu bo‘ladi — to‘liq deyolmayman-u, ta’siri bo‘lgan) kabi filmlarning yaralishiga kuchli taʼsir o‘tkazgani bilan ajralib turadi.

Yuzlab postmodern filmlarning asosi bo‘lgan “Yetti samuray” ko‘plab mashhur rejissorlarning eng sevimli filmi bo‘lishi bilan birga, o‘zini betakror munaqqidman, deydigan barcha kino tanqidchilar tomonidan ko‘rish shart bo‘lgan film deb yuritiladi.

Azizbek Yusupov