O‘zbekiston uran qazib olish bo‘yicha dunyoda 5-o‘rinda, uran zaxiralari hajmi bo‘yicha esa 10-o‘rinda turadi. Xo‘sh, urandan nima maqsadlarda foydalaniladi? O‘zbekistonning mazkur maʼdanni ishlab chiqarish bo‘yicha rejalari qanday?
Uran va unga talab
Uran yer ostidan qazib olinadigan maʼdan bo‘lib, undan atom elektr stansiyalari (AES), dengiz va suvosti kemalarini boshqaradigan yadro reaktorlari uchun yoqilg‘i sifatida keng foydalaniladi. Shu bilan birga, u yadroviy qurollar, radiatsiyadan himoya tizimlarida ham ishlatiladi.
Butunjahon yadro uyushmasi tahlillariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha uranning yillik ishlab chiqarish hajmi 60 ming tonnadan ko‘proqni tashkil qiladi. Bu uranga bo‘lgan talabning 80-90 foiziga teng.
Mahsulot ishonchliligi, arzonligi, kam uglerodliligi va universal foydalanish qobiliyatining o‘ziga xosligi sabab atom energiyasida muhim rol o‘ynaydi. Uranning asosiy isteʼmolchilari AQSH (yillik 18 161 tonna), Fransiya (9 211 tonna), Rossiya (6 264 tonna), Xitoy (5 338 tonna) va Janubiy Koreya (5 013 tonna) hisoblanadi.
Prognozlarga ko‘ra, dunyoda uran isteʼmoli 2030-yilga borib 79 400 tonnaga, 2040-yilda 112 300 tonnagacha ortishi kutilmoqda. 2019-yilda yer yuzidagi tabiiy uran zaxiralari hajmi 6,14 million tonna ekani prognoz qilingan. Shundan 29,6 foizi Avstraliya, 13,7 foizi Qozog‘iston, 8,4 foizi Kanada hududlaridagi konlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Qolgan zaxiralar Rossiya, Namibiya, JAR, Xitoy, Nigeriya, Braziliya va O‘zbekistonda ekani qayd etilgan.
O‘zbekistonda uran
O‘zbekiston 2016-yildan beri uran qazib olish bo‘yicha jahondagi beshinchi mamlakat maqomini saqlab kelmoqda. Xususan, 2022-yilda respublikada 3 300 tonna uran qazib olingan. Bu ko‘rsatkich dunyoda olinadigan jami uranning 6,4 foiziga to‘g‘ri keladi.
Mamlakatning uran zaxirasi 100 ming tonnadan ortiq bo‘lib, dunyoda 10-o‘rinda turadi. Hozirda “Navoiyuran” davlat korxonasi O‘zbekistonda tabiiy uran qazib olish bilan shug‘ullanib kelmoqda. Korxona ishlab chiqargan uran xomashyosidan foydalanilmay, mahsulot to‘liq xorijga – AREVA NC (Fransiya), Converdyn (AQSH), Cameco (Kanada), CNEIC (Xitoy) kabi yirik qayta ishlash korxonalariga eksport qilinadi. Bugungi kunda NKMKning asosiy savdo hamkorlari Itochu va Marubeni (Yaponiya), Nukem, Inc. (AQSH) hisoblanadi.
Hozirda mamlakatda jami 39 ta uran koni bor. Mavjud konlarning 35 tasi qumtoshli, 4 tasi koraslanesli toifasiga kiradi. Uran qumtoshli konlar asosan Navoiy va Samarqand viloyatlari hududlarida joylashgan. Hozirgi vaqtda mazkur turdagi konlarni qazib olish ishlari tizimli yo‘lga qo‘yilgan.
Qaysi davlat eng ko‘p uran qazib oladi?
Qozog‘iston so‘ngi o‘n yil ichida uran qazib olish va eksport qilish bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinni boy bermay kelmoqda. Mamlakatda yiliga 21 000 tonnadan ziyod uran qazib olinadi.
Uran olish bo‘yicha kompaniyalar orasida “Kazatomprom” dunyoda oldingi o‘rinda. Mazkur Qozog‘iston kompaniyasi yiliga 11 ming tonnadan ko‘proq uran oladi. Bu esa dunyoda bir yilda jami olinadigan uranning 20,5 foizini tashkil qiladi.
Uran qazib chiqarishda dunyoda ikkinchi o‘rinni Kanada egallagan. Keyingi o‘rinlarda Namibiya va Avstraliya davlatlari qayd etilgan.
O‘zbekistonda uran qazish hajmi oshiriladimi?
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2022-yilning iyul oyida 2022-2030-yillarda uran qazib olish hamda qayta ishlash hajmini oshirishga doir qarorni imzolagan. Hujjatda O‘zbekiston 2022-2030-yillarda uran qazib olish hajmini ikki baravar oshirishni rejalashtirayotgani keltirilgan. Xususan, mahsulot qazib olish hajmini 2021-yildagi 3 526 tonnadan 2030-yilda 7 100 tonnaga yetkazish mo‘ljallangan.
Qarorda 2022-2030-yillarda geologiya-qidiruv ishlarini faollashtirish hisobiga uran zaxiralarining o‘sish surʼati ko‘rsatkichlari tasdiqlangan bo‘lib, yiliga 4 700 tonnadan 10,5 ming tonnagacha oshirish ko‘zda tutilgan. Hujjat bilan respublikada uran qazib olishni ko‘paytirish bo‘yicha umumiy qiymati 460 million dollarlik 20 ta investitsiya loyihalari ro‘yxati tasdiqlangan.
Yaqinda qabul qilingan O‘zbekiston–2030 strategiyasida mamlakatda uran ishlab chiqarishni yetti yil ichida 3 barobar oshirish belgilandi.
Izoh (0)