Aksar o‘zbekistonlik ota yoki onalar chet elga ishlash uchun ketayotganida bolalarini o‘zi bilan olib ketmaydi. Tabiiyki, bu oilaviy munosabatlarga, ayniqsa, bolalarning ruhiyatiga, ularning taʼlim olishi va ulg‘ayishiga salbiy taʼsirini o‘tkazmoqda.
Mazkur holatlarni tahlil qilgan tadqiqotchi Jahongir Ostonov “Daryo”ga mulohazalarini taqdim etdi.
Hijronda qolgan farzandlar taqdiri
Yaqinda bir eski tanishim bilan suhbatlashib qoldim. Suhbat asnosida hayoti, turmushi haqida so‘radim. Aytishicha, uning turmush o‘rtog‘i ikki yildan buyon Rossiya davlatida ishlayotganini aytib qoldi. Bu bir oilaning ayriliqda yashashi uchun ancha uzoq muddat hisoblanadi. Hozirda oilaning uch nafar farzandi bor. Ayol bolalari va qaynonasi bilan uyda, qishloqda yashamoqda va mehnat qilmoqda.
To‘g‘ri, hozirda zamonaviy texnologiyalar sharofati bilan uzoq manzillar va muddatlar uncha sezilmaydi. Lekin baribir bu uzoq muddat. Bolalar otasini ikki yildan buyon faqat virtual olamda ko‘radi. Ayrim tili endi chiqayotgan bolalar uchun otasi “telefonda”. “Dadang qani”, degan so‘rovga telefonni ko‘rsatishi ham mumkin. Eng achinarli jihat shuki, bugungi kunda millionlab erkaklar va ayollar oilasidan, farzandlaridan, ota-onasidan uzoqda, boshqa yurtlarda mehnat qilmoqda. Bu esa oilaviy munosabatlarga o‘z taʼsirini ko‘rsatmay qolmaydi.
Yana bir qahramonimning bolaligi esa doim ota sog‘inchi bilan o‘tgan. Uning hikoyasi esa jamiki otasi yoki onasi uzoqda ishlayotgan bolalar bilan bir xil bo‘lishiga shubha yo‘q. Quyida esa uning hikoyasini keltirib, undan keyin bu boradagi tahlillarni eʼtiboringizga havola qilamiz. Qahramonim ismini va kimligini oshkor qilmaslikni qattiq iltimos qildi.
“Esimni taniganimdan buyon otam xorijda mehnat qiladi. Hozir yoshim 30 da bo‘lsa ham, otam hamon xorijda mehnat qilmoqda. Bunda uning aybi yo‘q, albatta. Hammasi shu qadar murakkabki, bir qator omillar bunga sabab bo‘ladi. Bular haqida gapirish shart bo‘lmasa kerak. Lekin bolaligim doim otamni sog‘inish bilan o‘tgan.
U bir yilda deyarli 8-9 oy safarda yurardi. Turli sohalarda faoliyat yuritgan. Otam uydan chiqib ketishi bilan uyimiz huvullagan sahroga aylanib qolardi. O‘rtoqlarimning otasi bilan cho‘milishga, bayramlarda, to‘ylarda birga ko‘rsam xo‘rligim kelardi. Otam boru, o‘zimni xuddi yetimdek his qilardim.
U paytlar bugungidek texnologiyalar rivojlanmagan edi. Telefonda gaplashish bir necha oyda bir marta, qo‘shnilarning uyidagi statsionar telefon orqali bo‘lar, u ham onamdan ortmasdi. Men esa otamni faqat tushlarimda ko‘rishim, tushlarimda u bilan suhbatlashishim mumkin edi. Uyda qolgan kiyimlarini quchoqlab, hidlarini hidlab yotardim. Otamni tushimda ko‘rgan kunim men uchun bayram edi. Lekin uyg‘onganda qalbim doim og‘rib turardi. Maktabga chiqqanimda ham otam yonimda yo‘q edi. Maktabda otalar majlisi bo‘lsa, u doim otamsiz o‘tardi.
Esimda, otam hali ketganiga uncha ko‘p bo‘lmagandi. Lekin shu orada ukam qattiq kasal bo‘lib qoldi va otam qaytib keldi. Ukamning betobligi ranjitganiga qaramasdan, otamning qaytib kelganidan baxtiyor edim. Otam ishlamasdan uyda yursa ham rozi edim. Men bilan futbol o‘ynashini juda xohlaganman. Har kuni uyg‘onganimda otam keldimikin, deb uydan uni axtarardim. U kelgan kuni esa uyimiz to‘lib ketardi.
Albatta, men ham barcha bolalar kabi u safardan olib kelgan narsalarga qiziqardim, shirinliklar, shokoladlar kabi narsalar qo‘shimcha quvonch bag‘ishlar edi. Lekin otam shuncha uzoq yurgan bo‘lsa-da, men undan hech qachon xafa bo‘lmaganman. Doim uni tushunganman. Axir u biz uchun shunday qilishga majbur edi. Boshqa yo‘li yo‘q edi. O‘ylaymanki, bu hikoya va hislarni jamiki otasi xorijda ishlaydigan bolalar ham his qilishadi va ularning ham o‘z hikoyasi bor”.
Albatta, har bir shunday bolaning o‘z hikoyasi bor. Balki keyingi maqolalarda ularga ham vaqt ajratarmiz. Hozir esa tahliliy qismga o‘tsak.
Mustaqillikning dastlabki o‘n yilliklarida O‘zbekiston ulkan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar bilan yuzma-yuz qoldi. Bu esa aholining katta qismini o‘zga davlatlarda ish topishga, mehnat muhojiri bo‘lishga undadi. Turkum maqolalarimizda bu jarayonni tahlil qilishga harakat qildik. Shu bois endi bu jarayonning oilaviy munosabatlarga taʼsiri xususida so‘z yuritmoqchimiz. Tashqi mehnat migrantlari borasidagi maʼlumotlarni olish osonroq bo‘lib, ularning umumiy soni taxminan 2-3 mln atrofida.
Mamlakatimiz hududida migrantlarimiz oilasidagi munosabatlarda, ayniqsa, bolalarning ruhiyatida muammolar uchraydi. Bu borada hukumatning qarashlari mustaqillik yillarida shakllanmagan. Uning o‘zagi sovet yillariga borib taqaladi. Buning asosiy sababi rejalashtirilmagan migratsiyaga kapitalizm sarqiti sifatida qarash asos bo‘lgan, faqatgina “rejali” (maʼlum hududda ishlab chiqarish korxonasi, yirik loyihalar va shaharlar qurilishi asnosida) migratsiya ijobiy ko‘rinish kasb etgan.
Islom Karimov davrida ham ushbu salbiy tendensiya davom etgan va migrantlarimiz “dangasa” sifatida baholangan, bugun ham baʼzi siyosiy partiya yetakchilarida shunga o‘xshash qarashlar mavjud. Ammo amaldagi hukumat bu borada masalaga ijobiy prizmadan qaramoqda. Imkon darajasida ularni O‘zbekistonga qaytarish mexanizmlarini topishga harakatlar bo‘lmoqda. Xususan, prezident Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 1-mart kuni “Xorijda vaqtincha mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan O‘zbekiston fuqarolarini va ularning oila aʼzolarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi. Unga ko‘ra, 2022-yil 1-maydan har yili hokim yordamchilari yozma tavsiyanomasiga asosan:
- boquvchisi xorijga mehnat migratsiyasiga chiqib ketgan va “Ijtimoiy himoya yagona reyestri” axborot tizimida ro‘yxatda bo‘lgan oilalarga BHMning 2 baravari (540 ming so‘m) miqdorida bir martalik moddiy yordam ko‘rsatiladi;
- mehnat migratsiyasiga chiqib ketgan fuqarolarning “Ijtimoiy himoya yagona reyestri” axborot tizimida ro‘yxatda bo‘lgan yoki “Temir daftar”, “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” (daftarlar)dan biriga kiritilgan, nogironligi bo‘lgan oila aʼzolariga dori-darmon, nogironlik aravachalari, eshitish apparatlari va ortopedik mahsulotlar xarid qilish uchun BHMning 5 baravari (1 mln 350 ming so‘m) miqdorida bir martalik moddiy yordam ko‘rsatiladi;
- mehnat migratsiyasiga chiqib ketgan fuqarolarning O‘zbekistonda ular bilan birga yashovchi pensiya yoshiga yetgan yoki I va II guruh nogironligi bo‘lgan oila aʼzolariga kasaba uyushmalari tizimidagi sanatoriy va profilaktik davolanish muassasalariga bir martalik bepul yo‘llanma beriladi.
Mehnat migratsiyasining mahalliy yo‘nalishlari va uning oilaviy munosabatlarga taʼsir doirasi haqida
Umuman olganda, migratsiya jarayonlari oilaviy hayotning sotsial-psixologik muammolarini keltirib chiqarishiga bir qancha faktorlar sabab bo‘ladi. Bularni biz umumiy holatdan kelib chiqib tahlil qilishga harakat qilamiz. O‘zbekistondan migratsiyaning asosiy omili mamlakatda ish o‘rinlari etishmasligi emas, aksincha, maqbul turmush darajasini taʼminlash uchun yetarli bo‘lmagan daromad darajasi pastligidir. Ayniqsa, bu qishloq joylarida ko‘proq seziladi. Bu esa oiladagi moliyaviy yetishmovchilik muammosi oiladagi asosiy ishchi kuchlarining (er yoki xotin baʼzan ikkisi) chet elga ketishiga sabab bo‘ladi.
Oliy toifali psixolog Maʼruf Kubayev maktab yoshidagi bolalar misolida ota-onaning uzoq vaqt davomida chet mamlakatda bo‘lishi bolalarga salbiy taʼsir ko‘rsatishini taʼkidlab, ularda depressiya shuningdek, jizzalik alomatlari qolgan bolalarga nisbatan yuqoriroq darajada ekanini taʼkidlaydi. O‘zbekistonlik mehnat muhojirlarining asosiy qismi (87 foiz) Rossiyaga ko‘chib o‘tadi. Janubiy Koreya, Turkiya va Qozog‘iston ham o‘zbekistonlik muhojirlar uchun jozibali hisoblanadi.
O‘zbekistonlik mehnat muhojirlarining asosiy qismi chet mamlakatlarda kam maoshli ishlarda ishlaydi. Ularning aksariyati oliy maʼlumotga ega emas. Aksariyati (40 foizi) qurilishda, 20 foizi sanoatda, qolganlari (40 foizi) restoranlarda, ishlab chiqarishda, farrosh va haydovchi sifatida ishlaydi. Ko‘rib turganingizdek, bizning migrantlarning aksari yuqori haq to‘lanuvchi mamlakatlarda mehnat qilmagani bois mavsumiy migratsiya oilaning to‘liq uzoq vaqt davomidagi xarajatlarini qoplamaydi va bu hodisa yillar davomida takrorlanishi uzoq vaqt davomida bolalarning ota-ona xohlaganidek to‘kis tarbiya olishiga monelik qiladi.
Ko‘pgina migrant oilalarda (45 foiz) kamida ikkita bola ota yoki ona yoki bobo-buvi qaramog‘ida qolgan. Bu bolalarning qariyb 63 foizi onasi bilan yashaydi, chunki migrant otalar ko‘proq maosh oladi va oilasiga ko‘proq pul jo‘natadi. Bu degani, taxminan 4-6 mln atrofidagi bolalarning 63 foizi otasini uzoq vaqt davomida ko‘ra olmaydi. Buning taʼsiri ko‘proq o‘g‘il bolalarda aks etadi” deydi Maʼruf Kubayev. Shuningdek, bugun maktablarda o‘qituvchilar tomonidan maktab rahbariyatiga keltirilayotgan aksar murojaatlar ham o‘g‘il bolalarning juda “nozikta’b” bo‘lgani bilan bog‘liq. Bu ham ushbu muammo natijasida bolalarda shakllangan salbiy sifat sifatida baholanishi mumkin.
Onalar migratsiyasiga eʼtibor qaratadigan bo‘lsak, ularning aksari oilaning buzilishi natijasida chet davlatga ishlash uchun borishadi. Masalaning qiziq tomoni shundaki, ular 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarini tashlab ketishadi. Bu ham ularning ona mehrisiz o‘sishiga, o‘zgalarga farzand sifatida berib yuborilish holatlari ham uchraydi. Buning ustiga, ularning o‘rtacha ish haqi erkaklarnikiga nisbatan 20-30 foizga past. Shuningdek, ularning Osiyo davlatlariga til va ularning madaniyati bilan yaxshi tanishmasdan turib borishi ko‘pincha fohishalik kasbini yoki og‘ir mehnat sharoitidagi kam haq beriladigan kasbni tanlashiga majbur etadi.
Ikki holatda ham ayolning reproduktiv salomatligi jiddiy xavf ostida qoladi. Bu esa uning tezda mehnatga layoqatlilik darajasining cheklanishiga, huquqiy tomondan muammolarga duch kelishiga, odam savdosi qurboni bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Mehnat muhojirlari va ularning farzandlaridagi mavjud muammolar quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- Mehnat muhojirlarining oilalari og‘ir sharoitlarda yashaydi. Ularning aksari va hatto ichki migratsiyaning asosiy qismini qishloq aholisi tashkil etadi. Ulardagi kommunal tizim eng achinarli ahvoldaligi sabab sog‘liq bilan bog‘liq muammolar bolalarda ko‘p uchraydi va bolalar o‘limi darajasi 2010-yillarga qadar yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etgan. Tibbiyotda belgilangan standart orqali davolash tizimi yo‘lga qo‘yilmagani bois tibbiy vositalarga bo‘lgan talabni doim ham qondirish qiyin kechadi, ayniqsa, qishloq hududidagi QVP larda bu narsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bolalarga qarovchi shaxslar tomonidan belgilangan vaqtda emlatmaslik oqibatida turli yuqumli kasalliklar bilan kasallanish holatlari tez-tez uchrab turadi (qizamiq, suvchechak v.b.).
- sifatli taʼlim masalasi ham bolalarda uchraydigan asosiy muammolardan sanaladi. Buning asosiy sababi mahalliy migrantlarning aksar qismi qarz olib, chet mamlakatga ketgani (bilet, patent va boshqa dastlabki borish uchun kerakli xarajatlar odatda 3000-5000 AQSH dollarigacha mablag‘ni tashkil etadi), oliy maʼlumotli yoki oliy maʼlumoti bo‘la turib borayotgan davlatining tilini mukammal bilmaslik yoki u yerda tan olinmagan diplomga egalik qilish natijasida farzandlar uchun hattoki zarur o‘quv qurollari, kiyim-kechak bilan taʼminlash darajasi o‘rtahol oilanikidan past darajada bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, bolaning maktab, bog‘cha yoki OTM da degradatsiyaga uchrashiga va hatto sinfiy bo‘linish qurboni bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Odatda, bolalar ota-onasi bilan darslarni va uyga vazifalarni bajarishadi, lekin migrantlar oilasida bu tendensiya to‘liq ishlamasligi natijasida ko‘pincha ular uyga vazifalarni o‘z vaqtida bajarmaslik holati yuzaga keladi, shu bilan birga, uzaytirilgan taʼlim guruhlariga (asosan uy vazifalari va qo‘shimcha mashg‘ulot olib boriladi) qatnash uchun moddiy imkoniyati yetarli darajada bo‘lmaydi.
Bolalar mehnati taqiqlangan bo‘lishiga qaramasdan, baʼzi shu toifadagi oila farzandlari yoshligidan bozor yoki xizmat ko‘rsatish sohasidagi maʼlum ishlar bilan shug‘ullanishga majbur bo‘ladi va oqibatda, ular o‘z vaqtida taʼlim ola olmasligi ortidan sotsial nufuzi past bo‘lgan ishlarda doimiy ishlashga mahkum qilinadi. Maktablarda ushbu muammoning oldini olish maqsadida sababsiz dars qoldirish uchun jarima belgilangan bo‘lsa-da, chekka hududlarda ahvol juda ayanchli. Hatto yoshi 16 dan katta bolalarning otasi bilan ishlash uchun o‘zga davlatga borgan holatlari ham tez-tez uchraydi.
Bugungi kunda maktabgacha taʼlim sohasida amalga oshirilgan ishlar natijasi ushbu bo‘g‘indagi muammolar ko‘lami kamaydi, ammo hanuzgacha bolalar boshiga hisoblaganda, bog‘cha va yaslilarga ehtiyoj mavjud va ularning narxi masalasi ham doim migrant oilalari uchun qimmatlik qiladi (misol tariqasida, Toshkent shahrida 3 yoshga to‘lmagan bolalarni davlat bog‘chasiga berib bo‘lmaydi va buning oqibatida shaxsiy bog‘chalarga berishgina mumkin, ularning o‘rtacha narxi 2-3 mln so‘m atrofida). Aksar maktab bolalari tushlik qilmaydi va ularga qarovchi shaxslar (odatda bobo-buvi yoki ona) bunga doim ham sharoit yaratib bera olishmaydi.
Ruhiy tomondan ham psixolog M.Kubayev taʼkidlashicha, migrantlar farzandlarida doimiy muammolar kuzatiladi. Ular hech qachon ularga qarovchi shaxsga xoh bobo-buvisi bo‘lsin, o‘z ota-onalariga qilgan munosabatlarini qila olishmaydi, ularga bor dardlarini to‘kib sochishmaydi. Komplekslar ichida yashashi oqibatida, shaxsiy xarakteriga qarab o‘ta jizzaki va sapchuvchan yoki uning mutlaqo teskari varianti o‘ta bosiq va kamgap sifatida shakllanadi. Buning oqibatlarini yumshatish nihoyatda qiyin sanaladi. Ularga masʼul shaxslar bilan shu sababli tez-tez janjal va kelishmovchiliklar yuzaga keladi, baʼzan kunlab uyni tashlab chiqib ketish, baʼzan kaltaklanish va eng og‘ir formasi suitsid bilan xotimalanishi mumkin.
Yana bir psixolog, PhD Ziyodaxon Rasulova tashqi migratsiyaning migrant oilalar hayotiga taʼsiri haqida o‘z fikrlarini bizga havola etdi. Uning fikrlari bilan quyidagi havola orqali tanishish mumkin.
Shu sababli, ushbu muammolarni bartaraf etish maqsadida tashkil etilgan Oila va xotin-qizlar qo‘mitasi, Mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash vazirligi, Mehnat va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi va Yoshlar ishlari agentligi hamkorlikda muammoning ilmiy yechimlari borasida amaliy ishlarni amalga oshirishi va hukumatga buning yechimi borasida amaliy takliflar berishi yuzaga kelgan yirik sotsial muammoning yechimi bo‘lishi mumkin.
Xulosa sifatida yana shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, mehnat migratsiyasining bu jarayondagi taʼsirini kamaytirish uchun davlat tomonidan tizimli ishlar amalga oshirilishi, avvalo, mamlakat ichida ish o‘rinlarini yaratish, muhojirlar oilasi bilan ishlaydigan markazlar, nodavlat tashkilotlar tashkil etish mumkin. Shuningdek, tarbiyasida o‘zgarish sezilgan bolalar uchun bepul psixologik maslahatlar, ajrimlar masalasida ham uzoqni ko‘zlovchi chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Uzoq muddatli shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish, migrantlarning uyiga tez-tez kelib ketishiga ko‘maklashuvchi mexanizmlarni ishlab chiqish ham yaxshi samarali usul bo‘lishi mumkin.
Izoh (0)