Uolt Disneyni g‘aroyib ertak olamini yaratgan sehrgar va barcha bolalarning do‘sti deya hisoblashadi. Boshqa fikr ham mavjud: mashhur multiplikator aslida hayotda suratlarni yomon chizgan, o‘zgalar g‘oyasini o‘g‘irlagan va qo‘l ostidagilarga chidab bo‘lmas vazifalar qo‘yib, zug‘um o‘tkazgan. “Daryo” “100 buyuk inson” loyihasi doirasida ushbu shaxsning hayoti haqida hikoya qiladi.
Boyqushni o‘ldirib qo‘ygan bolakay
Yetti yoshli Uolt Disney Missuridagi oilaviy fermasi atrofida aylanib yurar ekan, daraxtda o‘tirgan boyqushni ko‘rib qoladi. “O‘ynash uchun biror kimsa yo‘q edi. Boyqushni ko‘rib qoldim. Uchib ketganida ortidan bordim. Nima uchunligini bilmayman, lekin uni tutishni xohladim”, — deydi Disney o‘z intervyularidan birida.
Uy hayvoni bo‘lishini xohlagan bola qushni ushlashga urinadi, ammo kutilmaganda u Disneyga tashlanib qoladi. Qattiq qo‘rqib ketgan yigitcha, boyqushni qo‘lidan tashlab yuborib, o‘lasi qilib tepkilaydi. Dastlabki shok tarqalgach, bolakayni chidab bo‘lmas aybdorlik hissi qoplaydi.
“Hamon tushlarimda o‘sha boyqushni ko‘raman. Hayratdan dong qotgandim. Uning o‘limini istamas edim”, — deya tan olgandi u.
Natijada ushbu epizod animatorning ishlarida o‘z o‘rnini topadi: u multfilmlarida hayvonlarni alohida hayajon bilan tasvirlashni boshlaydi. Ta’kidlash joizki, rassomlar barcha eskizlarni haqiqiy hayvonlarga qarab chizgan, ammo animatsiya ustidagi ish davomida ularning birortasiga shikast yetmagan.
Disneyda rasm chizishga bo‘lgan qiziqish bolaligidan boshlangandi, ammo zug‘umkor ota o‘g‘lining qiziqishlarini ma’qullamas va bo‘yoq-qalam uchun unga pul bermas edi. Shu boisdan bolakay o‘zining ilk suratlarini hojatxona qog‘oziga ko‘mir yordamida chizadi. Bir safar uning iqtidorini payqab qolgan qo‘shnisi 25 sent evaziga Uoltdan ot suratini sotib oladi — bu bolaning rassom bo‘lish xohishini yanada mustahkamlashga xizmat qilgandi. Yigitchaning ushbu qarorini akasi Roy ham qo‘llab-quvvatlagan, u Disneyni nafaqat otasining kaltaklaridan himoyalovchi, balki kelajakda uning ishonchli yordamchisiga ham aylanadi.
Birinchi jahon urushi qatnashchisi
Otasidan qochib ketish maqsadida 16 yoshli Disney maktabni tashlaydi va Birinchi jahon urushiga yo‘l oladi. O‘smir yigit ko‘z ochib yumguncha Fransiyada, “Qizil xoch” sanitar mashinasining haydovchisi sifatida xizmat boshlaydi. U yerda ijodni to‘xtatmaydi, Disney tomonidan bo‘yalgan mashina askarlar orasida mashhurlikka erishadi.
.jpg)
Oradan ikki yil o‘tgach, u Kansas City Star gazetasiga animator sifatida ishga joylashadi, biroq “tasavvuri va yaxshi g‘oyalarining yetishmasligi” oqibatida bo‘shatib yuboriladi. Biroq omadsizlik yosh ijodkorni o‘zining shaxsiy Laugh-O-Gram studiyasini ochishga undaydi va u bu yerga multiplikator do‘sti Ab Ayverksni taklif qiladi. Ular birgalikda reklamalar uchun roliklar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi. Keyinroq kompaniya bankrotlikka uchraydi.
Mikki Maus muallifligining o‘g‘irlanishi
Disneyga ilk muvaffaqiyat 1927-yilda, sherigi Ab Ayverks bilan antropomorf personaj quyoncha Osvaldni yaratganida keladi. Multfilmlar Universal Pictures savdo belgisi ostida chiqarilgani bois rassomlar uning mualliflik huquqini qo‘ldan boy beradi. Suddagi mag‘lubiyat Disneyga qattiq ta’sir qiladi va u eng yaqinlariga ham ishonmay qo‘yadi.
Shundan keyin u o‘zining Disney Cartoon studiyasiga ijodkorlar tomonidan yaratilgan barcha ishlar shartnoma bo‘yicha faqat unga tegishli ekani haqida majburiy qoidani kiritadi. Mashhurlikka bo‘lgan intilish sabab u yaqin do‘sti Ayverksni ham ayab o‘tirmaydi — versiyalardan biriga ko‘ra, mashhur Mikki Maus personajining haqiqiy “otasi” Ab hisoblanadi. Disney personajlarni ovozlashtirganiga qaramay, ularni chiza olmasdi. Shu bilan birga, studiya asoschisi jamoatchilikni mualliflik o‘ziga tegishli emasligi haqida da’volariga javob qaytarmaydi.
Kechki bazmlarning birida bolakaylardan biri Disneyning yoniga kelib, undan Mikki Mausning suratini chizib berishni so‘raydi, ammo animator xijolatdan chetga o‘tadi va Ayverksdan rasm chizib berishni iltimos qiladi. Surat tayyor bo‘lgach, Disney uning ostiga o‘z ismini yozib beradi. Bu esa do‘stlar o‘rtasida bahsni yuzaga keltiradi va ko‘p o‘tmay ularning munosabati butunlay yakun topadi.
Ekspluatatsiya qilingan ishchilar
Disneyning boshqa xodimlari bilan munosabatida ham shu kabi holatlar ro‘y bergan, ba’zilar ular o‘z ijodi uchun oyiga beriladigan 12 dollarni ololmagani yetmagandek, titrlarda ismlari ham ko‘rsatilmas edi.
Ayniqsa, “Oppog‘oy va yetti gnom” multfilmi ustidagi ishlar juda mashaqqatli kechadi. 1937-yilgi premyera vaqtida to‘liq metrajli animatsion filmni yaratish oson vazifa emasdi. Animatorlar uch yil davomida tinim bilmay ishlagani bois Disney o‘z xodimlariga kartina muvaffaqiyatga erishsa, mukofot pullari berishni va’da qiladi, ammo o‘z so‘zida turmaydi.
Kartina prokatga chiqqach nafaqat rekord darajadagi 418 million dollarni to‘playdi, balki Disneyga “Oskar” olib keladi. Kinoakademiya buyurtmasiga binoan mukofot bitta katta va yettita kichik haykalchalar shaklida ishlangan edi.
Disney qo‘lga kiritilgan gonorarini yangi studiya uchun sarflaganidan keyin ishchilar bilan munosabati yanada yomonlashadi. U studiyada oilaviy muhitni o‘rnatishga uringan bo‘lishiga qaramay, u ishchilariga murojaat qilganida haddidan oshib ketardi. Xususan, Disney o‘z rassomlariga Multiplikatorlar gildiyasi va boshqa kasaba uyushmalariga a’zo bo‘lishni taqiqlardi, shuningdek, ishda erkaklar va ayollarning o‘zaro muloqotini ham qat’iy qoralagan.
1941-yilda norozilik oqibatida besh kunlik ish tashlashlar boshlanadi — bu “Dambo” multfilmining premyerasiga xavf tug‘dirardi. Shunda Disney xodimlari qarshisiga chiqib, “ular ko‘p gapirmasdan, yaxshisi, uyini tartibga keltirishlari”ni aytadi. Disney ma’muriyati o‘z boshlig‘ini ta’tilga ketishga ko‘ndirmaganida, vaziyat qanday tus olishi noma’lum edi. Deyarli shu vaqtda kompaniya siyosatidan norozilar mualliflik huquqidan mahrum qilinib, ommaviy ishdan bo‘shatiladi. Shunda Disney o‘z imijini himoya qilish uchun ularning barchasini “kommunistlar” deb ataydi.
Natsistlar bilan hamkorlik
Tasdiqlanmagan ma’lumotlarga ko‘ra, AQSH Ikkinchi jahon urushiga qo‘shilguniga qadar animator hamyurti Genri Ford kabi natsistlar bilan hamkorlik qilib kelgan. 1930-yillarda Disney natsistlarning AQSHdagi tashkiloti a’zosi bo‘lgan, shuningdek, fyurer obrazining targ‘iboti bilan shug‘ullangan rejissor Leni Rifenshtal uchun o‘z studiyasi bo‘ylab maxsus ekskursiya uyushtirgan. Shunga qaramay, qator biograflar Disney ashaddiy antisemitizm tarafdori bo‘lganiga ishonmaydi, chunki uning yetakchi animatorlari orasida yahudiylar ham bor edi. Germaniya uni faqat tijoriy jihatdan jalb etgani istisno emas. Gap-so‘zlarga ko‘ra, yoshligida rassom bo‘lgan Gitler Disney ijodini hurmat qilgan va hatto “Oppog‘oy”dagi suratlarni o‘zi uchun chizgan ham. Shu bilan birga, animator urush yillari Gitler Germaniyasi va uning ittifoqdoshlari ustidan kuladigan targ‘ibot multfilmlarini yaratish bilan shug‘ullanadi.
Ikkinchi jahon urushi multiplikatorga ko‘p pul olib keldi. Studiyalar bazo‘r kun kechirgan davrda Disney hukumat bilan hamkorlik qilib, Donald Dak va boshqa personajlari ishtirokida targ‘ibot-tashviqot roliklarini tasvirga oldi. Bu esa o‘z navbatida uning “Oskar”lar kolleksiyasining boyishiga olib keldi. Umumiy hisobda Disney davlat bilan 26 yil xizmatda bo‘lgan.
Mish-mishlardan biriga ko‘ra, Disney asrandi o‘g‘il bo‘lib, Chikagoda emas, Andalusiyada dunyoga kelgan. Bola shifokor don Xines Karrilyoning uy xizmatkori Isabel Samoradan tug‘ilgani aytiladi. Keyinchalik yolg‘iz ona AQSHga — akasining yoniga ko‘chib o‘tgan. Nikohsiz tug‘ilgan farzandini esa Disneylar oilasiga boqishga topshiradi. Disney biografiyasini o‘rgangan Xose Luis Kano va Krstofer Jons ham ushbu versiyani qo‘llab-quvvatlaydi.
Bu borada rasmiy ma’lumotlar Disneyning o‘zi tomonidan AQSH hukumati bilan hamkorlik uchun yo‘q qilingan deb hisoblanadi. Bundan tashqari, rassom o‘zining asl kelib chiqishiga juda qiziqqani ma’lum. Uning ijodida ona obrazidan deyarli foydalanilmasligi ham shundan — yetim qolgan Oppog‘oy yoki Bellni otasi tarbiya qiladi. Multfilmda ona figurasidan foydalanilsa, u ko‘p o‘tmay betob bo‘lib qoladi yoki vafot etadi — Bembining onasi kabi.
Ishda badjahl, uyda esa mehribon ota
Otasi bilan sodir bo‘lgan voqealar sabab Disney umrining oxirigacha birga yashagan rafiqasi Lilliga hamda farzandlariga hech qachon qo‘pol munosabatda bo‘lmadi. Aytish kerakki, animatorga sichqonchani Mortimer emas, Mikki deb atash taklifini aynan rafiqasi bergan edi, bolalar esa uni ulkan ko‘ngilochar bog‘ni yaratishga ilhomlantirgan.
.jpg)
Disney hamda uning turmush o‘rtog‘i uzoq vaqt farzandsizlikdan azob chekdi — oradan yetti yil o‘tgach, ularning oilasida qizi Dayana Meri dunyoga keldi. Rafiqasining sog‘lig‘ini xavfga qo‘ymaslik maqsadida keyinroq yana bir qizni asrab olishadi va unga Sheron Mey deya ism berishadi. Disney xodimlariga qanchalik qattiqqo‘l bo‘lsa, oilasida shunchalik buning aksi edi. U ikkala qizining ham xotirasida ideal ota sifatida qolgandi.
Ammo uning o‘zi ishi va ijodiga alohida muhabbati borligini bot-bot takrorlab kelgan. “Mikki Mausni har qanday ayoldan ko‘ra ko‘proq yaxshi ko‘raman”, — degandi bir safar multiplikator.
Onasining o‘limida o‘zini aybdor his qilgan
1938-yili — yetarlicha pulga ega bo‘lgan paytlarida Disney keksa ota-onasiga hashamatli uy sovg‘a qiladi. Oradan bir oy o‘tmasdan, uyda gaz trubasi bilan bog‘liq muammolar boshlanadi. Shunda Disney studiyasida ishlovchi mexaniklarni gaz ta’minotini to‘g‘rilashga yuboradi. Ammo ular yetarli darajada malakaga ega bo‘lmagani tufayli oradan bir qancha vaqt o‘tgach, onasi Flora gazdan zaharlanib, vafot etadi. Disney bunda o‘zini o‘zi aybdor sanab kelgan.
Uolt Disney ayollarni umuman xushlamasdi. Rafiqasi Lilli bilan aynan ishxonada tanishib qolganiga qaramay, keyinchalik u studiyasida qarama-qarshi jinsdagi hamkasblar o‘rtasidagi nafaqat munosabatni, balki oddiy muloqotni ham taqiqlovchi qoidalarni joriy etadi. Bunga rioya etmaganlar zudlik bilan ishdan bo‘shatilgan. Shu bilan birga, u ayollarni ishga olishi juda qiyin kechardi, erkak “bolalar, oshxona va cherkov” ularning asosiy vazifasi deb hisoblar edi. Animator o‘z qarashlarini barcha multfilmlariga singdirgan — qahramonlar hayoti doim o‘z sevgilisi bo‘lgan shahzodani uchratishi bilan mazmunan yakunlanadi.
Shuningdek, Disney ayollar istalgan vaqtda homilador bo‘lib qolib, loyihani xavf ostiga qo‘yishi, o‘z navbatida ortiqcha xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin deb hisoblardi. Ammo AQSHning urushga qo‘shilishi natijasida ayrim erkak xodimlar frontga jalb etiladi va kompaniya yangi ishchilarga muhtoj bo‘lib qoladi. Shunda ayollarni yollashga qaror qilinadi — ijod bilan bog‘liq lavozimlarga emas, balki texnik bo‘limga. Chunki Disney animator kasbi nafaqat rasm chiza olish, balki hazil hissini ham talab etadi, ayollar esa bu xususiyatdan mosuvo deb o‘ylardi.
.jpg)
Matbuotda “mehribon Disney amaki” obrazi faol targ‘ib qilinganiga qaramay, ayrim ma’lumotlarga ko‘ra u Skruj Makdakdan ham xasisroq va o‘ziga nisbatan hazilni yoqtirmaydigan edi. Shu sababdan 1936-yili Disneyning 35 yoshga to‘lishi munosabati bilan animatorlar Mikki Maus ishtirokida ish tashlashlar va maoshlar kamligi bo‘yicha multfilm yaratganida, u avvaliga g‘oyani maqtaydi, keyin hammaning oldida mualliflarni ishdan bo‘shatib yuboradi.
Uolt Disney umri davomida tinmasdan tamaki chekdi va 1966-yilda shifokorlar unga o‘pka saratoni tashxisini qo‘ydi. Eng yaxshi shifokorlar qo‘lida davolanganiga qaramay, animator o‘sha yilning o‘zida — 15-dekabr kuni 65 yoshida vafot etdi. Kompaniya asoschisiga hurmat ramzi sifatida Disney multfilmlarida chekish sahnasini tasvirlashdan voz kechildi.
Gap-so‘zlardan biriga ko‘ra, qo‘yilgan tashxisdan xabar topgan Disney o‘zini kriogen kameraga muzlatishlarini so‘raydi (aslida o‘limidan keyin u krematsiya qilingan). Bundan tashqari, o‘limidan oldin animator ko‘ngilochar bog‘ qurish uchun katta yer maydonini sotib olmoqchi bo‘lgan. Hozirda esa Orlandodagi ushbu hududda Disneylend joylashgan.
Izoh (0)