“Boks sport sifatida tugagan kun”. Muhammad Alining eng bahsli g‘alabasi haqida 

Bundan roppa-rosa 58 yil oldin, 1965-yil 25-may kuni Kassius Kleyning (Muhammad Ali) Sonni Listonga qarshi revansh jangi bo‘lib o‘tgan. Undan bir yil oldin esa (1964-yil 25-fevral) Ali va Liston chempionlik jangida ishtirok etadi. O‘sha jangda Kassius g‘alaba qozonadi. Ikkinchi jang esa dastlabkisidan ham ko‘proq shov-shuv hamda voqealarga sabab bo‘ladi. Quyida boks tarixidagi eng bahsli janglar sirasiga kiradigan ikki jang va ularning tafsilotlari haqida so‘z yuritiladi.

Kassius Kley va Sonni Liston o‘rtasidagi ikki to‘qnashuv butun dunyoni larzaga keltiradi

Boks har doim shov-shuv (hayp) deb ataladigan narsalarga boy bo‘lgan. Ayniqsa, bu sport Muhammad Ali jang qilganida odamlarni yanada hayajonga solardi. U boksdagi janjalkashlik va ommaboplikni yangi bosqichga olib chiqqanlardan biri edi. Bundan 58 yil muqaddam sodir bo‘lgan jang ham bu jarayondagi eng yorqin voqealardan biri bo‘lgan.

Kassius Kley jangdan oldin Listonni tinimsiz ta’qib qilgan. Bir safar hatto uning uyigacha borgan

Aytishlaricha, aynan Muhammad Ali bo‘lajak raqiblariga haqoratomuz so‘zlar yog‘dirishni (tresh-tok) boshlab bergan. U nafaqat raqiblari haqida qo‘pol gapirar, balki hozir hech kim takrorlay olmaydigan ishlarni ham qilardi. Bu borada unga hatto Konor Makregor ham teng kela olmasdi. Muhammad buni jangga bo‘lgan qiziqishning oshishi uchungina emas, raqibini g‘azablantirish uchun ham qilardi. Sonni Listonga qarshi jangda u buni keragidan ortiq qilib uddaladi.

Tomonlar o‘rtasidagi birinchi jang 1964-yilda bo‘lib o‘tgan. O‘shanda Ali hali Kassius Kley edi, Liston esa AQShning va shunga mos ravishda butun dunyoning asosiy og‘ir vaznli jangchisi bo‘lgan. U afsonaviy Floyd Patersonni ikki marta nokautga uchratgan chempion sifatida o‘zgacha maqomga ega edi. Liston bahaybat, muskulli, kuchli musht egasi va “temir” jag‘li bo‘lgani uchun unga yengilmas nomi berilgandi. Shundan kelib chiqib, yosh (22) Kassius Kleyning imkoniyatlari juda past baholanadi.

O‘sha vaqtga kelib, Kassius bor-yo‘g‘i 19 ta jang o‘tkazib, shulardan 15 tasida nokaut bilan g‘alaba qozongan, qolgan to‘rttasida esa hakamlarning qaroriga ko‘ra g‘olib bo‘lgandi. 31 yoshli Listonnig ko‘rsatkichi 35 ga 1 ni tashkil qilardi. 24 ta nokautli g‘alaba, lekin asosiysi, u sport formasining eng yuqori cho‘qqisida edi: yaqindagina ikki marta Patersonning adabini berib qo‘ygandi. Kley 1960- yilgi Rim Olimpiadasining oltin medali va mag‘lubiyatsiz rekordiga qaramay, yengilmas deb hisoblanmagan. Ayniqsa, bundan oldin — Genri Kuper bilan jangida nokdaunga uchraganidan keyin.

Yosh Kleyning imkoniyatlariga nisbatan bildirilgan shubhalarga qaramay u allaqachon jahon chempionligi uchun da’vogar edi va “eshik qoqish”ni boshlab yuborgandi. Ayniqsa, u ringdan tashqarida buni yaxshi uddalardi. U omma e’tiborini o‘ziga jalb qilish uchun hamma narsaga tayyor edi. Kley uchun eng muhimi, amaldagi jahon chempioni Listonning e’tiborini o‘ziga qaratish bo‘lgan. 1963-yilning 22-iyulida Sonni Patersonni nokautga uchratganida, Kassius zalda edi. Jangdan keyin u ringga chiqdi va mikrofonni olib, shunday dedi:

“Juda ham rasvo jang bo‘ldi. Shunchaki dahshatli darajada yomon. Liston hech narsa ko‘rsata olmadi, hech narsa. Hamon bu bahaybat va xunuk ayiqning menga e’tibor berishini kutyapman. Gap sotishdan charchadim, butun dunyoga eng zo‘ri ekanligimni isbotlamoqchiman. Lekin uning menejerlari jang uchun shartnoma imzolashdan qo‘rqishidan xavotirdaman, chunki Liston — noshud. Bu (jang) men uchun yengil sayr bo‘ladi. Eng zo‘ri ekanligimni isbotlayman”.

Bu narsa allaqachon jiddiy chaqiruvga aylanib ulguradi, ammo bu bora-bora yanada ko‘payib boraveradi. Kassius Kley Listonni tom ma’noda ta’qib qilishni boshladi. Bir safar u Liston kazinoda bo‘lganida kichik janjal ko‘taradi. Atrofdagilar ularni ba’zo‘r ajratib qoladi. Ammo ta’qiblar shu bilan tugamaydi. Biroz vaqt o‘tgach, Kley Listonning uyi oldiga bostirib boradi va baland ovoz bilan qichqiradi: “Hey, chempion, u yerda xotining bilanmisan yoki fohisha bilan? Xotining fohishaxonalarga borishni yoqtirishingni biladimi? Qo‘rqoq bo‘lmasang, chiq”. Sonni uyidan chiqib keladi, bu anchayin jiddiy janjalga sabab bo‘ladi. “Nega bunday qilyapsan”, — deb so‘rardi Liston uning qilayotgan ishlarini tushunmasdan.

Shou jangdan oldingi vazn o‘lchash marosimida ham davom etdi. Kassius o‘zining haqiqiy chempion ekanligini, mag‘lub bo‘lmasligini bir necha bor takrorladi va o‘zining “kapalakdek uchib, aridek chaq” shiorini takrorlardi. Bunga javoban Liston unga ikki barmog‘ini ko‘rsatdi. Chempion bu bilan uni ikki raundga bormay mag‘lub etishini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan. Shugar Rey Robinson Kassiusdan nima uchun bu g‘alati tomoshani uyushtirganini so‘raganida: “Meni ahmoq deb o‘ylasin. U bokschilardan qo‘rqmaydi, lekin ahmoqlardan qo‘rqadi. Mendan nima kutishini bilmasin”, — deb javob bergandi.

“Men hozirgina otib ketilgan prezidentga o‘xshayman”

Kleyning taktikasi ish berdi. Liston haqiqatan ham birinchi jangga jangovar kayfiyatda chiqmadi va bu ishonchsizlik jangning har bir soniyasida kuchayib boraverdi. Chempion bor kuchini zarbalarga sarflardi, ammo ularning hech qaysisi nishonga tegmadi. Ring atrofida o‘sha jangni yoritgan 46 jurnalistdan 43 nafari Listonning g‘alabasiga ishonch bildirgandi.

Jang olti raund davom etdi. Yettinchi uch daqiqalikda Liston mag‘lubiyatini tan olib, ringga chiqmadi. Kley ringning o‘rtasiga yugurib chiqdi va qichqirishni boshladi: “Men qirolman. Gaplaringizga tiqilib o‘ling”. Liston esa mag‘lubiyatiga falsafiy izoh berib, “WBA/WBC kamarlarini yo‘qotish — hayotda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan mayda-chuyda narsalardan biri” ekanligini aytdi, biroq o‘zini “hozirgina otib ketilgan prezident kabi” his qilayotganini qo‘shimcha qildi. Jang AQShning 35-prezidenti Jon Kennedi o‘ldirilganidan uch oy o‘tgach sodir bo‘lgandi.

Revansh 40 ming kishilik shaharda bo‘lib o‘tadi

Jangdan so‘ng Kley Muhammad Ali ismini oldi va revansh jangiga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Dastlab jang Bostonda bo‘lib o‘tishi kerak edi, biroq mahalliy sport komissiyasi “jinoiy elementlar”ning natijaga ta’sir qilishidan cho‘chib, uni qabul qilishga jur’at eta olmaydi. Shundan so‘ng jangni Men shtatidagi Lyuiston shaharchasida o‘tkazishga qaror qilindi. Bu taklif shahar meri tomonidan bildiriladi va g‘oya ko‘pchilikka ma’qul keladi. O‘sha paytda bor-yo‘g‘i 40 ming aholisi bo‘lgan Lyuiston uchun bu shahar tarixidagi eng yirik sport tadbiri hisoblanadi.

Revansh jangi oldidan ham mojarolar to‘xtamaydi. Mish-mishlarga ko‘ra, “Millati Islom” (Nation of Islam) tashkiloti tomonidan Listonga tahdidlar bo‘lgan (yutqazib berish talab qilinadi). Jangdan keyin esa mish-mishlar yanada kuchayadi, chunki bahsning borishi hamon ko‘pchilik uchun g‘alati bo‘lib tuyuladi.

Alining “sharpa zarbasi”, jangning shubhali tarzda to‘xtatilishi va janjal

Birinchi raunddayoq Ali Listonni qarshi zarbada ushlab oladi va uni qulatadi. Videotakror ko‘rilsa, zarba unchalik aniq va kuchli emasdek taassurot uyg‘onishi mumkin. Ammo bu Listonning yiqilishi uchun yetarli bo‘ladi. Chempion o‘rnidan turishga harakat qiladi, biroq yana yiqiladi. Ammo hakam shubhali ravishda zudlik bilan sanoqni boshlamaydi. Ali Sonnidan uzoqlashar ekan, Listonga qarab, shunday deydi: “O‘rningdan tur, va jang qil, ishyoqmas”.

Aynan mana shu vaziyat fotograflar tomonidan kameralarga muhrlanadi va keyinchalik Alining eng mashhur suratiga aylanadi.

Shundan so‘ng jang davom ettiriladi, ammo bir necha soniyaga, xolos. Ring jurnalisti Nat Fleysher hakamni yoniga chaqirib, jangni bu holatda davom ettirib bo‘lmasligini aytadi, chunki Liston ringda 17 soniya (aslida 14) yotgandi. Shu bilan jang tugatiladi. Shu tariqa Ali yana Liston ustidan g‘alabaga erishadi.

Ushbu nokdaun bugungi kungacha bahslarga sabab bo‘lmoqda. O‘sha paytda ko‘pchilik bellashuvning kelishilgan ekanligiga ishonchi komil edi. Shunday o‘ylaganlar orasida sobiq jahon chempionlari Jek Dempsi va Rokki Marchiano ham bor edi. Hech kim Listonning kuchli bo‘lmagan zarbadan qanday yiqilganini tushunmasdi, boisi u bungacha hatto nokdaunga ham uchramagandi. Hattoki o‘shanda bu jangga nisbatan “boksning sport sifatida tugashi” degan fikrlar ilgari surilgandi. Muhammad Ali chempion sifatida 50 shtatdan atigi uchtasida tan olindi. Avvaliga uning o‘zi ham raqib nima sababdan yiqilganini tushunmaganini aytdi, keyin esa jangni bir necha bor takroran ko‘rgani va zarbasining raqibini qulatish uchun yetarli darajada kuchli bo‘lganligini bildirdi. Listonning o‘zi esa tezda o‘rnidan turmaganini Alining yana zarbalar berishidan qo‘rqqani bilan izohlaydi.

Nima bo‘lgan taqdirda ham Liston bilan bo‘lgan janglardan so‘ng Muhammad Ali boks cho‘qqisiga ko‘tariladi va 10 yildan ortiq vaqt davomida ushbu darajani ushlab turadi. Liston esa shundan keyin 16 ta jang o‘tkazib, shulardan 15 tasida g‘alaba qozonadi. U oxirgi jangidan olti oy o‘tib, 1970-yilning dekabrida sirli ravishda vafot etadi.