Markaziy Osiyoda iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Rossiya bilan savdo aloqalari esa mintaqaga xavf keltirib chiqarishi mumkin — XVJ
O‘zbekistonda inflyatsiya 2023-yilda 11 foiz darajasida qoladi, so‘ngra 2024-yilda 9,3 foizgacha tushadi. Bu haqda “Daryo” Xalqaro valyuta jamg‘armasining Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo departamenti direktori o‘rinbosari Subir Lallga tayanib xabar bermoqda.
Markaziy Osiyo va Kavkazda umumiy yalpi ichki mahsulot o‘sishi 2022-yildagi 4,8 foizdan 2023-yilda 4,2 foizgacha pasayib, 2024-yilda 4,5 foizgacha o‘sishi kutilmoqda.
Ma’lumotlarga ko‘ra, mintaqaning iqtisodi hali ham pandemiyadan keyingi tiklanish va Rossiya—Ukraina urushining tarqalishi, shu jumladan uning global xomashyo narxlariga ta’sirida.
Bu kutilganidan yuqori o‘sish mintaqadagi aksariyat mamlakatlar uchun asosiy savdo hamkori bo‘lgan Rossiyada kutilganidan kichikroq iqtisodiy qisqarish yuz berganini aks ettirdi. Bundan tashqari, mintaqaviy savdoning sezilarli darajada oshishi, neft eksport qiluvchi mamlakatlar uchun neft narxining oshishi va pul o‘tkazmalari oqimining ko‘payishi ham o‘z hissasini qo‘shdi, — deydi Subir Lall.
Shu jumladan, bu jarayonga neft import qiluvchi mamlakatlarda Rossiyadan immigratsiya tufayli qator mamlakatlarda, jumladan, Armaniston, Gruziya, Qirg‘iziston va O‘zbekistonda ish haqining kuchli o‘sishi o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
Inflyatsiya barqarorligicha qolmoqda
2022-yilda mintaqa bo‘ylab inflyatsiya o‘sishda davom etdi va mamlakatlar o‘rtasida sezilarli farq yuzaga keldi.
Masalan, 2022-yil o‘rtalaridan boshlab Armaniston, Gruziya va Tojikistonda umumiy inflyatsiya pasaydi, biroq Qozog‘iston va Qirg‘izistonda o‘sishda davom etdi, O‘zbekistonda esa barqaror darajaga yetdi.
Mintaqada inflyatsiya dinamikasini belgilovchi asosiy omillardan biri ish haqi hisoblanadi. Ko‘pgina mamlakatlarda nominal ish haqining o‘sish sur’ati inflyatsiya darajasidan yuqori. Bu inflyatsiya barqarorligini oshirishi hamda pul-kredit siyosatini olib borishga to‘sqinlik qilishi mumkin.
2023—2024-yillarda inflyatsiya pasayishi kutilmoqda — 2022-yildagi 13 foizdan 11,8 foiz va 8,5 foizgacha.
Qozog‘iston Milliy banki raisining o‘rinbosari Aqiljan Bayamagambetovga ko‘ra, narxlarning oshishiga turtki bo‘layotgan omillardan biri iqtisodiyotni keng ko‘lamli fiskal qo‘llab-quvvatlash bo‘ldi.
Asosiy xavflar
Tovar narxlarining yangilangan bosimi va ta’minot zanjiri uzilishlari inflyatsiyani kutilganidan balandroq ko‘rsatkichda ushlab turishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida, qo‘shimcha pul-kredit siyosatining qattiqlashuviga va iqtisodiy o‘sishning davomiy sekinlashishiga olib kelishi mumkin.
Boshqa salbiy xavflar qatoriga Rossiya iqtisodiyotining prognozdan ham keskin qisqarishi, Kaspiy quvurlari konsorsiumi va mintaqaviy ta’minot zanjirlarining uzilishi, pul o‘tkazmalarining kamayishi, Rossiyadan migrantlar oqimining kamayishi kiradi.
Shuningdek, iqlim o‘zgarishi Lall tomonidan ta’kidlangan muhim ichki xavflardan biridir.
Ob-havo sharoitlarining tez-tez o‘zgarishi va buning natijasida kelib chiqadigan falokatlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu mintaqadagi ko‘plab iqtisodlarda muhim ahamiyatga ega — ayniqsa kam daromadli hududlarda vaziyatni yomonlashtirishi mumkin, — dedi u.
Inqiroz sharoitidagi imkoniyatlar
Subir Lallga ko‘ra, mintaqada cheklangan moliyaviy maydon, oziq-ovqat va energiya importiga qaramlik asosiy zaifliklar bo‘lib qolayotgan bo‘lsa-da, bu orqali imkoniyatlar ham paydo bo‘ladi.
Ushbu voqealar konfiguratsiyasidan kelib chiqqan asosiy xulosalardan biri shundaki, mintaqadagi o‘zgaruvchan savdo holati imkoniyat, balki xavf hamdir. Mamlakatlar o‘zining chidamliligini kuchaytirishi kerak, — deydi Lall.
Rossiyaga qarshi sanksiyalar yangi savdo shakllariga olib keldi va mintaqaning Rossiya bilan, ayniqsa neft import qiluvchi mamlakatlar bilan savdosini oshirdi. An’anaviy savdo yo‘lining bunday dislokatsiyasi mintaqa uchun savdoni diversifikatsiya qilish imkoniyatidir.
Boshqa tomondan, agar sanksiyalar chuqurlashsa va Rossiya iqtisodiyoti keskin qisqarsa, mamlakat bilan savdo aloqalarining kuchayishi mintaqani yuqori xavfga duchor qiladi, — deb tushintirdi u.
Brukings instituti Barqaror rivojlanish markazining katta ilmiy xodimi Yoxannes Linn esa noaniq muhitda cheklovchi savdo siyosati yaxshi variant emasligini ta’kidlab o‘tdi.
Aslida mintaqaviy integratsiyalashgan iqtisodiyotni yaratish va, albatta, uni dunyoning qolgan qismi bilan bog‘lash uchun Markaziy Osiyo va Kavkazda aloqalarni turli yo‘nalishlarda yaxshilashga e’tiborni kuchaytirish vaqti keldi, — deydi u Linn.
Shuningdek, Linn mintaqadagi yetakchilar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni ijobiy omil deb biladi.
Bizda, xususan, Markaziy Osiyoda rahbariyat o‘rtasida uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan munosabatlarga qaraganda ancha yaxshi munosabatlar vujudga keldi. Bu, albatta, O‘zbekistonda so‘nggi 5-6 yil ichida sodir bo‘lgan siyosiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Menimcha, bu yaxshilangan siyosiy imkoniyatlardan foydalanish vaqti keldi, — dedi Linn.
Pul o‘tkazmalari
Rossiyadan Ozarbayjon, Gruziya va Armanistonga sof pul o‘tkazmalari 2022-yilda o‘tgan yilga nisbatan besh baravardan ko‘proq o‘sib, YIMning mos ravishda 3, 8 va 17 foizini tashkil etdi.
Tojikiston va O‘zbekistonda ham sof pul o‘tkazmalari ikki baravar ko‘payib, YIMga nisbatan 13 foizdan 23 foizgacha oshgan.
Shu bilan birga, tarixan Rossiyadan mehnat muhojirlarining pul o‘tkazmalariga bog‘liq bo‘lgan Qirg‘izistonga sof pul o‘tkazmalari, aksincha, 2022-yilda YIMga nisbatan qariyb 6 foiz punktga kamaydi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu o‘tkazmalarning ko‘lami ushbu mamlakatlarning ba’zilaridagi makroiqtisodiy vaziyat uchun juda muhim. Ularning kelajakdagi hajmi va o‘zgarish tezligi haqidagi noaniqlik xavf tug‘diradi.
Ularning kattaligini hisobga olgan holda XVJ bank tizimi orqali xususiy pul o‘tkazmalari amalga oshirilishi moliyaviy barqarorlikka ham ta’sir ko‘rsatishi va uni diqqat bilan kuzatib borish kerakligini ta’kidlaydi.
Norezidentlarning depozitlari Armaniston, Gruziya va O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotga nisbatan 4-8 foiz bandiga o‘sib, YIMning 6-18 foizini tashkil etdi va bank tizimining umumiy aktivlariga nisbatan taxminan bir xil qiymatni tashkil etdi.
Shuningdek, Ukrainadagi urush tufayli muhojirlar oqimi talabni oshirdi, lekin ayni paytda ijara va ko‘chmas mulk bozorlarida narxlarga bosimni oshirdi.
Rossiyadan Kavkaz va Markaziy Osiyo mamlakatlariga (asosan Armaniston, Gruziya, Qozog‘iston va O‘zbekistonga) kelgan muhojirlar soni 50 mingdan 150 ming kishigacha, ya’ni qabul qiluvchi mamlakat aholisining 5 foizigacha o‘sdi.
XVJ prognozlari
XVJ 2023-yilda xalqaro o‘tkazmalarning o‘sish sur’ati va Rossiyadan Kavkaz va Markaziy Osiyo mamlakatlariga migrantlar oqimi 2022-yilga nisbatan sezilarli darajada pasayishini kutmoqda.
Natijada pul o‘tkazmalari va xizmatlar eksportining qisqarishi rivojlanayotgan bozor mamlakatlari, o‘rta va past daromadli mamlakatla joriy hisob balansining o‘rtacha yomonlashishiga olib keladi. YIMning 1,5 va 3 foizini tashkil etadi. Neft narxining pasayishi neft eksport qiluvchi mamlakatlarda (Ozarbayjon, Qozog‘iston va Turkmaniston) joriy hisob balansining yalpi ichki mahsulotning o‘rtacha 5,4 foizga yanada zaiflashishiga olib keladi, — deyiladi hisobotda.
Mintaqa mamlakatlarida yalpi ichki mahsulotning o‘sishi 2023-yilda 4,2 foizgacha sekinlashishi va keyin 2024-yilda 4,5 foizgacha oshishi kutilmoqda.
XVJ 2023-yilda o‘sish sur’atlarining sekinlashishi (Armaniston va Gruziyada keskin bo‘lishi kutilmoqda) Ukrainadagi urushning dastlabki tarqalishining qisqarishini aks ettiradi, deb hisoblaydi.
