Sport olamidagi eng mudhish halokatlardan biri. Formula-1 afsonasini Ayrton Sennani xotirlab (video)
Ayrton Senna — Formula-1 dagi qisqa faoliyati davomida afsonaga aylangan sportchi. Braziliyalik sehrgar nomini olgan Senna poyga trassalarida mo‘jizalar yaratardi. Uning buyuk natijalari poygadagi faoliyatining oxirigacha davom etadigandek edi, ammo peshonasiga yozilgan taqdim boshqacha bo‘lib chiqdi. 1994-yilning 1-may kuni sodir bo‘lgan voqea nafaqat avtopoyga olami, balki butun dunyoni shok holatiga tushirib qo‘ygandi. Quyida sport tarixidagi eng mudhish voqealardan biri haqida so‘z boradi.
Yoshlikdagi orzu
Ayrton Senna 1960-yilning 21-mart sanasida Braziliyaning San-Paulu shahrida tug‘ilgan. Badavlat oilada dunyoga kelgani Sennaga avtopoygachi sifatida ajoyib karyera qilishi uchun katta yordam bergan. Braziliyalik sportchi bolaligidanoq poygalar va avtomobillar bilan qiziqishni boshlagan.
Aytish mumkinki, unda maxsus missiya bor edi — barcha davrlarning eng yaxshi avtopoygachisiga aylanish. Ayrton 4 yoshida karting bilan shug‘ullanishni boshlagan. Uning otasi Milton Girado Teodor da Silva avtomobil ta’mirlash ustaxonasiga egalik qilgan. Sennaning birinchi karti otasining ustaxonasida tayyorlangan. Kartga o‘t o‘radigan mashinaning motori qo‘yilgan edi, deb eslaydi Ayrton.
Senna 6 yoshidayoq professional kartingchiga aylanadi. Lekin braziliyalik sportchi ishtirokidagi birinchi rasmiy poyga 1973-yilning 1-iyul sanasida, 13 yoshida bo‘lib o‘tadi. Ayrton unda g‘alaba qozonadi. Bu voqea hozirgi kunda Braziliya Gran-prisi o‘tadigan “Interlagos” avtodromi yonidagi trassada bo‘lib o‘tadi. Ayni vaqtda unga afsonaviy poygachining nomi berilgan — Kartodromo Ayrton Senna. Keyinroq Senna kartingda o‘tgan yillarini va Formula-1 da uni bezovta qilgan siyosatdan uzoq “sof poygalar” haqida eslashni yoqtirardi.
Ayrton 1974-yilda yoshlar o‘rtasidagi San-Paulu shtati chempionatida g‘alaba qozonadi. Aynan shu yilda uning vatandoshi Emerson Fittipaldi Braziliya Gran-prisida g‘olib chiqadi va mavsum yakuniga ko‘ra ikki karra Formula-1 g‘olibiga aylanadi. 1970-yillarning oxirida yosh braziliyalik sportchi okean ortiga borishga va o‘zini Yevropa avtosportida sinab ko‘rishga qaror qiladi. Ayrton Formula-1600, Formula-2000 va britan Formula-3 chempionatlarida g‘olib chiqadi.
Cho‘qqiga yo‘l
Ayrton Senna Qirollik poygalariga kelganida turli darajadagi poygalarda 400 ta startni amalga oshirgandi. 1983-yilda Formula-3 chempionatidagi g‘alabadan keyin Sennaga katta sportning qator “garajlar”i qiziqish bildira boshlaydi.
Poyga olamiga onasi Neyde Sennaning qizlik familiyasi bilan tanilgan braziliyalik poygachini Williams, Brabham-BMW, McLaren va Toleman jamoalari sinovdan o‘tkazish uchun jalb qilgan. Ayrton barcha variantlar ichidan kamtarin britan jamoasini tanladi. 1984-yil 3-iyunda braziliyalik sportchi deyarli sensatsiya qayd etib, Monako Gran-prisida ikkinchi o‘rinni oldi. Bu 1986-yilda o‘z nomini Benetto’ga o‘zgartirgan Toleman jamoasi uchun Formula-1 poygalaridagi eng yaxshi natija hisoblanadi. Poygachi ilk mavsumida 13 ochko bilan 9-o‘rinni olgandi.
Senna 1985-yilda Lotus jamoasiga o‘tdi va darhol Formula-1 dagi triumfiga erishdi. Bu mavsumdagi ikkinchi, Portugaliyaning Eshtoril shahridagi poygada amalga oshgan. O‘sha yilning o‘zida braziliyalik poygachi “kvalifikatsiya ustasi” ekanini ko‘rsatgan va 16 ta poygadan yettitasini birinchi pozitsiyadan boshlagan. Ayrton Kolin Chepmen asos solgan jamoa safida yana 5 marta g‘alabaga erishgan. Ularning oxirgisi 1987-yilning 21-iyunida Detroyt shahridagi Gran-priga to‘g‘ri keladi. O‘sha poygada Sennaning McLaren-Honda’dagi bo‘lajak jamoadosh-raqibi “professor” laqabli Alen Prost 3-o‘rinni qo‘lga kiritgan.
“Sehrgar” “Professor”ga qarshi
Braziliyalik poygachining faoliyatidagi eng samarali va yorqin bosqich 1988-yilda McLaren jamoasiga o‘tganidan keyin boshlangan (britan jamoasi Ayrton bilan birga Honda dvigatellarini ham qo‘lga kiritgan) va u yerda Ayrton Alen Prostga qarshi chiqqan. Fransiyalik poygachi o‘sha vaqtda ketma-ket ikki yil davomida (1985 va 1986) chempionlik titulini qo‘lga kiritgan holda Uoking jamoasining yetakchisi hisoblanardi. Lekin bu Sennaga ta’sir qilmadi. Har qanday holatda ham Alenni mag‘lub etish Ayrtonning asosiy maqsadiga aylandi. Shunday qilib Formula-1 tarixidagi eng murosasiz va epik qarama-qarshilik yuzaga keldi. Senna — Alen bahsi bilan 2021-yildagi Maks Ferstappen va Lyuis Hemilton o‘rtasidagi shov-shuvli qarama-qarshilikni ham solishtirib bo‘lmaydi.
Hozirgi kun qahramonlari kabi “sehrgar” va “professor” ham har bir millimetr uchun kurash olib borgan, bu oxir-oqibat trekdagi to‘qnashuvlar va trassadan tashqaridagi psixologik o‘yinlarga olib kelgan.
Poygachilar ortida ikkiga bo‘lingan muxlislar armiyasi bor edi. “Romantik” muxlislar braziliyalik “sehrgar”ga muxlislik qilsa, tabiat tomonidan taqdim etilgan iste’dod, qobiliyat va instinkt muxlisi bo‘lgan “pragmatiklar” poyga taktikasi mutaxassisi bo‘lgan fransiyalik “professor”ga muxlislik qilgan. McLaren’dagi birinchi mavsumida braziliyalik poygachi g‘alaba qozongan bo‘lsa, 1989-yilda Prost revansh oldi. Senna o‘sha yili kvalifikatsiyalarda ustunlik qildi, 16 ta poygadan 13 tasini qulay pozitsiyada boshladi va oltita g‘alabaga erishdi. Mavsum yakunida Ayrton va Alen o‘rtasidagi qarshilik o‘zining avj pallasiga chiqdi va OAVning asosiy mavzusiga aylandi.
Ikkala poygachi ham bir-birini g‘irrom o‘yinda ayblardi va ikkalasi ham mag‘lubiyatga uchrashni istamasdi. Ular o‘rtasidagi bahs 1989-yilgi mavsumning so‘nggi bosqichida Yaponiyadagi Suzuke poygasining 47-aylanasidagi to‘qnashuv bilan yakunlandi. Ayrton poygani davom ettirdi va finishga birinchi bo‘lib yetib keldi, biroq diskvalifikatsiya qilindi va Prost uchinchi marta chempionga aylandi. Sennaga qarshi qarama-qarshilikdan so‘ng Prost 1990-yilda McLaren bilan janjallashib, Ferrari jamoasiga o‘tadi.
Monako “qiroli” va yomg‘irli poygalar ustasi
Senna yoshlar seriyasidayoq yomg‘ir vaqtida haydash mahoratini ko‘rsatgan edi. Bunga Ayrtonning 1985-yil 21-aprelida Portugaliyadagi yomg‘irli Gran-prida qo‘lga kiritgan Formula-1 dagi birinchi g‘alabasi misolida yana bir bor ishonch hosil qilish mumkin.
Unda 25 yoshli braziliyalik poygachi o‘z ligasida ishtirok etayotgandi. Kvalifikatsiya oldidan ilk marta birinchi pozitsiyada boshlash imkonini qo‘lga kiritdi keyin esa poygada faoliyatidagi birinchi “Katta dubulg‘a” sovrinini qo‘lga kiritadi. Suv bosgan trassada Senna tezlik bilan raqiblarini ortda qoldirdi. Poyga natijalariga ko‘ra, Ferrari’da ikkinchi o‘rinni egallagan Mishel Alboretodan tashqari hamma Sennadan bir yoki undan ko‘proq davrga ortda qolgan.
Ayrtonning muxlislari braziliyalik poygachining 1993-yilda Donington-parkda yomg‘ir yog‘ayotgan vaqtdagi mashhur g‘alabasini eslaydi — “sehrgar” raqiblarini osonlik bilan ortda qoldirgandi. O‘shanda Sennaning g‘alaba qozonishiga pit-stopdagi 20 soniyalik to‘xtalish ham, ob-havoning o‘zgarishi ham to‘sqinlik qila olmagandi. Finishga ikkinchi o‘rinda kelgan Deymon Hill Ayrtondan bir daqiqadan ko‘proq vaqtga ortda qolgandi.
“Biz shinalarni shunchalik tez almashtirdikki, bu poygada pit-stop bo‘yicha rekord o‘rnatgan bo‘lsak kerak. Mashinani ho‘l trassada boshqarish uchun katta kuch sarflandi. Tutqich juda zaif holatda edi va mashinani his qilishning iloji yo‘q edi. Har bir harakatni o‘ylab topishga to‘g‘ri keldi, shunchaki haydash mumkin emasdi”, — degandi Senna 1993-yildagi Yevropa Gran-prisi finishidan keyin.
Ayrton konsentratsiya va texnika talab qiladigan Monakodagi tor shahar trassasida g‘alaba qozonish bo‘yicha rekordchi hisoblanadi. “Sehrgar” birinchi eng nufuzli Formula-1 Gran-prisini 1987-yilda Lotus jamoasi safida qo‘lga kiritgan. Senna Monako knyazligida 1989-yildan 1993-yilgacha ketma-ket besh marta g‘alaba qozongan. Braziliyalik sportchi umumiy hisobda Monakoda jami oltita g‘alabaga erishgan. Hozirgacha hech kim Sennaning bu rekordini yangilay olmadi.
Kim yaxshiroq — Senna yoki Shumaxer?
1990-yillarning boshida yana bir kuchli raqibga duch keldi — Formula-1 ning yosh yosh yulduzi Mixael Shumaxer.
Ular chempionlik uchun hech qachon o‘zaro kurashmagan, ammo trassada bir necha marta keskin lahzalar va to‘qnashuvlar sodir bo‘lgan, braziliyalik va germaniyalik poygachilar o‘rtasida hatto og‘zaki tortishuvlar ham kelib chiqqan.
Uch karra jahon chempioni Shumaxerning noto‘g‘ri boshqarish uslubini tanqid qilgan, lekin o‘shandayoq germaniyalik poygachining xavfli ekanini sezgan. Shumaxer ko‘p mashg‘ulot o‘tkazgan, yosh bo‘lgan va jamoa bo‘lib ishlashni muvaffaqiyat kaliti deb hisoblagan. Senna ham bolidning barcha nozikliklari va sozlamalarini o‘rganish uchun injenerlari bilan ko‘p ishlagan. Biroq yosh Mixael jamoa bilan ishlash bo‘yicha yangi darajaga chiqqandi.
Ayrton Shumaxer uchun qanchalik muhimligini tushunish uchun 2000-yil sentabrida Italiya Gran-prisi yakunlari bo‘yicha matbuot anjumani chog‘ida bo‘lgan voqeani misol qilib keltirish mumkin. Unda uchinchi chempionlik uchun kurashgan germaniyalik poygachi afsonaviy Ayrton Senna bilan g‘alabalar sonini tenglashtirgan va kamera qarshisida yig‘lab yuborgandi.
Barcha davrlarning eng yaxshi poygachisi? Poygachilarni obyektiv baholash juda qiyin vazifa hisoblanadi. Shunday ekan, Formula-1 tarixida kim eng yaxshi deb topilgani haqidagi bahslar hech qachon to'xtamaydi. Shunga qaramay, Senna doim asosiy super yulduzlar qatorida tilga olinadi. Agar g‘alaba qozonilgan Gran-prilar soni hisobga olinsa, Ayrton kuchli beshlikdan o‘rin oladi. U Lyuis Hemilton (103 g'alaba), Mixael Shumaxer (91), Sebastyan Fettel (53) va Alen Prostdan (51) ortda qoladi.
So‘nggi poyga: qahramonning o‘limi
1992-yil Formula-1 uchun katta o‘zgarishlar yili bo‘lgan. McLaren’ning hukmronligi yakunlandi va Williams’ning vaqti keldi. Nayjel Messel va Alen Prost 1992-yilgi hamda 1993-yilgi titullarni qiyinchiliksiz qo‘lga kiritdi. Senna esa Grouv jamoasidagi texnik ustunlikni ko‘rib, eng yaxshi mashina uchun jamoa safida deyarli tekinga ishtirok etishga rozi bo‘ldi.
Uzoq va og‘ir muzokaralardan keyin 1994-yilda shartnoma imzolandi va Williams’ning mo‘jizaviy qurolini sinab ko‘rish navbati Sennaga kelgandi. Ammo sinovlar vaqtida kutilmaganda Ayrton uchun mashinani boshqarishda muammolar borligi ma’lum bo‘ldi. Bundan tashqari mavsum boshlanishidan oldin ko‘plab elektron tizimlardan foydalanish taqiqlangandi.
Mavsum Senna uchun yaxshi bo‘lmadi. Birinchi ikki poygada braziliyalik sportchi birinchi pozitsiyada boshlagan bo‘lsa ham finishga yetib kela olmadi. 1994-yilning 1-may sanasida chempionatning uchinchi bosqichi doirasida San-Marinodagi Gran-prining 7-aylanasida aql bovar qilmaydigan holat sodir bo‘ldi. Poygada yetakchilik qilayotgan Ayrton burilish vaqtida trassadan chiqib ketdi va beton devorga juda kuchli urildi. Poygachi boshidan jiddiy jarohat oldi va vertolyotda Bolonya shahridagi shifoxonaga olib ketildi. Keyinchalik braziliyalik sportchi o‘sha yerda vafot etgani e’lon qilindi. O‘shanda San-Marinodagi poyga davom etgan va Shumaxer marra chizig‘ini birinchi bo‘lib kesib o‘tgandi. Shuningdek, germaniyalik sportchi dramatik mavsumning so‘ngida birinchi chempionlik titulini qo‘lga kiritgandi.
Hodisa sabablari aniq ochiqlanmagan. O‘sha vaqtdagi Williams jamoasining asosiy konstruktori bo‘lgan Edrian Nyui 20 yildan keyin bolidning aerodinamikasida muammolar bo‘lganini tan oldi. Biroq jamoaning hech biri a’zosi javobgarlikka tortilmagandi.
Sennaning o‘limidan so‘ng avtopoyga olamidagi ko‘pchilik o‘ziga savol berdi — bu qanday sodir bo‘lishi mumkin? 1994-yilga kelib Formula-1 da hech kim halok bo‘lmaydi, degan taassurot paydo bo‘lgandi. Poygalar o‘n yillar oldingidan ancha xavfsiz hisoblanardi. “Yaxshi, u uyga ertaroq qaytadi!” — deb o‘ylagan Ayrtonning qaylig‘i Adriana Galisteu poygachining bolidi devorga urilganda. Ayrtonning mashinadan o‘zi chiqa olmayotganini ko‘rgach, Adriana televizor ekraniga qarab, joyida qotib qolgandi.
Do‘stlari, muxlislari va hatto Sennani qoralovchilar ham shokka tushib qolgandi. Braziliyada 3 kunlik motam e’lon qilindi. Formula-1 ni taqiqlash bo‘yicha chaqiriqlar boshlandi. Barcha braziliyalik “sehrgar” hayotdan juda erta ketganini tushungan edi. Ayrton avtosportning afsonasi edi va uning o‘limi Formula-1 tarixidagi butun bir epoxaning yakuni bo‘ldi. Sportchining vafotidan keyin chempionat butunlay o‘zgardi.
Trassadan tashqaridagi afsona
“Braziliyalik ekanimdan faxrlanaman”, — degandi Senna. Braziliyaliklar ham shunga yarasha javob bergandi. Ular Ayrton bilan faxrlanardi, poygachi haqiqatan ham milliy qahramonga aylangandi. U nufuzli xususiy maktabda o‘qigan bo‘lsa ham eng yaxshi talabalar qatoriga kirmagan. Oila a’zolari uni Beko deb atagan, poygalardan bo‘sh vaqtida samolyotlarni modellashtirish bilan yoki baliq tutish bilan shug‘ullangan. Shuningdek, jiyanlari bilan o‘ynash uning eng sevimli mashg‘ulotlaridan biri hisoblangan.
Ayrtonning jiyani Bruno o‘zini “tormoz pedali” deb chaqirishlariga qaramay tog‘asining izidan borishga qaror qildi. Senna xayriya ishlari bilan ham shug‘ullangan (Braziliyadagi kambag‘al oilalarning bolalariga yordam bergan). Poygachi uchun musiqa katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Braziliyalik sportchining sevimli musiqachilari qatorida Fil Kollinz, Queen va Pink Floyd bo‘lgan. U yoshligidan “Korintians” futbol klubiga muxlislik qilgan.
Braziliyalik afsonaviy poygachining trassadagi halokatiga 29 yil to‘ldi.
