Moldova prezidenti Mayya Sandu 22-mart kuni mamlakatning davlat tili nomini “moldovan”dan “rumin”ga o‘zgartirish to‘g‘risidagi farmonni imzoladi. Bungacha til nomini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qonun loyihasi Moldova parlamenti tomonidan ma’qullangan edi. BBC Moldova hukumati nima uchun bunday qarorga kelgani va bu nimani o‘zgartirishini tushuntirib berdi.
“Men rumin tili shu yerda yashovchi va shu zaminni sevadigan barchamizni birlashtirishini istayman. Biz butun dunyo bo‘ylab 27 milliondan ortiq odam bilan birga Yevropa Ittifoqining rasmiy tillaridan biri bo‘lgan rumin tilida gaplashamiz”, — deb yozdi Sandu Facebook’da.
Moldovan tili nomi mamlakat konstitutsiyasida, qonunlar matnlarida va barcha davlat hujjatlarida rumin tiliga almashtiriladi.
Hukumat buni qanday izohlamoqda?
Farmonni imzolaganidan so‘ng yozgan postida Sandu o‘nlab yillar davom yetgan moldovan va rumin tillari va xalqlarining bo‘linishini sun’iy hamda faqat uchinchi kuchlar uchun foydali deb bilishini aytdi.
“O‘nlab yillar davomida biz, Moldova respublikasi fuqarolari, rumin tilida emas, moldovan tilida gaplashamiz, deb aytganlar faqat bir narsani ko‘zlagan: bizni bo‘lishni”, — deb yozadi prezident. “Buning sababi shundaki, millatni bo‘lganingizdan keyin uni bo‘ysundirishingiz va nazorat qilishingiz osonroq bo‘ladi. Bo‘lingan xalq o‘zini himoya qilishga qodir yagona kuch hisoblanmaydi. Bizni bo‘lmoqchi bo‘lganlar tilshunoslik haqida emas, Moldovani qanday qilib abadiy milliy janjal ichida qoldirish haqida qayg‘urishgan”.
Kun davomida Sanduning posti 12 ming layk va 1,5 ming izoh to‘plagan, ularning aksariyati “Tabriklaymiz!” so‘zi bilan boshlanadi.
Nega aynan hozir?
Rossiyaning Ukrainadagi agressiyasi boshlanganidan buyon Ukraina va Ruminiya o‘rtasida joylashgan kichik Moldova o‘z xavfsizligiga chinakam tahdid his qilmoqda.
Rossiya raketalari Ukrainadagi nishonlarga uchirilgan paytda Moldova havo hududiga bir necha bor bexosdan zarba bergan. Ukraina havo hujumidan mudofaa kuchlari tomonidan qaytarilgan rus raketalari parchalari Moldova qishloqlari hududiga ham tushgan. Rossiyaning Ukraina energetika infratuzilmasini o‘qqa tutishi esa Moldovaning energiya ta’minotida uzilishlarga olib keldi.
Bundan tashqari, Moldova rasmiylari Moskvaning mamlakatga nisbatan ritorikasini ochiq tahdid deb biladi va Kremlni Moldovada davlat to‘ntarishiga urinishda ayblaydi. Mamlakatda ommaviy norozilik namoyishlari davom etmoqda, uning ishtirokchilari Sandu hukumatini keskin tanqid qilib, Rossiyani qo‘llab-quvvatlamoqda.
Prezident Mayya Sandu G‘arbdan yordam olish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solmoqda. 2022-yilning iyun oyida Moldova Ukraina bilan birgalikda Yevropa Ittifoqiga qo‘shilish uchun nomzod davlat maqomini oldi.
Ayrim ekspertlarga ko‘ra, hozirgi vaziyatda davlat tili nomini o‘zgartirish Kishinyovning Yevropa Ittifoqi va NATO a’zosi bo‘lgan qo‘shni Ruminiya bilan yaqinlashish yo‘lidagi navbatdagi qadami bo‘lishi mumkin.
Mamlakat aholisi bu o‘zgarishga qanday munosabat bildirmoqda?
Ijtimoiy tarmoqlardagi bir necha ming laykni aytmaganda, hukumat qarori Moldova jamiyatida deyarli hech qanday munosabatga olib kelmadi.
Mamlakat aholisi uchun “rumin” iborasi 1990-yillardan beri barqaror bo‘lib qolmoqda. O‘sha paytda maktablarda milliy til darslari avvalgidek moldovan tili emas, balki rumin tili darslari deb atala boshlangan. Umumta’lim muassasalarining dasturlarida mamlakat tarixi “ruminlar tarixi” deb nomlangan.
Ruminiya Adliya vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2009 va 2021-yillar oralig‘ida bir milliondan ortiq moldovaliklar Ruminiya fuqaroligini olgan — bu mamlakat umumiy aholisining taxminan 39,5 foiziga teng.
Oldingi davrda olingan Ruminiya pasportlarini hisobga olsak, bugungi kunda moldovaliklarning kamida yarmi Ruminiya fuqarolari.
Jamiyatning aksariyati uzoq vaqtdan beri Ruminiya bilan chambarchas bog‘langan, shuning uchun Moldovada davlat tili maqomining o‘zgarishi mutlaqo tabiiy ko‘rinadi.
O‘zgarishga kimlar qarshi?
Mayya Sandu va parlament qaroriga muxolifat va millatchi guruhlar qarshi chiqdi.
Muxolifat — asosan sotsialistlar va kommunistlar — bu kabi masalalarni hukumat koridorlarida emas, balki faqat xalq referendumi orqali hal qilish mumkinligini aytmoqda.
“Parlament komissiyalarida so‘radim: Shtefan chel Mare (XV—XVI asrlarda Moldaviya knyazligi hukmdori) qaysi tilda gaplashgan? Moldavan tilida. Mixay Eminesku (XIX asrning ikkinchi yarmida yashagan shoir) qaysi tilda sheʼr yozgan? Moldavan tilida, u shu yerlik, moldovalik. Dimitriy Kantemir (XVII asrda Moldaviya knyazligi hukmdori) moldavan tilida yozgan”, — dedi Moldova respublikasi Kommunistlar partiyasi rahbari, sobiq prezident Vladimir Voronin Moldova matbuotiga bergan izohida.
Mart oyi boshida, qonun loyihasi parlament tomonidan qabul qilinganiga ko‘p o‘tmay, Kishinyovdagi Konstitutsiyaviy sud binosi yonida til nomini o‘zgartirishga qarshi aksiya bo‘lib o‘tdi. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, unga yuzga yaqin odam kelgan.
Ularning aytishicha, hukumat moldaviyaliklarning har biriga qolgan meros — ota-bobolarining tiliga suiqasd qilgan.
Ruminiyaning reaksiyasi
Buxarestdagilar Moldova hukumatining qaroriga ijobiy munosabatda bo‘lishdi va Kishinyovni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga ishontirishdi.
“Men Kishinyov parlamenti tomonidan rumin tili Moldova respublikasida rasmiy til maqomiga ega bo‘lgan qonunning qabul qilinishini olqishlayman. Tarixiy va ilmiy haqiqatning tan olinishi Prutning ikki qirg‘og‘idagi madaniyat va til mushtarakligini tasdiqlaydi”, — dedi Ruminiya bosh vaziri Nikolaye Chuka.
“Men Ruminiya Moldova respublikasiga Yevropa yo‘nalishida iqtisodiyotni rivojlantirish va uning barcha fuqarolari farovonligi uchun so‘zsiz yordam ko‘rsatayotganini yana bir bor tasdiqlayman. Ruminiya hukumati qo‘shni davlat suvereniteti, hududiy yaxlitligi va barqarorligini qo‘llab-quvvatlashini yana bir bor tasdiqlayman”, — deb yozdi u o‘zining Facebook’dagi rasmiy sahifasida.
Moskvadagilar nima demoqda?
Rossiya Tashqi ishlar vazirligining rasmiy vakili Mariya Zaxarova o‘zining Telegram kanalida moldovan tili Moldova aholisining o‘zini o‘zi identifikatsiya qilish ramzi ekanini yozdi (postda Zaxarova mamlakatning sovetcha nomini ishlatgan — Moldaviya).
“Moldovan tilini rad etgan Kishinyovdagi hozirgi rejimga bir savol tug‘iladi: hozirgi Bessarabiya (1940-yilgacha Ruminiya tomonidan bosib olingan) va Dnestr bo‘yidagi yerlar (1940-yilgacha Ukrainaning bir qismi bo‘lgan) kimga tegishli? Agar ular tilning nomini qayta yozmoqchi bo‘lsalar, tarixiy mantiqqa amal qilib, rumin tilini moldovan deb atashsin, aksincha emas”, — deb yozdi u.
Uning so‘zlariga ko‘ra, moldovan tili, paradoksal ravishda rasman faqat Dnestrbo‘yida saqlanib qolgan.
“Gaplashadigan tilimizni nima deb atashni hal qilish o‘z suveren huquqimiz va bizga tarix saboqlari kerak emas. Biz Rossiya tomonini mamlakatimizning ichki ishlariga aralashmaslikka chaqiramiz”, — deyiladi Moldova Tashqi ishlar va Yevropa integratsiyasi vazirligining Zaxarovaga javob bayonotida.
Rumin va moldovan: bitta tilmi yoki ikki xil?
Ko‘plab zamonaviy tilshunoslarning fikriga ko‘ra, “rumin” va “moldovan” bir tilning turlicha atalishi (lingvonimlar).
Moldavan tili ancha qadimiy bo‘lib, u rumin tilining asosi bo‘lib chiqadi. Uning adabiy versiyasi XVI—XVII asrlarda shakllana boshlagan va nihoyat XIX asrning ikkinchi yarmida shakllanib bo‘lgan.
Ruminiya davlatini yaratish jarayoni 1859-yilda Usmonlilar imperiyasining vassal yerlarida ikki knyazlik — Moldaviya va Valaxiyaning birlashishi natijasida boshlangan. Buxarest tinchligi kelishuvi natijasida Usmonlilar imperiyasi Moldaviya knyazligining bir qismi — Bessarabiyani Rossiya imperiyasiga berishga majbur bo‘lgan. 1917-yilgi inqilobdan so‘ng Bessarabiya guberniyasi qisqa muddat mustaqil Moldaviya respublikasi bo‘ldi va 1918-yilda Ruminiya tarkibiga kirdi.
1940-yil 28-iyunda Molotov—Ribbentrop paktining imzolanishi natijasida Ruminiya Bessarabiya va Shimoliy Bukovinani SSSRga berishga majbur bo‘ldi, shundan so‘ng Moldova o‘nlab yillar davomida Moldaviya SSRga aylandi.
Izoh (0)