“Stalindan keyingi ikkinchi odam” — Malenkovning hokimiyatdan chetlatilishi, boshi tanasidan judo etilgan Shotlandiya qirolichasi va Kanadada to‘qnashgan ikki poyezd. Kun xronologiyasida 8-fevral
8-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan “Stalindan keyingi ikkinchi odam” — Malenkovning hokimiyatdan chetlatilishi, boshi tanasidan judo etilgan Shotlandiya qirolichasi hamda Kanadada to‘qnashgan ikki poyezdga oid faktlar o‘rin olgan.
“Stalindan keyingi ikkinchi odam” — Malenkovning hokimiyatdan chetlatilishi
1955-yil 8-fevral kuni Georgiy Malenkov qurollanishni qisqartirish va xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqarishni oshirish borasidagi tashabbuslari uchun SSSR Vazirlar Kengashi raisi lavozimidan iste’foga chiqarilgan edi.
Georgiy Malenkovning hokimiyat tepasiga kelib qolishi — Stalin tomonidan 1930-yillarda amalga oshirilgan kadrlarni tozalash ishlari natijasidir. O‘zining siyosiy raqiblarini yo‘qotish orqali Stalin avlodlar almashinuvini amalga oshirgan. U o‘z atrofida inqilobgacha na siyosiy mafkura, na xizmatlari bilan ortiqcha yuk bo‘lmagan fidoyi ijrochilarni ko‘rishni xohlagan. Ushbu talablarga orenburglik Georgiy Malenkov javob berardi.
Malenkov Qizil armiyada siyosiy bo‘limda kotib bo‘lib ishlagan. Mish-mishlarga ko‘ra, u yaxshi o‘q uza olmagan va ot minishni eplolmagan, ammo kanselyariya ishlarida o‘zini ko‘rsata olgan. Boshqa partiyadoshlari jang qilgan vaqtda SSSRning bo‘lajak muhim amaldori front ortida qog‘ozlarni ko‘chirish orqali karyerasini boshlagandi.
1920-yillarda Malenkov o‘zini hukumat va so‘l muxolifat o‘rtasidagi bo‘linishdan silkitgan partiya saflari pokligi uchun kurashchi rolida topgan. So‘llar mabg‘lubiyatidan keyin Georgiy talabalar ishonchliligini tekshirish bo‘yicha komissiya faoliga aylangan. Bir lavozimdan boshqasiga sakrash orqali u ko‘tarilishni davom etgan, 1929-yilda Malenkovni “xalqlar otasi”ga tanishtirishgan: bu vaqtga kelib u 27 yoshda edi.
1930-yilda Malenkov karyera zinasidan ko‘tarilib, kadrlar ishi bilan shug‘ullangan: partiyaning yuqori lavozimlari uchun istiqbolli boshqaruvchilarni qidirib, ularni lavozimga ilgari surgan. Bu lavozimda u “Katta terror”ga duch kelgan va 1937-yil kuzida NKVD rahbari Nikolay Yejov hamrohligida Armanistonga borgan. Tashrif yakuni bo‘yicha barcha mahalliy rahbarlar va partiyaning yuzlab a’zolari qo‘lga olingan.
Malenkov keyingi voqealar rivojiga ham osonlikcha aralashib ketgan. 1938-yilda Stalin “Katta terror”dan hafsalasi pir bo‘lganida u NKVD rahbarligiga Lavrentiy Beriyani tayinlash taklifini bildirgan. Bir necha oydan keyin Beriya va Malenkov Stalinning buyrug‘i bilan Yejovni hibsga olgan. Ta’kidlash kerakki, bu bevosita Malenkovning kabinetida sodir bo‘lgandi.
Beriya NKVD rahbariga aylangach, ular o‘rtasidagi aloqa uzilib qolmagan — shu orqali do‘stona bo‘lmagan, ammo Stalin SSSRida ikki og‘ir vaznli amaldorning taktik ittifoqi yuzaga kelgan. 1939-yildan boshlab Malenkov sovet hokimiyatining yuqori esheloniga ko‘tarilgan. 1946-yilda Malenkov o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqqanida Siyosiy byuroga kiritiladi va uni lavozimdan olishlariga bir bahya qoladi. Ichki tergov unga ishonib topshirilgan aviazavodlar nosoz texnikalar chiqarganini aniqlagandi.
Partiyaning boshqa yetakchilari bunday ayblovlar bilan osonlikcha otilib ketishi mumkin edi, ammo Malenkov holatida Stalin yarim yildan keyin uni yana lavozimga qaytarish bilan cheklanadi. Uning omon qolishiga Beriya yordam bergan degan gap-so‘zlar mavjud.
Stalinning o‘limidan keyingi ikki yil — Malenkov taqdirining eng yulduzli onlari hisoblanadi. Hokimiyat tepasiga kelgan amaldor tub islohotlarni o‘tkazish taklifi bilan chiqadi: birinchi navbatda shaxsga sig‘inishdan voz kechish, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish, partiya apparati ta’sirini oddiy hokimiyat organlariga berish.
Sobiq kadrlar bo‘yicha rahbar bo‘lgan Malenkov oldini olish imkoni bo‘lsa-da, partiya byurokratiyasi bilan kelishmay qoladi: u yuqori martabali amaldorlarni Kreml standartlari bo‘yicha ovqatlanish va davolanish kabi imtiyozlardan mahrum etadi. Hisobdan tashqarida bo‘lgan qo‘shimcha pul mukofotlari tugatiladi.
Partiyadoshlarining noroziligidan Nikita Xrushchyov foydalanib qoladi. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi rahbariga aylangan Xrushchyov kuch to‘plab, Malenkovga hujum qilgan. Ikki qutbli hokimiyat paydo bo‘ladi: Malenkov vertikal ijrochi rahbariga aylangan bo‘lsa, joylarda Xrushchyov tomonidagi partiya klanlari boshchilik qilardi. Vaziyatga ichki ishlar barham berishi mumkin edi, ammo Stalinning o‘limidan to‘rt oy o‘tib Malenkov Beriya bilan uzoq muddatli ittifoqini yakunlagan. U hibsga olinib, otib tashlanadi, Vazirlar kengashi raisi bir tomondan dahshatli raqibidan qutulgan bo‘lsa, boshqa tomondan Xrushchyov qarshisida ittifoqchisiz qolgandi.
1955-yil yanvarda Malenkov partiya plenumida tanqid ostiga olinadi, 8-fevralda esa uning o‘rniga Vazirlar mahkamasi raisi etib Nikolay Bulganin tayinlangan.
Boshi tanasidan judo etilgan Shotlandiya qirolichasi
1587-yil 8-fevral kuni Shotlandiya qirolichasi va ingliz taxtiga nomzod Mariya Styuart Foteringey qasrida qatl etilgandi.
Mariya Styuart 1542-yil 8-dekabr kuni Shotlandiya qiroli Yakov V hamda fransuz malikasi Mariya de Giz oilasida dunyoga kelgan. U tug‘ilganidan 6 kun o‘tib, otasi vafot etgan. Qirolning Mariyadan boshqa qonuniy farzandi yo‘q edi. Styuartlar ajdodi bo‘lgan birinchi qirol Robert II ning ham biror erkak avlodi qolmagan va shu sababli Mariya Styuart Shotlandiya qirolichasi etib tayinlangan. Chaqaloq qirolichaga graf Jeyms Gamilton regentlik (muvaqqat qirol) qilgan. 1543-yil 9-sentabr kuni unga Sterling qasrida toj kiydirilgan.
London Yakov V vafotidan va uning qizi dunyoga kelganidan xabar topgach, Genrix VIII hali kichkina o‘g‘li Eduard uchun uni kelin qilishga qaror qiladi. 1543-yil iyulda Grinvich bitimi imzolangan bo‘lib, unga ko‘ra, Mariya ingliz taxti merosxo‘ri Eduardning rafiqasiga aylanishi kerak edi. Ammo Genrix VIII bundan qanoat qilmasdan, bolani darhol topshirilishini talab qilgan. Ammo shotlandlar bunga rozi bo‘lmagan, ayniqsa, qirolichaning onasi keskin qarshilik ko‘rsatgan. Shundan keyin Genrix murosaga borib, Mariyaning 10 yoshda topshirilishiga rozi bo‘lgan.
Mariya bir Xolirud, bir Stirling qasrlarida o‘zining to‘rt nafar tengdoshi bilan o‘yin-kulgi qilib ulg‘ayadi. Ular Shotlandiyadagi eng yaxshi oilalardan tanlab olingandi: Meri Fleming, Meri Biton, Meri Levingston va Meri Seton.
Shu bilan birga, Angliya va Shotlandiya o‘rtasidagi vaziyat keskinlashishni davom etgan. Shotlandiyaning ichki muammolari yetarlicha edi: kaltolik va protestantlar o‘rtasida muntazam mojarolar yuzaga kelardi. 1546-yil 29-may kuni bir guruh radikal protestantlar kardinal Bitonni o‘ldiradi va Sent-endryus qasrini egallab oladi. Shotland hukumati vaziyatni bartaraf eta olmagan va Fransiyadan yordam so‘rab, murojaat qilgan. Fransuz qo‘shinlari 1547-yil boshida Shotlandiyaga yetib kelgan va protestantlarni Sent-Endryusdan quvib chiqargan. Bunga javoban ingliz armiyasi ingliz—shotland chegarasini kesib o‘tib, ularni tor-mor keltiradi.
Shotland armiyasi mag‘lubiyatidan keyin Mariya de Giz qizini yana yashirishga majbur bo‘ladi. Mariya Styuart Stirling qasridan kutilmaganda izsiz yo‘qoladi, hatto unga eng yaqin bo‘lgan insonlar ham uning qayerdaligini bilmasdi. Sodiq xizmatkorlar kechasi bolani Inchmexom cherkoviga olib borgan. Mariya Mentit ko‘li o‘rtasidagi orolga qayiqda yetkazilgandi.
Bu vaqtga kelib Fransiya taxtiga Angliyaga qarshi kurashni batamom hal etish kayfiyatida bo‘lgan Genrix II o‘tiradi. Uning taklifi bilan 1548-yil 7-iyun kuni Mariya Styuart va shahzoda Fransiskning nikohi to‘g‘risida bitim imzolanadi.
O‘sha yilning 7-avgustida endigina 5 yoshga to‘lgan Mariya Fransiyaga yo‘l olgan. Bo‘lajak qirolichani olib ketishga kelgan kema Genrix tomonidan jo‘natilgan edi. Fransiyaga Mariya bilan birga uning enagasi Jeyn Sinkleyr, Jeyn Fleming (tarbiyachisi), to‘rt dugonasi va Yakov V ning nikohsiz tug‘ilgan o‘g‘illari — uch nafar aka-ukasi yo‘l olgan.
1559-yil 10-iyulda Genrix II vafot etadi va Fransiya taxtiga Fransisk II o‘tirgan. Mariya Styuart bir vaqtning o‘zida Fransiya qirolichasiga aylangan. Ularning boshqaruvi uzoq davom etmagan, chunki qirolning salomatligi yaxshi emasdi. 1560-yil iyunda Shotlandiyadan kelgan elchi ona qirolicha Mariya de Giz, ko‘p o‘tmay Fransisk II vafoti haqida xabar beradi.
Mariya Styuart Fransiyani tark etishga majbur edi. 12 yil davomida ushbu mamlakatda yashagan qirolicha uni tark etishni istamagan, ammo uning boshqa iloji yo‘q edi.
Mariya Shotlandiyaga qaytganidan keyingi dastlabki uch yilni deyarli tinch o‘tkazgan. Bu vaqtga kelib qirolichaning yangi nikohi mavzusi ko‘tarilgan. Uning qo‘lini ko‘plab Yevropa monarxlari so‘rab kelardi (Fransiya, Shvetsiya, Daniya qirollari, Avstriya ersgersogi). Kuyovlar orasida eng maqbuli Don Karlos — Ispaniya qiroli Filipp II ning o‘g‘li hisoblangan. Bu boradagi muzokaralar Angliyani xavotirga solgan: Yelizaveta II ispan nikohidan voz kechish uchun Mariyani o‘zining merosxo‘ri deya tan olish taklifini ham bildirgan.
Genrix VII avlodi bo‘lgan Mariya Styuart ismidan fitnachilar Yelizaveta I ga qarshi muntazam foydalangan. 1586-yilda Yelizavetaning vaziri Frensis Uolsingem va qamoqxona noziri Emias Paulet ishtirokida Mariya Styuart katoliklar kuchining agenti Entoni Babington bilan ehtiyotsizlik yozishmalariga jalb etiladi. U Yelizaveta I ni o‘ldirish borasidagi g‘oyasini bildirgan, ammo fitna fosh etilgan va yozishma ingliz qirolichasining qo‘liga tushib qolgan. Mariya Styuart sud qarshisiga chiqib, o‘limga hukm etilgan. 1587-yil 8-fevral kuni Mariya Styuart Foteringey qasrida qatl etilgan.
Kanadada yuk va yo‘lovchi poyezd to‘qnashuvi
1986-yil 8-fevral tongida Kanadaning Xinton shahri yaqinida Canadian National Railway kompaniyasining yuk poyezdi VIA Rail kompaniyasining yo‘lovchi tashuvchi poyezdi bilan to‘qnashib ketgandi. Fojia oqibatida 23 kishi halok bo‘lgan — bu Dugalddagi poyezdlar to‘qnashuvidan keyingi Kanada tarixidagi eng halokatli hisoblanadi.
Erta tongda Edmondon sharqidagi Jasper stansiyasidan VIA Rail kompaniyasiga tegishli yo‘lovchi poyezdi yo‘lga chiqadi. U 2 ta o‘zaro birlashtirilgan yo‘lovchi poyezdidan iborat edi: Super Continental va Skeena. Super Continental Vankuverdan, Skeena esa Prins-Rupertdan harakalatlangan. Jaspertda esa birinchi poyezdga ikkinchisi biriktirilgan, shundan so‘ng hosil bo‘lgan tarkibga qo‘shimcha vagonlar ulangan. Shu orqali poyezd 3 ta teplovoz va 11 vagondan tarkib topgan, uning ichida 115 yo‘lovchi bor edi.
Unga qarama-qarshi yo‘nalishda Edsondan Canadian National Railway kompaniyasining 413-sonli poyezdi harakatlangan. Tarkib 3 ta teplovoz va 114 ta vagondan iborat bo‘lib, 11 616 tonnali poyezd uzunligi 1 867 metrni tashkil etgan.
Soat 08:29 da dispetcher Deylxerstdagi yo‘l ko‘rsatkichni yo‘lovchi poyezdi janubiy yo‘lda harakatlanadigan qilib o‘zgartirgan. Bir vaqtning o‘zida yuk poyezdi uchun chiqish signali yopilgan — uchta qizil, ungacha bo‘lgan 4,15 kilometr yo‘lda ogohlantiruvchi chiroqlar ham yongan. Ammo CN kompaniyasining yuk poyezdi soatiga 80 kilometr tezlikda harakatlangani sabab sekinlashish o‘rniga tezligini soatiga 95 kilometrgacha oshirgan.
Deylxerstdagi yo‘l ko‘rsatkich bir daqiqa oldinroq o‘zgartirilganida ham halokatning oldini olish mumkin bo‘lardi. Ammo bu sodir bo‘lmagan va soat 08:40 da yuk tarkibi katta tezlikda taqiqlovchi signallarga qaramay, chiqish svetoforidan o‘tib ketgan va 387 metr yo‘l bosib, yo‘lovchi poyezdi bilan to‘qnashgan.
To‘qnashuv zarbi oqibatida teplovozlar butunlay yakson bo‘lgan, ularning ichida bo‘lgan lokomotiv brigadalari esa shu zahoti halok bo‘lgandi. Baklardan oqqan yonilg‘ilar sabab yong‘in yuzaga kelgan va u yo‘lovchi poyezdiga tarqalgan. Hayratlanarli darajada yuzaga kelgan inersiya kuchi yuk vagonlarini yo‘lovchi tarkibiga otib yuborgan.
Hodisa oqibatida 18 yo‘lovchi halok bo‘lgan, qubbali vagon esa temiryo‘l izida ag‘darilib, yuk vagonlaridan biriga shikast yetkazgan va yana bir yo‘lovchining o‘limiga sababchi bo‘lgan. Yuk vagonlari ichida bo‘lgan donlar sochilib, olovning tarqalishini biroz kamaytirgan. Agarda yuk poyezdi tarkibidagi vagonlarda neft mahsulotlari bo‘lganida qurbonlar soni ancha ko‘p bo‘lardi. Umumiy hisobda hodisa oqibatida 76 vagonga zarar yetgan.
