Oʻsib borayotgan boj tushumlari, bekor qilingan cheklovlar va soddalashtirilgan tizim – bojxonada 6 yillik muhim oʻzgarishlarga nazar

Tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish, investitsion jozibadorlik va eksport salohiyatini oshirishda bojxona sohasining oʻrni muhim. Buni tizimda amalga oshirilayotgan ishlar natijasidan ham koʻrish mumkin. Bugun bojxona sohasida iqtisodiyot uchun foyda keltirayotgan zarur oʻzgarishlar toʻgʻrisida soʻz yuritamiz.

Budjet tushumlari va imtiyozlar koʻpaygan

Soʻnggi yillarda davlat budjetiga kelib tushayotgan bojxona toʻlovlari hajmi sezilarli darajada oʻsib bormoqda. Aytish kerak, 2022-yilda davlat budjetiga undirilgan bojxona toʻlovlari soʻnggi olti yil ichidagi eng yuqori koʻrsatkich – 46,3 trillion soʻmni tashkil etdi. Taqqoslash uchun qaralsa, 2017-yildagi bojxona tushumlari 7,6 trillion soʻm boʻlgan.

Oʻzbekistonda tadbirkorlarga imtiyozlar berish biznes rivojida muhim yoʻnalish sifatida koʻriladi. Xususan, oʻtgan yili tadbirkorlik subyektlarini qoʻllab-quvvatlash maqsadida bojxona toʻlovlaridan 56,6 trillion soʻmlik imtiyoz va tarif preferentsiyalari qoʻllanildi. Solishtirish uchun, 2017-yilda tadbirkorlarga 28,6 trillion soʻmlik shunday yordam koʻrsatilgan.

Shu bilan birga, bojxona toʻlovlarini kechiktirib toʻlash tartiblari soddalashtirildi. Buning natijasida 2022-yilda tadbirkorlar 5,6 trillion soʻm miqdoridagi bojxona toʻlovlarini toʻlashda ushbu imkoniyatdan foydalandi.

Bojxona qoʻmitasining “Daryo”ga maʼlum qilishicha, 2017-yilda respublikada 10 ming 564 nafar tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari boʻlgan boʻlsa, 2022-yilga kelib, ularning soni 27 ming 338 nafarga yetgan.

Oʻtgan olti yil davomida chegara bojxona postlari orqali harakatlangan avtotransport vositalari soni ham sezilarli oshgan. Masalan, 2022-yilda 2,4 millionta avtotransport vositalari qayd etilgan boʻlsa, 2017-yilda ularning soni 484,7 ta boʻlgan.

“Xavfni boshqarish”, “yashil” va “qizil” yoʻlaklar

Bojxona sohasidagi eng muhim oʻzgarishlardan biri shubhasiz, “yashil” va “qizil” tizimining bosqichma-bosqich joriy etilishi boʻldi. 2018-yil 1-yanvardan Oʻzbekiston xalqaro aeroportlarida, 2021-yil 1-yanvardan avtomobil va temir yoʻl oʻtkazish punktlarida yoʻlovchilarni soddalashtirilgan bojxona nazoratidan oʻtkazishni nazarda tutuvchi ikki yoʻlakli (“yashil” va “qizil”) tizimi yoʻlga qoʻyildi. Bu bojxona tushumlari ortishi bilan birga, yoʻlovchilarga maksimal qulaylik yaratish borasidagi jiddiy yangilik edi.

Tizimda yana bir yaxshi oʻzgarish – 2018-yil 1-dekabrdan boshlab, “yalpi” bojxona nazoratidan voz kechilib, tovar va transport vositalarini xavf darajasidan kelib chiqib tanlov asosida bojxona nazoratidan oʻtkazish tartibini nazarda tutuvchi “Xavfni boshqarish” tizimi joriy qilindi. Buning natijasida eksportda 86 foiz va importda 76 foiz tovarlar soddalashtirilgan tartibda, yaʼni bojxona koʻrigisiz faqatgina hujjatli tekshiruv asosida rasmiylashtirish tartibi qoʻllanila boshlandi.

Umumiy rasmiylashtiruv vaqti eksportda 4,5 barobar, importda esa 2 barobar qisqardi. Bojxona koʻriklari soni 1,7-marta kamayib, samaradorlik 41 foizga koʻtarildi. Shuningdek, tovarlarni ekspertizadan oʻtkazish 6 barobarga kamayib, samaradorlik 3 barobarga ortdi.

Bundan tashqari, deklaratsiyalarni avtomatik roʻyxatga olish tizimi joriy etildi. Avval ushbu jarayonga 2-3 soat sarflangan boʻlsa, hozir 5 daqiqada amalga oshirilmoqda.

Raqamlashtirish

Bojxonani raqamlashtirish doirasida axborot tizimlari soni 67 taga va interaktiv xizmatlar soni 33 taga yetkazildi. Xususan, “Elektron tranzit”, “Yuk operatsiyalari”, “Elektron-Arxiv” va “Bojxona koʻrigi” mobil ilovasi kabi yangi axborot tizimlari yaratilib, nazorat tartibotlari yanada soddalashtirildi.

Yangi axborot tizimlarini ishga tushirilishi natijasida, tadbirkorlik subyektlarining yillik 75 milliard soʻmlik mablagʻlari va rasmiylashtiruv uchun sarf vaqti 2 barobarga tejaladi.

2019-yil 1-fevraldan halol, qonunga itoatkor tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun soddalashtirilgan bojxona tartibotlari, imtiyoz va yengilliklar taqdim etish maqsadida vakolatli iqtisodiy operatorlar instituti tashkil etildi.

2020-yildan boshlab, “Yagona darcha” bojxona axborot tizimi ishga tushirilib, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bogʻliq barcha ruxsatnoma tartibotlariga oid 12 ta organning 50 turdan ortiq ruxsatnoma hujjatlarini ushbu tizim orqali olish imkoniyati yaratildi. Bugungi kunda tizim orqali 58 mingdan ortiq tadbirkorlarga 1,6 mln ruxsatnomalar taqdim etilgan.

2021-yildan xavf darajasi past boʻlgan tovarlarni inson omilisiz avtomatik ravishda bojxona rasmiylashtiruvidan oʻtkazuvchi “Avtorasmiylashtiruv” tizimi joriy etilib, rasmiylashtirish hajmi eksportda 1,4 foizdan 85 foizga yetkazildi.

Shu bilan birga, tovarlarni import qilmasdan uchinchi davlatga toʻgʻridan-toʻgʻri sotish amaliyoti joriy etildi. Tovarlarni qayta ishlash rejimiga joylashtirish tartiboti soddalashtirilib, xorijiy buyurtmachi mavjud boʻlmagan taqdirda ham qayta ishlashga ruxsat berildi hamda qadoqlash, saralash, tozalashi kabi yangi operatsiya turlari yoʻlga qoʻyildi.

Bojxona qiymatini belgilash tartibotlari soddalashtirilib, taqdim etilishi majburiy boʻlgan beshta hujjat hamda narx maʼlumotlari byulletenidan foydalanish amaliyoti bekor qilindi.

2022-yilda tadbirkorlarga tovarlar importida bojxona toʻlovlari va tovarning TIF TN kodini oldindan aniqlash imkonini beruvchi “Dastlabki qaror” berish amaliyoti yoʻlga qoʻyildi.

Shu bilan birga, bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarida tadbirkorlik subyekti bilan bojxona organlari xodimlarining bevosita muloqotini oldini olish maqsadida 14 ta hududda Masofaviy elektron deklaratsiyalash bojxona postlari tashkil etildi.

Bundan tashqari, xalqaro tajriba (Xitoy, Turkiya va Koreya) asosida 11 ta aeroport chegara bojxona postlarining uchib ketish yoʻnalishida takroriy nazorat funksiyalarini bartaraf etilib, “Masofaviy bojxona nazorati” tizimi joriy etildi.

Xorijiy sayyohlarga qulaylik yaratish borasida Surxondaryoning “Ayritom” chegara bojxona posti orqali yoʻlovchilarni tezkorlik bilan oʻtishini taʼminlovchi “Fast track” xizmati yoʻlga qoʻyildi.

Oʻzbekistonda TIR-karnet kitobchalari asosida tashuvlarni elektron rasmiylashtirishni nazarda tutuvchi “Ye-TIR” loyihasi amaliyotga joriy etildi. Mazkur tizim milliy bojxona tizimlari oʻrtasida tovar va transport vositalari, konteynerlarning xalqaro tranziti uchun xavfsiz maʼlumotlar almashinuvini taʼminlashga xizmat qilmoqda.

Yevropa iqtisodiy komissiyasi maʼlumotlariga koʻra, kelajakda eTIR xalqaro tizimi imkoniyatlaridan 34 mingdan ortiq transport va logistika kompaniyalari foydalanishi, transchegaraviy tashuv vaqtini 92 foizgacha, xarajatlarni esa 50 foizgacha kamaytirish imkonini beradi.

Taʼkidlash joizki, yirik hajmli yuk avtomashinalarini respublikaga import qilishda bojxona toʻlovlaridan qoʻllanilgan imtiyozlar yangi ish oʻrinlarining yaratilishiga, milliy avtotashuvchilar salmogʻining ortishiga xizmat qildi.

Soʻngi besh yilda Oʻzbekistonda TIR-karnet kitobchalaridan foydalanuvchi tashuvchilar soni 12 barobarga koʻpayib, 2018-yilda 258 dan ziyod kompaniyalar TIR-karnet kitobchalari asosida xalqaro tashuvlarni amalga oshirish huquqiga ega boʻlgan boʻlsa, bugungi kunda ushbu koʻrsatkich 1 ming 266 tani tashkil etmoqda. Taqdim etilgan TIR-karnet kitobchalari soni 61 foizga oshib, 137 mingtaga yetgan.

2020-yilda chegara orqali harakatlangan yuk avtomashinalar soni 598 mingta boʻlib, shundan milliy tashuvchilar ulushi 45 foizni boʻlgan. 2022-yilga kelib bu raqamlar keskin oʻzgardi va yuk avtomashinalar soni 1,1 milliontani tashkil etib, shundan 55 foizi milliy tashuvchilar ulushiga toʻgʻri keldi.

Xalqaro tajribadan kelib chiqib, respublikadagi 11 ta xalqaro aeroportlarning uchib ketish yoʻnalishida takroriy nazorat funksiyalarini bartaraf etilib, “Masofaviy bojxona nazorati” tizimi joriy etildi.

Endilikda viloyatlar markazlari va qadimiy shaharlarda ham bojsiz savdo doʻkonlari tashkil etilmoqda. Hozirda bunday doʻkon ilk bor Samarqand shahrida ish boshlagan boʻlsa, kelgusida Buxoro, Xorazm va Fargʻona viloyatlari markazlarida, Toshkent viloyatining “Gʻishtkoʻprik”, Andijonning “Doʻstlik” chegara bojxona postlarida ham “Duty Free” doʻkonlarini ochish ishlari olib borilmoqda.

Bekor qilingan cheklovlar va yangi imkoniyatlar

Soʻngi olti yili ichida bojxona sohasida yuz bergan oʻzgarishlarning katta qismi aksariyat cheklovlarning bekor qilinishi bilan bogʻliq. Masalan, bojxona organlari tomonidan berilishi nazarda tutilgan oʻndan ortiq ruxsatnomalar bekor qilinib, rasmiylashtiruv jarayonidagi taqdim etilishi lozim boʻlgan 15 dan ortiq hujjatlar salmogʻi toʻrttaga qisqartirildi. Bu ham koʻpchilik insonlar uchun yaratilgan qulayliklardan bir qismi hisoblanadi.

Shu bilan birga, tashqi savdo shartnomalarini majburiy roʻyxatga olish tartiboti, tovarlar eksportini kafolatlangan toʻlovni taʼminlash boʻyicha talab hamda valyuta tushumidagi majburiy sotish amaliyoti bekor qilindi.

Xorijiy avtotashuvchilarning Oʻzbekiston hududi boʻylab harakatlanish marshrutlarini oʻzgartirishga boʻlgan bojxona organlarining vakolati bekor qilindi.

Qiymati 5 000 AQSH dollariga teng tovarlarni deklaratsiyalamagan holda respublika hududidan tashqariga olib chiqishga ruxsat berildi.

Meva-sabzavot mahsulotlarining qiymatini eksportda erkin belgilash amaliyoti yoʻlga qoʻyildi.

Tashqi savdo shartnomasini tuzmasdan invoys asosida tovarlar eksportini amalga oshirilishiga ruxsat berildi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari bojxona brokerlariga murojaat qilmasdan bojxona yuk deklaratsiyalarini internet tarmogʻi orqali real vaqt rejimida toʻldirish va bojxona organlariga taqdim etish huquqiga ega boʻldi.

Tovarlarni import qilmasdan uchinchi davlatga toʻgʻridan-toʻgʻri sotish amaliyoti joriy etildi.

Tovarlarni qayta ishlash rejimiga joylashtirish tartiboti soddalashtirilib, xorijiy buyurtmachi mavjud boʻlmagan taqdirda ham qayta ishlashga ruxsat berildi hamda qadoqlash, saralash, tozalash kabi yangi operatsiya turlari joriy etildi.

Qonunbuzilish holatlariga qarshi kurash

Bojxona qoʻmitasining “Daryo”ga xabar qilishicha, bojxonachilar tomonidan 2022-yilda aniqlangan 17 mingdan ortiq bojxona qonunbuzilishi holatlarida 844 milliard soʻmlik tovarlarning noqonuniy aylanmasiga chek qoʻyilgan.

Oʻtgan yilda 2021-yilga nisbatan 42 foizga koʻproq – 749 kilogramm ogʻirlikdagi giyohvandlik vositalari ushlab qolingan. Shuningdek, 316 ming dona kuchli taʼsir qiluvchi dorilar, 5,3 ming dona psixotrop moddalar qonunbuzarlardan olib qoʻyilgan.

Bundan tashqari, qiymati 14,6 milliard soʻmlik 38 kilogrammdan ziyod noqonuniy tilla va boshqa zargarlik buyumlari aniqlangan va bu koʻrsatkich 2021-yilga nisbatan 5 foizga koʻp deganidir.

Hisob-kitoblarga koʻra, bojxona chegaralari orqali 2021-yilga nisbatan 6,7 barobarga koʻp miqdorda, yaʼni 4,5 million dollarga teng noqonuniy naqd xorijiy valyutalar ushlab qolindi.

Bojxona organlarining tamaki mahsulotlarining noqonuniy aylanmasiga chek qoʻyishga qaratilgan tezkor chora-tadbirlari natijasida 2022-yilda qiymati 19,8 milliard soʻmlik 1 million 620 ming quti tamaki mahsulotlari toʻxtatilgan.

Oʻzbek xalqining boy madaniy va tarixiy boyliklarini asrab qolishga bojxona xodimlari ham hissa qoʻshmoqda. Masalan, 2022-yilda 1 ming 565 dona madaniy boyliklarning bojxona chegaralari orqali noqonuniy olib oʻtilishining oldini olindi. Afsuski, bu koʻrsatkich 2021-yilga nisbatan 15 foizga oshgan.

Umuman olganda, sohada bojxona tartiblarini soddalashtirish, biznesni rivojlantirish yoʻlida byurokratik toʻsiqlarni bartaraf etish va mamlakatda investitsiya muhitini yaxshilash ishlari jadal amalga oshmoqda.