6-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Moskva metrosidagi eng yirik terakt, Olimpiada o‘yinlariga mezbonlik qilgan Gitler hamda 25 yoshida Britaniya taxtiga o‘tirgan Yelizavetaga oid faktlar o‘rin olgan.
Moskva metrosi tarixidagi eng yirik terakt
2004-yil 6-fevral kuni Moskva metropolitenining Zamoskvortskaya liniyasida sodir etilgan terakt oqibatida 250 kishi jabrlangandi: 50 ga yaqin odam halok bo‘lgan, 122 kishi shifoxonaga yotqizilgan yana 100 ga yaqin insonga hodisa joyida yordam ko‘rsatilgan.
Portlash soat 08:32 da “Avtozavodskaya” metro stansiyasidan “Paveleskaya” tomon harakatlanayotgan poyezdning ikkinchi vagonida sodir bo‘lgan. Avvaliga teraktni xudkush amalga oshirgan deb hisoblangan, hozirga kelib esa portlovchi qurilma xudkush kamarida emas, balki vagon polida turgan ryukzak yoki chamadon ichida bo‘lgani aniqlangan. Portlovchi qurilma quvvati kamida 5 kilogramm trotil ekvivalentini tashkil etgan.
Portlashdan keyin darhol ikkinchi vagonda murakkabligi bo‘yicha beshinchi darajali (eng yuqori) yong‘in boshlangan. Uchinchi vagon tunnel devorlaridan qaytgan portlash to‘lqinidan zarar ko‘rgandi. Birinchi va uchinchi vagonlardagi oynalar parchalanib ketgan. Portlash shu qadar kuchli ediki, uning kuchi birinchi vagon boshiga qadar yetib borgan, mashinist kabinasi eshigi buzilgan va kabinadagi old oyna sinib ketgan.
Poyezdni boshqarib ketayotgan Vladimir Gorelov favqulodda tormozlanishni amalga oshirgan. Poyezd portlashdan keyin ham boshqaruvchanligini saqlab qolgan, mashinist uni to‘xtatishga muvaffaq bo‘lgan. Vagonlardagi chiroqlar o‘chmagan, “yo‘lovchi-mashinist” aloqasi saqlangan va boshqa vagonlarga ham baland ovozda gapirish tizimi soz edi. Vagonlar tarkibi to‘xtaganidan keyin mashinist dispetcherga kutilmagan vaziyat haqida xabar berib, kontakt relslarini elektrdan uzishni so‘ragan.
Kuchlanish olib tashlanishi bilan, Gorelov barcha eshiklarni ochgan va yo‘lovchilarga tunnel orqali “Avtozavodskaya” va “Paveleskaya” stansiyalari tomon harakatlanish kerakligini aytgan. Shundan keyin u yo‘lovchilarni qutqarish ishlarida ishtirok etgan.
Uchinchi vagonda Favqulodda vaziyatlar vazirligi ofitseri Sergey Kavunov ham ketayotgandi, u yo‘lovchilarni “Avtozavodskaya” tomon evakuatsiya qilishda ishtirok etib, vahima ko‘tarilishining oldini olgan. Bosh vagonda bo‘lgan fuqarolar esa tunnel bo‘ylab 2 kilometrdan ortiq harakatlanib, “Pavelskaya”ga yetib borgan.
Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, tunnelni kuchli tutun egallaganiga qaramay, evakuatsiya yetarlicha tashkillashtirilgan holda amalga oshirilgan va odamlar baqir-chaqir qilmagan. Jabrlanganlarga poyezdning o‘zini yo‘qotib qo‘ymagan hamda qanday ko‘ngilsiz hodisa yuz berganini anglab turgan yo‘lovchilari yordam ko‘rsatgan.
Birinchi qutqaruvchilar guruhlari stansiyaga soat 08:50 da yetib kelgan. Portlash oqibatlarini bartaraf etishda Moskva shahri va viloyatining qidiruv-qutqaruv bo‘linmalari, shuningdek, “Sentrospas” qutqaruvchilari ishtirok etgan.
Portlashdan keyin darhol Zamoskvortskaya liniyasi bo‘ylab barcha poyezdlar harakati to‘xtatilgan. Ayrim yo‘lovchilar to‘xtab qolgan poyezdlar ichida tunnelda uch soatlab qolib ketgan. Soat 10:25 da liniyaning shimoliy qismida harakat tiklangan. Soat 11:00 da yo‘lovchilarni evakuatsiya qilish ishlari yakunlangan va yong‘in o‘chirilgan. Portlagan tarkib chetga olingan va soat 19:00 larda harakat to‘liq qayta tiklangan.
2004-yil 9-fevral kuni Moskvada metrodagi terakt oqibatida halok bo‘lganlar xotirasida motam kuni e’lon qilingan. Rossiya prezidentining qarori bilan poyezd mashinisti Vladimir Gorelov “Jasorat” medali bilan taqdirlangan.
Holat bo‘yicha Rossiya qonunchiligiga muvofiq jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan va ish Federal xavfsizlik xizmatiga topshirilgan. 2006-yil noyabrda Moskva shahar sudida mazkur teraktga tayyorgarlik ko‘rishda ayblanganlarga nisbatan sud boshlangan. Sudlanuvchilar kursida Adliya vazirligining sobiq xodimi Murat Shavayev va Karachayevo-Cherkesiyada yashovchi Maksim Panarin va Tambiy Xubiyev ham bor edi.
Tergov ma’lumotlariga ko‘ra, terrorchilar Panarin va Xubiyev Moskvaga kelgan, selitra, alyuminiy kukuni, plastit, elektron sxema, detonatordan foydalangan holda bombani tayyorlagan. Plastit, detonator va portlovchi “VOG-25” moddasini unga Shavayev bergan. Terrorchilar bularning barchasini plastik paqir ichiga joylashtirib, atrofini plastilin bilan qoplab chiqqan — uning orasida bolt va gaykalar joylangandi. Portlovchi qurilmaning umumiy og‘irligi 19 kilogrammni tashkil etgan. Bomba ryukzakka solinib, xudkush — Xubiyev bilan lagerda qo‘poruvchilik bo‘yicha tayyorgarlikdan o‘tgan arab millatiga mansub Abu-Umarga berilgan. U 6-fevral tongida metroga kirgan va portlovchi qurilmani ishga tushirgan.
2007-yil fevralda Moskva shahar sudi Panarin, Xubiyev va Shavayevni teraktni uyushtirishda aybdor deb topgan hamda ularga umrbod ozodlikdan mahrum etish jazosini tayinlagan.
Uchinchi reyxda o‘tkazilgan Olimpiada
1936-yil 6-fevral kuni Uchinchi reyxda qishki Olimpiada o‘yinlarining ochilishi bo‘lib o‘tgandi. Natsistlar qanday qilib Olimpiada mash’alasini o‘ylab topgani, Gitlerni kim “zamonamizning eng yaxshi ijodkori” deb atagani va nemis ofitsiantlari zaxmga (sifilis) tekshiruvdan o‘tgani to‘g‘risida quyida bayon qilamiz.
1894-yilda baron Pyer de Kubertenning tashabbusi bilan Xalqaro olimpiya qo‘mitasiga asos solingan. “Sport — siyosatdan tashqarida”, — deya hisoblagan baron hech qanaqa xalqaro mojarolar bellashuvlarga xalaqit bera olmaydi deb o‘ylagan. Ammo XX asr boshlarida Birinchi jahon urushi sabab Berlinda o‘tkazilishi kerak bo‘lgan Olimpiada o‘yinlari bekor qilingan. Germaniya poytaxtida sport majmualarini qurish ishlari to‘xtatilgan, nemis sportchilari esa harbiy formalar kiyishga majbur bo‘lgan.
Urushdan keyin nemislar izolyatsiyada bo‘lib qolgan, xususan, mag‘lubiyatga uchragan mamlakat atletlariga xalqaro bellashuvlarda ishtirok etish taqiqlangan. Umuman olganda, bunday taqdirga nafaqat Germaniya, balki uning ittifoqchilari — Avstriya, Vengriya, Turkiya, Bolgariya ham duchor bo‘lgandi.
Yuzaga kelgan vaziyat, ayniqsa, nemis siyosatchisi Karl Dimga yoqmagan. Yoshlar Olimpiadada ishtirok eta olmasligi bois jismoniy tarbiyaga qiziqmay qo‘yganini payqagan Dim “Nemis o‘yinlari”ni tashkil etgan — bu Olimpiada namunasida o‘tkaziladigan milliy bellashuvlar edi.
1928-yilda Olimpiya qo‘mitasi nemis atletlarini xalqaro sport arenalariga qaytarishga qaror qiladi. Amsterdagi o‘tkazilgan o‘yinlarda Germaniya ikinchi o‘rinni qo‘lga kiritgan, tez orada Olimpiada o‘yinlarini o‘tkazishga ariza berib, 1936-yilgi o‘yinlarga mezbonlik qilish huquqini qo‘lga kiritadi. Ushbu imkoniyat uchun Barselona, Rim va Budapesht ham da’vogarlik qilgan, ammo ma’lum vaqtdan keyin ikki poytaxt “bellashuvdan” chiqqan. Xalqaro olimpiya qo‘mitasi Germaniya va Ispaniya orasida tanlovni amalga oshirishi kerak edi: 43 ta ovoz Berlin foydasiga berilgan bo‘lsa, Berselona 16 ta ovoz to‘plagan. Shu bilan birga, Germaniya Olimpiya qo‘mitasi 1936-yilgi qishki Olimpiadani o‘tkazish istagini bildirgan. Bavariyaning Garmish va Partenkirxen shaharlari Olimpiada poytaxtiga aylangan.
Ammo hamma nemislar ham voqealarning bunday rivojiga xursand emasdi: mamlakat inqiroz holatida bo‘lgan, Olimpiadani o‘tkazish esa jiddiy xarajatlar talab qilardi.
1933-yilda hokimiyat tepasiga Adolf Gitler kelgan, milliy-sotsializm esa mamlakatning rasmiy ideologiyasiga aylangan. Ma’lumki, fyurer Olimpiadaga mezbonlik qilishni u qadar xohlamagan, u oliy irqqa mansub sportchilar “toza bo‘lmaganlar” bilan bellashishini qabul qila olmagan. Ammo Yozef Gebbels o‘yinlar Uchinchi reyxning mavqeini xalqaro maydonda ko‘tarishini aytib, Gitlerni ko‘ndirishga muvaffaq bo‘ladi. Bundan tashqari, xalq ta’limi va propagandasi reysvaziri har bir askar yaxshi sportchi bo‘lishi kerakligini uqtiradi. Adolf Gitler eng qimmat va hech qachon yoddan chiqmaydigan Olimpiada o‘yinlarini o‘tkazish bo‘yicha qaror qabul qiladi.
Natsistlar hukumat tepasiga kelganidan keyin xalqaro jamoatchilik Olimpiya qo‘mitasidan yahudiy va qora tanlilar to‘laqonli inson sifatida ko‘rilmaydigan davlatda o‘yinlar o‘tkazilishini taqiqlashni talab qiladi. Ayrim mashhur sportchilar, masalan, Andre Joli-Bryune va Pyer Bryune, Jon Shi Olimpiadada ishtirok etishdan bosh tortadi.
Gap-so‘zlarga ko‘ra, bir safar Xalqaro olimpiya qo‘mitasi prezidenti Anri de Baye-Latur fyurerga Garmish va Partenkirxendagi hojatxonalar oldiga ilingan “Yahudiylar va itlar kirishi taqiqlanadi” yorlig‘i Olimpiada an’analariga mos kelmasligini aytgan. Gitler esa mezbonga o‘z uyida qanday yashashga o‘rgatish kerakmasligini javob qaytargan. “Kechirasiz, ammo stadionlarga beshta halqali bayroq ilindimi — bu Germaniya emas, balki Olimpiya hisoblanadi va unda biz xo‘jayinmiz”, — deya e’tiroz bildirgan de Baye-Latur. Shundan keyin Gitler yorliqlarni bellashuvlar vaqtida olib turishni buyurgan.
Jamoatchilik ortga chekinmagan: sportchilar, diniy qatlam vakillari, madaniyat tashkilotlari o‘yinlarni Barselonada o‘tkazish talabi bilan chiqqan. Shunda Xalqaro olimpiya qo‘mitasi Germaniyaga borib, Gitler rejimi Olimpiada qadriyatlariga javob berish-bermasligini tekshirishga qaror qiladi. Uddaburon natsistlar “tekshiruv” oldi barcha antisemite shiorlarni olib tashlagan va yahudiy sportchilar bilan “ularning haq-huquqlarini kech kim kamsitmayotgani” to‘g‘risida kelishib oladi. Bundan tashqari, Gilter hukumati Germaniya terma jamoasi tarkibiga onasi nemis, otasi yahudiy bo‘lgan sportchi Xelena Mayerni qo‘shib olgan.
Keksayib qolgan Pyer de Kuberten ham Germaniyaga tashrif buyurgan. Nemislarning Olimpiada o‘yinlariga tayyorgarlik ko‘lami va Berlin ko‘chalarining tozaligidan hayratga tushgan baron Germaniya o‘yinlar mezboniligicha qolishi kerakligini ma’lum qilgan. Kuberten Gitlerni “zamonamizning eng yaxshi ijodiy ruhlaridan biri” deb atagan va Uchinchi reyxga o‘zining ko‘p sonli kitoblarini vasiyat qilib qoldirish xohishini bildirgan.
1936-yil 6-fevral kuni IV qishki Olimpiada o‘yinlarining ochilish marosimi bo‘lib o‘tgan. Tantanalar oldidan shaharlar qashshoq va tilanchilardan tozalangan. Garmish va Partenkirxedagi fohishalar shaharlardan chiqarib yuborilgan, hatto barcha ofitsiant va raqqosalarni zaxmga tekshirish boshlangan.
Ochilish marosimida 28 ta ishtirokchi davlat paradda qatnashgan. Delegatsiyalar stadionga o‘z davlatlarining madhiyasi ostida chiqib kelgan. Qishki o‘yinlar boshlangani to‘g‘risida Adolf Gitlerning o‘zi e’lon qilgan. Zamondoshlarining xotirlashicha, fyurerning so‘zlari gulduros qarsaklar bilan kutib olingan.
Uchinchi reyxda o‘tkazilgan qishki Olimpiada o‘yinlarining yulduzi norvegiyalik figurachi Sonya Xeni bo‘lgan. Sonya shaxsiy hisobda oltin medalni qo‘lga kiritgan va fyurerning shaxsan o‘zi uni tabriklagan. O‘yinlar yakunlangach Xeni Gitler bilan uning shaxsiy qarorgohida tushlik qilishga rozilik bergan va undan nemis yetakchisining dastxati tushirilgan suratni qabul qilib olgan. Keyinchalik chempion qiz aktrisalik karyerasini boshlagan, uning ishtirokidagi “Milliondan bitta” birinchi filmi targ‘iboti bilan Yozef Gebbelsning o‘zi shug‘ullangan.
Qishki o‘yinlarda birinchi o‘rin Norvegiya jamoasiga nasib ketgan bo‘lsa, mezmon davlat shohsupaning ikkinchi pog‘onasidan o‘rin olgan. Kuchli uchlikka Shvetsiya yakun yasagan. Aynan shu musobaqalarda birinchi marta Olimpiada mash’alasini ko‘targan holda estafeta o‘tkazilgan. Mazkur g‘oya Karl Dimga tegishli edi, uning asosiy tashabbuskori esa Gebbels.
Britaniya taxtiga o‘tirgan 25 yoshli Yelizaveta
Yelizaveta II ning hukmronligi Britaniyada tarixida eng uzoq davom etgani bilan tarixga kirdi. U taxtga o‘tirgan davrida 15 ta bosh vazir, AQSHda esa 13 ta prezident almashdi. Yelizaveta davrida Buyuk Britaniya imperiya bo‘lishdan to‘xtadi va Yevropa Ittifoqiga qo‘shildi, undan chiqishga ham ulgurdi. Shunga qaramay, qirolicha mamlakatda qabul qilinayotgan qarorlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmagan bo‘lsa-da, monarxlik maqomini saqlab qolishga erishdi.
Vindzorlar sulolasi vakili bo‘lgan bo‘lajak qirolicha 1926-yil 21-aprelda dunyoga kelgan va cho‘qintirish vaqtida onasi, buvisi hamda buvisining buvisi nomiga Yelizaveta Aleksandra Mariya ismini olgan. Uyda uni Lilibet deb chaqirishgan.
U Meyfeyr tumanidagi qarorgohda tug‘ilgan. Hozirda bu uy mavjud emas — uning o‘rniga Xitoy restorani qurilgan.
Malika bobosi va buvisining sevimli nabirasi bo‘lgan hamda qirol Georg V dan qo‘rqmaydigan oilaning kam sonli a’zolaridan biri edi. Yelizaveta ota-onasi, bo‘lajak qirol Georg VI va uning rafiqasi Yelizaveta Bouz-Layon bilan Pikadillidagi uyda yashagan. Unda 25 ta yotoqxona, lift va bal zali bo‘lgan. Oila qasrda istiqomat qilmagan, chunki uning a’zolari taxtga birinchi da’vogalar qatorida emasdi.
1930-yilda Lilibetning singlisi malika Margaret dunyoga keladi. Qizlar ulg‘aygach, ularning xarakterlari bir-biridan keskin farq qilishi ma’lum bo‘ladi. Yelizaveta juda tartibli, vijdonli va gapga kiradigan edi: u barcha otlariga ovqat bermasdan uxlay olmasdi. O‘yinqaroq, maqsadidan qaytmaydigan va sho‘x Margaret esa o‘z xatolarida xayolidagi jiyani Galifaksni ayblab kelgan.
Natijada singlisi yashagan hayot tarzi ko‘plab muammolarni keltirib chiqargan: u bazm-u jamshidlarda diqqat markazida bo‘lishni yoqtirar, tunggi klub va restoranlarni qoldirmasdi. Uning suratkash Entoni Armstrong-Jons bilan nikohi ajrib bilan yakunlangan. Ammo qirolichaning biograflariga ko‘ra, hayot tarzi turlicha bo‘lsa-da, Yelizaveta va Margaret doimo yaqin munosabatda bo‘lgan.
Yelizavetaning bobosi Georg V o‘limidan keyin uning to‘ng‘ich o‘g‘li Eduard VIII mamlakatni 325 kun boshqargan. U ikki marta ajrashgan amerikalik Uollis Simpsonga uylanish maqsadida taxtdan voz kechgan. Natijada Yelizavetaning otasi Georg VI taxtga o‘tirgan, uning o‘zi esa hokimiyatga da’vogarlar qatorida birinchi o‘ringa chiqqan.
Urush vaqtida bolalar Vindzorga yuborilgan — yillar o‘tgach, qirolicha aksariyat dam olish kunlarini u yerda o‘tkazgan va aynan shu saroyni o‘zining uyi deb hisoblagan. Ammo malikalar u yerda ham chetda qolib ketmagan: Katta Vindzor bog‘iga 300 ta bomba tashlangan. Yelizaveta va Margaretni tez-tez kechalari uyg‘otishib, qarorgohning yerosti xonalariga olib tushishgan. Ikkisi ham issiq saqlaydigan kombinezonlarda uxlagan.
Urush vaqtida 14 yoshda bo‘lgan Yelizaveta radio orqali o‘zining birinchi nutqini so‘zlagan: u uyidan uzoqqa kelib qolgan evakuatsiyadagi bolalarga murojaat yo‘llangandi. Urush oxirida yosh malika harbiy tayyorgarlikdan o‘tgan va qirollik oilasining xizmatini o‘tagan yagona a’zosiga aylangan.
Yelizaveta 1952-yil 6-fevral kuni 25 yoshida taxtga o‘tirgan. Toj kiydirish marosimi bir yildan keyin 2-iyunda o‘tkazilgan va u birinchi marta televideniye orqali translyatsiya qilingan — uni 27 million odam tomosha qilgan. Yelizaveta II Britaniya tarixida eng uzoq hukmronlik qilgan monarx hisoblanadi, undan oldingi rekord buvisining buvisi Viktoriyaga tegishli.
Qirolicha Yelizaveta II hamda Filipp to‘rt farzandni dunyoga keltirgan. Bolalarining to‘ng‘ichi shahzoda Charlz va malika Anna Yelizaveta taxtga o‘tirishidan oldin dunyoga kelgan, shahzodalar Endryu va Edvard esa — taxtga o‘tirganidan keyin.
Qirolichaning qarindoshlari Yelizaveta qurgan monarxiya tarziga ko‘plab muammolarni keltirib chiqargan: shahzoda Charlzning Kamilla Shend bilan munosabatlari, uning Diana Spenser bilan omadsiz nikohi va Diananing o‘limi.
Qirolichaning nabirasi Garri va uning rafiqasi Megan Markl ham qirollik oilasidan ketib, mustaqil hayot kechirish yo‘lini tanlagani ko‘plab shov-shuvlarga sabab bo‘lgandi.
Yelizaveta II ning ikkinchi o‘g‘li — shahzoda Endryu atrofida ham ko‘plab mojarolar yuz bergan. Avvaliga u jinsiy jinoyatlarda ayblangan moliyachi Jeffri Epshteyn bilan do‘stligi uchun tanqidlar markazida qolgan va keyinroq uning o‘zi ham zo‘rlashda ayblangan. Qirolicha o‘g‘lini harbiy unvonlardan mahrum etgan, shuningdek, sudda u o‘zini oddiy inson sifatida himoya qilishini belgilagan.
Yelizaveta II ning xobbilaridan biri otda sayr qilish bo‘lgan. U keksayib qolganida ham shu kabi sayrlarni kanda qilmagan.
2021-yil aprelda qirolicha o‘z turmush o‘rtog‘i Filippni yerga qo‘ygan. U 100 yoshga to‘lishiga ikki oy qolganida olamdan o‘tgan. Yelizaveta va Filippning nikohi 73 yil davom etgan.
Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizaveta II 2022-yil 8-sentabr kuni Shotlandiyadagi Balmoral qasrida vafot etdi. U 96 yoshda edi.
Izoh (0)