“Gulja qirg‘ini” — uyg‘urlarni o‘ldirishni boshlagan Xitoy, chechenlarni ommaviy o‘ldirgan rus OMONi va vodorod bombasini botqoqqa tashlagan AQSH samolyoti. Kun xronologiyasida 5-fevral

5-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan “Gulja qirg‘ini” — uyg‘urlarni o‘ldirishni boshlagan Xitoy, rus OMONi tomonidan chechenlarning ommaviy o‘ldirilishi hamda vodorod bombasini botqoqqa tashlagan AQSH samolyotiga oid faktlar o‘rin olgan.

“Gulja qirg‘ini” — uyg‘urlarni o‘ldirishni boshlagan Xitoy

1997-yil 5-fevral kuni Xitoy shimoli-g‘arbida joylashgan Shinjon-Uyg‘ur avtonom viloyatining Gulja shahrida uyg‘urlar noroziligi boshlangan edi. Tartibsizliklar 6-fevralda Xitoy hukumati tomonidan shafqatsizlarcha bostirilishi bilan Shinjon-Uyg‘ur avtonom viloyatida etnik va diniy sabablarga ko‘ra ommaviy repressiyalar boshlangan. Qiynoqlar, qatl qilish va konslagerlar kommunistik hokimiyat va butun xalq o‘rtasidagi muloqotning odatiy amaliyotiga aylangandi.

Shu kuni Xitoy militsiyasi va harbiylari tomonidan Gulja shahridagi uyg‘urlar tartibsizligi qattiq bostirilgan bo‘lib, bu voqealar “Gulja qirg‘ini” sifatida tarixga kirgan. Shahardagi namoyishlarga Xitoy hukumatining norasmiy uyg‘ur jamoat tuzilmasi — mashrablar faoliyatini taqiqlash borasidagi harakatlari sabab bo‘lgandi. Mashrab — jamiyat uchun muhim masalalarni hal qilish maqsadida jamiyatning erkak a’zolari yig‘ilishi bo‘lib, milliy uyg‘ur musiqasi, raqslari va she’rlaridan foydalangan holda murakkab marosimlar jo‘rligida o‘tkazilgan. 1980-yillarda mashrablar uyg‘ur yoshlari orasida juda ommalashgan, shuningdek, ularda ayollarning ham ishtirok etishi boshlangan. U vaqtda harakat Shinjon-Uyg‘ur hukumati tomonidan milliy an’analar targ‘iboti sifatida qo‘llab-quvvatlangan.

Vaziyat Tyananmen maydonida namoyishchilar o‘qqa tutilganidan keyin o‘zgargan. Avvalroq ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilgan siyosiy liberalizatsiya ag‘darilgan. Hatto milliy masalalarda ham murvatlarni burash boshlangan. Endilikda mashrablar mintaqadagi Xitoy ta’siriga tahdid sifatida ko‘rilgan. Ammo ularni taqiqlash uzoq yillar davom etgan murakkab masala edi. 1994-yillar oxirida Guljadagi bir guruh yoshlar shahar hokimiyatidan mashrablar an’anasini qayta jonlantirish, ularning a’zolari safini kengaytirish va ushbu institutdan ijtimoiy muammolarni hal etishda foydalanishga ruxsat olgan.

Mashrablar yig‘inlari avvaliga Gulja atrofidagi qishloqlarda o‘tkazilgan, ammo tez orada boshqa viloyatlarga ham tarqala boshlagan. Qisqa muddat ichida 400 ga yaqin mashrablar yig‘inlari o‘tkazilgan. Ular xalq orasida mashhurlikka erishib, muvaffaqiyat qozonardi. Yoshlar giyohvand moddalar iste’molini taqiqlovchi an’anaviy islom qadriyatlariga jalb etilgan va rostdan ham giyohvandlar soni kamayishni boshlagan. 1995-yil aprelda harakat asoschilaridan biri 26 yoshli biznesmen Abdurahmon Abduhalil mashrablar yig‘inlarining birida yetakchi deya saylanadi.

Shundan keyin Abduhalil va yig‘inning boshqa ishtirokchilari so‘roq uchun militsiya tomonidan ushlangan, ammo ko‘p o‘tmay qo‘yib yuborilgan. Shu yilning 13-avgust kuni Abduhalil hamda ikki nafar uyg‘ur faoli yana hibsga olingan — bu esa uyg‘ur yoshlarining norozilik namoyishlariga sabab bo‘lgan. Shundan keyin rasmiylar mashrablarni umuman taqiqlab tashlagan.

Nafaqat mashrablar, balki uyg‘ur yoshlari jamoasini tuzish ham taqiqlangan. Shunga qaramay, mashrablar yig‘inlari davom etgan, yashirin ravishda, ya’ni noqonuniy o‘tkazilgan. Taqiqdan keyingi 1,5 yil davomida uyg‘ur faollarini hibsga olishlar davom etgan, ayniqsa, 1996-yilgi jinoyatchilikka qarshi kurashish kampaniyasi davrida qo‘lga olinganlarning ayrimlari qatl ham etilgan.

Norozilik namoyishlarining avj olishiga Sharqiy Turkiston mustaqilligi uchun chiqish qilgan harakatning 30 nafar a’zosining qatli, shuningdek, 1997-yil 3-fevraldagi mashrablarda ishtirok etgan bir guruh ayollarning hibsga olinishi sabab bo‘lgan. Amnesty International hisobotiga ko‘ra, 11-yanvar kuni boshlangan Ramazon oyida qo‘pol harakat qilgan politsiyachilar ham namoyishlarga turtki bergan. 5-fevraldan oldinroq militsiya masjidlardan biriga bostirib kirib, ikki nafar uyg‘ur talabasini qo‘lga olishga uringan. Jamoat militsiyachilarga qarshilik ko‘rsatgan. Turli manbalarga ko‘ra, shu ikki fuqaro va bir nafar militsiya xodimi o‘ldirilgan. Masjidga namoz o‘qish uchun kelgan o‘nlab erkaklar qo‘lga olingan.

5-fevral tongida yuzlab yoshlar namoyish boshlab, uyg‘ur va xitoylarning teng huquqliligini ta’minlash talabi bilan ko‘chalarga chiqadi. Uyg‘ur manbalarida keltirilishicha, namoyish 2 soatga yaqin davom etgan va tinch o‘tgan. Soat 11:00 da namoyishchilar qarshisiga xizmat itlarini yetaklagan qurollangan militsiya xodimlari chiqadi. Shundan so‘ng hibsga olishlar boshlangan. 300-500 namoyishchi ushlangan, ular orasida voqealar rivojini kuzatishga chiqqan oddiy odamlar ham bor edi. Hibsga olinganlar ichida namoyishchilarga uchinchi bor yetakchiga aylangan Abdurahim Abduhalil ham bo‘lgan, ammo hozirga qadar uning taqdiri noma’lumligicha qolmoqda. Uyg‘urlar orasida tarqalgan gap-so‘zlarga ko‘ra, u qamoqda o‘lasi qilib qiynoqqa solingan, jasadi ham yaqinlariga qaytarilmagan. Halokatli namoyishlar 2 kun davom etgan, unga Gulja atrofidagi hududlar aholisi ham kelib qo‘shilgani bois katta tartibsizliklar boshlangan.

6-fevral kuni Guljaga harbiylashtirilgan militsiya va qo‘shinlar kiritilgan. Ular ko‘chalar bo‘ylab harakatlanib, qo‘lga tushgan insonni, jumladan, bolalarni ham kaltaklay ketgan. Shaharda komendantlik soati e’lon qilingan, Gulja butunlay transport va axborot izolyatsiyasida qolgan. Na samolyot, na poyezd harakatlangan, shaharni hech kim tark eta olmagan. Ayniqsa, namoyishlarning birinchi kunida ushlanganlarga nisbatan qattiq choralar ko‘rilgan. Ular stadionga to‘planib, ustlaridan sovuq suv quyilgan va soatlab muzlamada ushlab turilgan.

Tartibsizliklardan keyingi ikki hafta davomida ommaviy hibsga olishlar o‘tkazilgan va 5 mingga yaqin odam ushlangan. Guljadagi qirg‘in davomida rasmiy Xitoy manbalari bo‘yicha 9 kishi halok bo‘lgan (ularning 4 nafar militsiya xodimi) va 198 kishi yaralangan. Mustaqil uyg‘ur manbalari esa 100 dan ortiq odam halok bo‘lgani haqida yozgan. 

Chechenlarni qirgan rus OMONi

2000-yil 5-fevral kuni Chechenistonning Grozniy shahri yaqinidagi “Novie Aldi” qishlog‘ida 56 nafar tinch aholi o‘ldirilgan edi. Qator jurnalistlar va inson huquqlari himoyachilari, shuningdek, inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudiga ko‘ra, jinoyat Sankt-Peterburg maxsus kuchlari tomonidan amalga oshirilgan.

1999-yilning kuzida Chechenistonga federal kuchlarni kiritish boshlangan, qishloq aholisining bir qismi boshqa joylarga ketib qolgan bo‘lsa, ayrim fuqarolar uni tark etishni istamagan. 2000-yil yanvar oxiriga qadar qishloq artilleriya va bomba zarbalariga muntazam uchrab turgan. Shu bilan birga, bu yerda jangarilarning pozitsiyasi umuman yo‘q edi. Mahalliy aholining so‘zlariga ko‘ra, qishloq hududiga chechen separatist Ahmad Zakayevning bo‘linmasi kirgan, biroq oqsoqollarning iltimosiga ko‘ra, u yerdan chiqib ketib, 2 kilometr uzoqlikka borib joylashgan.

“Memorial” tashkilotining yozishicha, 3-fevral kuni qishloqning 100 nafar aholisi oq bayroq bilan Rossiya qo‘shinlarining pozitsiyasi tomon yo‘l olgan, biroq ular avtomatlardan uzilgan o‘qlarga duch kelgandi. Hodisa oqibatida Nikolay ismli erkak yaralangan, askarlar esa unga yordam ko‘rsatilishiga qarshilik ko‘rsatgan. Shundan keyin aholi tomonidan saylangan deputatlar rus polkovnigi Lukashev bilan uchrashib, qishloqda hech qanaqa jangarilar yo‘qligini aytgan va o‘t ochishni to‘xtatish va’dasini olgan. O‘t ochishlar 4-fevral kuni yakunlangan. Shu kuni qishloq hududiga rus harbiy xizmatchilari kirib, aholining pasportlarini tekshiruvdan o‘tkazgan. Ular fuqaroni ertaga o‘tkaziladigan “tozalash”dan ogohlantirgan (“Ketinglar! Ortimizdan maxluqlar kelyapti. Ularga faqat o‘ldirish buyrug‘i berilgan!), ammo aholi ularning gapiga ishonmagan yoki ogohlantirishning mazmuniga yaxshi tushunmagan.

5-fevral kuni “Novie Aldi” ikkita bo‘linma tomonidan tozlangan: qishloqqa janubiy tomondan kirgan bo‘linma uylarni o‘margan, ammo hech kimni o‘ldirmagan. Ayrim manbalarga ko‘ra, shimoliy tomondan kirgan bo‘linma (Sankt-Peterburg IIBB OMON) 56 kishini o‘ldirgan. Otib tashlanganlar orasida bir yoshli chaqaloq va 9 oylik homilasi bor ayol ham bo‘lgan. “Novaya gazeta”ning guvohlarga tayanib yozishicha, 49 yoshli Sultan Temirovning tiriklay boshini kesib olishgan, jasadini esa itlarga tashlashgan. Shu kunning o‘zida Grozniy yaqinidagi tumanlarda ham qotilliklar sodir etilgandi.

23-fevral kuni Human Rights Watch qotillikka oid birinchi materialni tarqatgan bo‘lib, undagi ro‘yxatda 34 kishining ismi keltirilgan. Ammo ma’lumot keng jamoatchilikka bir oydan keyin yetib borgan. 18-mart kuni jinoyat haqida Frans Press axborot agentligi yozgan. 19-mart kuni Yevgeniy Kisilyov “Itogi” dasturida qishloq aholisining o‘ldirilgani to‘g‘risida ma’lumot berib, “Novie Aldi” qishlog‘i haqidagi sujetni efirga uzatgan.

“Novie Aldi” masalasi Yevropa Parlament assambleyasi sessiyasida ko‘tarilishi aniq bo‘lgani bois 20-mart kuni Strasburgga Rossiya prezidentining inson huquqlari bo‘yicha maxsus vakili Kalamanov yo‘l olgan. Shu bilan birga, u matbuot anjumani o‘tkazib, “harbiy prokuratura mazkur aholi punktini ko‘zdan kechirdi. Harbiy xizmatchilarning Chechenistondagi qirg‘inga aloqadorligi tasdiqlanmadi”, degandi. 21-mart kuni Bosh harbiy prokuratura ham shu kabi bayonot bilan chiqadi.

2000-yil 3-mart kuni harbiy prokuratura jinoyat ishi qo‘zg‘atishni rad etib, “Rossiya Mudofaa va Ichki ishlar vazirliklarining harbiy xizmatchilari Aldida jangovar harakatlar olib bormagani, pasport rejimini tekshirish o‘tkazmagani”ni bildirgan. Materiallar Grozniy shahri prokuraturasiga yuborilgan va 5-martda jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan. Aprel oyining ikkinchi yarmida aholining talabi bilan eksgumatsiya o‘tkazilgan. Jinoyatga aloqadorlikda bir kishi ushlangan — Sankt-Peterburg OMONi xodimi Babin (biroq u keyinroq qayergadir qochib ketgan).

Vodorod bombasini botqoqqa tashlagan Amerika samolyoti

1958-yil 5-fevral kuni Taybi oroli ustida B-47 bombardimonchisi va F-86 qiruvchisi ishtirokida to‘qnashuv yuz bergan. Jorjiya shtati qirg‘oqlarida sodir bo‘lgan ko‘ngilsiz hodisa oqibatida qiruvchi samolyot yo‘qolgan, bombardimonchi ekipaji esa bortdagi Mark 15 vodorod bombasini botqoqqa tashlashga majbur bo‘lgan.

Voqea mahalliy vaqt bilan soat 02:00 da yuz bergan. B-47 bombardimonchisi Floridadagi Xomsted aviabazasidagi o‘quv parvozidan qaytayotgan edi. Bomba bo‘lmasida og‘irligi 3,5 tonna keladigan bitta Mark 15 bombasi bo‘lgan. 11,5 ming metr balandlikda B-47 samolyoti F-86 qiruvchisi bilan to‘qnashib ketgan. Qiruvchining uchuvchisi bombardimonchini radarda ko‘rmaganini ta’kidlagan. Samolyot qanotidan ayrilgan, ammo uchuvchi katapultani ishga tushirib, omon qolishga muvaffaq bo‘lgan.

Bombardimonchining yonilg‘i baki va dvigatellaridan biriga zarar yetgan. Shikast yetgan B-47 shiddat bilan balandlikni yo‘qota boshlagan. Ekipaj va samolyotni qutqarish, shuningdek, yaqin atrofdagi aerodromga xavfsiz qo‘nish uchun B-47 komandiri polkovnik Govard Richardson 2200 metr balandlikda bombani botqoqlikka tashlash qarorini qabul qiladi. Natijada portlash yuz bermagan va B-47 aviabazaga qo‘nishga erishgan. Ekipaj a’zolaridan hech kim shikastlanmagan.

Botqoqqa tashlangan bombani qidirish ishlari 1958-yilning aprel o‘rtalariga qadar davom etgan. Bomba hozirgi kunga qadar topilmagan. Hisob-kitoblarga ko‘ra, u Uosso ko‘rfazidagi 1,5-3,5 metr tuproq ostida qolib ketgan.

AQSH mudofaa vazirining yordamchisi J.Govard 1966-yilda Kongressga bergan hisobotida Taybi yaqiniga tashlangan bombada plutoniyli jangovar kallaklar bo‘lgani keltirilgan. Govardning xati 1994-yilda maxfiylikdan chiqarilgan.

2001-yilda AQSH Harbiy-havo kuchlari mazkur hodisaga oid rasmiy hisobotni e’lon qilgandi. Hisobotda ko‘rsatilishicha, bomba tarkibida 180 kilogramm portlovchi modda bo‘lgan va undagi uran miqdori oshkor etilmagan. Ammo zanjir reaksiyasini ishga tushiradigan yadroviy kapsula bombada bo‘lmagan va shu sababli bomba mahalliy aholi uchun jiddiy xavf tug‘dirmaydi. Hisobot B-47 komandiri tomonidan imzolangan hujjatga asoslangan, unda jangovar yadroviy kapsula o‘quv mashg‘ulotinikiga almashtirilgani ko‘rsatilgan.