Oʻzbekiston energetikasi: ortayotgan talab, taqchillik va koʻrilayotgan choralar haqida

Statistik raqamlarga qaraganda, oʻtgan yili Oʻzbekistonda tabiiy gaz qazib olish hajmi kamayib, elektr energiyasi ishlab chiqarish miqdori koʻpaygan. Respublikada elektr energiyasining 85 foizi gaz yordamida ishlab chiqariladi. Demak, gaz hajmining kamayib borayotgani, elektr energiyasi ishlab chiqarishga ham oʻz taʼsirini oʻtkazishi mumkin.

Gaz va elektr energiyasiga talab tobora ortmoqda

Oʻzbekistonda aholi soni va ishlab chiqarish hajmining oʻsib borayotgani tabiiy gaz va elektr energiyasiga boʻlgan talabni kundan kun oshirmoqda. Bu oʻz navbatida gaz qazib olish hamda elektr energiyasi ishlab chiqarish miqdorini ham koʻpaytirishni taqozo etadi.

Raqamlar ham oʻtgan yillar davomida energiyaga boʻlgan talab qanchalik yuqori va tez oʻsib borayotganini koʻrsatadi. Masalan, respublikada 1991-2016-yillar davomida aholining oʻrtacha yillik elektr energiyasi isteʼmoli 8,2 milliard kVt soat boʻlgan. Bu koʻrsatkich 2021-yilga kelib, qariyb 16,2 milliard kVt soatni tashkil qilgan.

Gaz qazib olish va yetkazib berishda ham talab sezilarli oʻsmoqda. Ammo gaz qazib olish hajmini oshirish birmuncha qiyin kechmoqda. Yana bir jihat, respublikada elektr energiyasining 85 foizi tabiiy gazdan foydalangan holda ishlab chiqariladi. Bu gaz kamaysa, elektr ishlab chiqarish hajmi ham pasayadi degani. 

Energetika vazirligining maʼlum qilishicha, 1991-2016-yillarda Oʻzbekiston xorijga bir yilda oʻrtacha 10,4 milliard kub metr, 2021-yilda 6,2 milliard kub metr gaz eksport qilgan.

Davlat statistika qoʻmitasi 2022-yilda mamlakatda 51,6 milliard kub metr, 2021-yilda 53,8 milliard kub metr tabiiy gaz qazib olinganini maʼlum qilgan. Raqamlar gaz qazib olish hajmi bir yilda 2,6 milliard kub metrga kamayganini koʻrsatmoqda.

Qoʻmitaga koʻra, 2020-yilda 49,7 milliard kub metr, 2019-yilda esa soʻngi 4 yildagi eng yuqori koʻrsatkich – 60,5 milliard kub metr tabiiy gaz qazib olingan.

Respublikada 1991-2016-yillar davomida oʻrtacha yillik elektr energiya ishlab chiqarish hajmi 43 milliard kVt soatni tashkil qilgan boʻlsa, 2021-yilga kelib, bu koʻrsatgich 72 milliard kVt soatga yetgan. 2022-yilda esa 74,3 milliard kVt soat elektr energiyasi, ya'ni 2021-yilgidan 2 milliard 300 kVt soat koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqarishga erishilgan. Vazirlik oʻtgan yili isteʼmolchilarga 62,3 milliard kVt soat elektr energiyasi yetkazib berilgani, bu 2021-yilga nisbatan 3,2 milliard kVt·soatga yoki 5,5 foizga koʻp ekanini ochiqlagan.

Mamlakatda 1991-yildan 2016-yilgacha 2 ming 655 MVt yangi quvvat ishga tushirilgan boʻlsa, 2016-yildan 2022-yillarda 5 ming MVtdan ziyod yangi quvvat ishga tushirildi.

1991-2016-yillarda 0,77 milliard kVt soat elektr energiyasi chetdan sotib olingan boʻlsa, 2016-2021-yillar davomida 3,87 milliard kVt soat elektr energiyasi import qilingan.

Energotaqchillik va koʻrilayotgan choralar

Mamlakatda ishlab chiqarilgan elektr energiyasini isteʼmolchilarga sifatli va barqaror yetkazish maqsadida soʻnggi besh yilda qariyb 41 ming ming kilometr elektr uzatish tarmoqlari va 13 mingta transformator punktlari yangilangan. Taqqoslash uchun, oʻtgan 25 yil mobaynida 9 ming 300 kilometr elektr uzatish tarmoqlari, 4 ming 800 ta transformator taʼmirlangan. Buning natijasida 7,3 mingdan ortiq mahallaning elektr taʼminoti yaxshilangan.

Tan olish kerak, energetika tizimida yutuqlar, samarali bajarilgan ishlar bilan birga, kamchiliklar ham yoʻq emas. Ayniqsa, soʻngi vaqtda kuzatilayotgan energotaqchillik muammolarga tezroq yechim topishga undamoqda. Statistik raqamlardan koʻrindiki, tabiiy gaz qazib olish hajmi kamaydi va bu elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmiga ham oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Ushbu masalani hal qilish boʻyicha hukumat tomonidan bir qator choralar koʻrildi. Bu haqda yaqinda “Oʻztransgaz” AJ boshqaruvi raisi Behzod Normatov ham maʼlumot bergandi.

“Agar oldingi raqamlar bilan bu yilgi (2022-yil) raqamlarni taqqoslasangiz, kamida uch barobar oz gaz eksport qildik. Chunki Oʻzbekistonda elektr stansiyalar koʻp qurildi, iqtisodiyotimiz rivojlanyapti, koʻp gaz isteʼmol qiladigan korxonalar paydo boʻlyapti, aholi soni oʻsyapti. Kunlar sovib ketishi bilan barcha davlatlarga, shu jumladan, Xitoyga qilinayotgan gaz eksporti ham 100 foizga toʻxtatilgan va aholi isteʼmoliga yoʻnaltirilgan. Importga keladigan boʻlsak, qish faslida qoʻshni mamlakatlardan gaz sotib olyapmiz. Bu yil xarid qilingan gaz miqdori oʻtgan yilgi bilan bir xil koʻrsatkichga ega, — degan u.

Mutaxassis gaz taqchilligini bartaraf qilish uchun eng avvalo, eksport toʻxtatilgani, import hajmlarini oshirish boʻyicha muzokaralar olib borilganini aytgan. Qolaversa, koʻp hajmda gaz isteʼmol qiladigan katta korxonalar faoliyati ham vaqtincha toʻxtatilgan.

“Yana bir chora — metan gaz zapravkalari faoliyatiga cheklovlar kiritildi. Bu orqali oʻsha zapravka atrofidagi aholi punktlarini gaz bilan taʼminlashga harakat qilyapmiz”, – degandi Behzod Normatov.

Energotaqchillikka zamonaviy yechim 

Yer osti qazilma boyliklari, xususan, tabiiy gaz hajmi ham tugab boradi, albatta. Ammo quyosh va shamol doim harakatda. Bugun dunyoda insonlar shuni anglagan holda yashil energetikaga oʻtish payida. Bu borada rivojlangan davlatlarda yetarlicha tajriba toʻplandi, texnik imkoniyatlar misli koʻrilmagan darajada ortdi.

Albatta, Oʻzbekistonda ham yashil energetikani rivojlantirish borasida tizimli ishlar qilinmoqda. Bundan salkam toʻrt ilgari tizimni takomillashtirish boʻyicha qonunlar ishlab chiqila boshlangan, prezident qarorlari qabul qilingan. Buning natijasida 2021-yil avgustda Navoiy viloyatining Karmana tumanida 100 megavatt quvvatli Oʻzbekistonda birinchi quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirilgandi. Stansiya yiliga 252 million kVt soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega. Buning hisobidan 80 million kub metr tabiiy gaz tejalib, atmosferaga 160 ming tonna bugʻlanuvchi gazlar chiqishining oldi olinadi. Energetika vazirligi mazkur stansiyada 2021-yilda (4 oyda) 49,5 million kVt/soat, 2022-yilda 263,3 million kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarganini maʼlum qildi.

2022-yil may oyida Samarqand viloyatining Nurobod tumanida quvvati 100 megavattga teng boʻlgan yana bir yirik quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi. Stansiya yiliga 260 million kVt soat elektr energiya ishlab chiqarib, 80 mingdan ortiq xonadonni elektr energiyasi bilan taʼminlash quvvatiga ega.

Shuningdek, oʻtgan yili oltita yangi issiqlik elektr stansiyasi ishga tushirildi. Bu ham energetikadagi muhim qadamlardan biri.

Energetika vazirligi axborotiga koʻra, oʻtgan toʻrt yil davomida Oʻzbekistonda issiqlik, quyosh va shamol elektr stansiyalarini qurish boʻyicha xorijiy investorlar bilan umumiy qiymati 9 milliard 319 million dollarga teng 20 ta bitim imzolangan. Bu Oʻzbekistonda investorlar tomonidan 20 ta zamonaviy elektr stansiya quriladi, degani.

Yashil energetikani rivojlantirish insonlarni nafaqat energiya bilan taʼminlashda, balki ekologiyani asrashda ham muhim ahamiyatga ega boʻlib bormoqda. Shu bois, Oʻzbekistonda mazkur sohada ishlamoqchi boʻlgan investorlarni qoʻllab-quvvatlash yaxshi samara beradi.

Hisob-kitoblarga qaraganda, 2026-yilga borib respublikada quyosh va shamol elektr stansiyalari quvvati 8 ming MVtga yetkazilishi va buning natijasida yiliga qariyb 3 milliard kub metr tabiiy gazni tejash imkoni yaratilishi rejalashtirilgan.

Umuman olganda, bugun dunyoni elektr energiyasisiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Shunday ekan, energetikani yanada rivojlantirish choralari koʻrilishi zarur.

Islombek Umaraliyev