Sovuq urushni rasman yakunlagan Bush va Yelsin, Fransiyaga qochib ketgan mashhur rejissor — Roman Polanski va “Buyuk golland toshqini”. Kun xronologiyasida 1-fevral
1-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Sovuq urushni rasman yakunlagan Bush va Yelsin, 13 yoshli qizni zo‘rlab Fransiyaga qochib ketgan mashhur rejissor — Roman Polanski hamda “Buyuk golland toshqini”: XX asrning dahshatli tabiiy ofatiga oid faktlar o‘rin olgan.
Sovuq urushni rasman yakunlagan Bush va Yelsin
1992-yil 1-fevral kuni AQSH va Rossiya prezidentlari Jorj Bush va Boris Yelsin Sovuq urushni yakunlashga oid deklaratsiyani imzolagan edi. Ular ikki mamlakat endilikda bir-birini dushman sifatida ko‘rmasligi, do‘stlik hamda hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi qayd etilgan hujjatga imzo qo‘ygan.
31-yanvar kuni Nyu-Yorkda BMT Xavfsizlik Kengashining majlisi boshlangan — ko‘pchilik Rossiya prezidenti Boris Yelsinning bunday darajadagi birinchi chiqishini kutardi. “U Rossiyani sobiq SSSR soyasidan katta siyosatga olib chiqmoqda”, — deb yozgandi g‘arb OAVlari.
Bu vaqt Yelsin u qadar mashhur emasdi, chunki u mustaqil Rossiya rahbariga aylanganiga bir oydan oshgan, shu sababli xorij ekspertlari va siyosatshunoslari uning har bir so‘ziga yopishib olishga urinardi. Yig‘ilishda Rossiya prezidenti Rossiya mudofaa kompleksining texnologik ishlanmalarini hisobga olgan holda Amerika Strategik mudofaa tashabbusini xalqaro loyihaga aylantirishni taklif qilgan.
Yelsinning tashqi siyosatdagi birinchi tashabbuslaridan biri endilikda Rossiya yadroviy raketalari Amerika shaharlariga yo‘naltirilmasligi haqida bo‘lgan. Ertasi kuni yuqori martabali mehmon AQSH prezidentlarining Kemp-Deviddagi qarorgohiga tashrif buyurgan. Tashrifi Yelsinning 61 yoshga to‘lishiga to‘g‘ri kelgani bois Bush administratsiyasi buni e’tiborsiz qoldirmagan. AQSH prezidenti Yelsinga bitta sham qo‘yilgan tort, “B.Y.” harflari tushirilgan kovboylar etigi va “Alyaska” kurtkasini sovg‘a qilgan. Yelsin javob sovg‘asini bermasdan, shunday degandi: “Hozir sovg‘a almashadigan ahvolda emasmiz”.
Vashington yaqinidagi yig‘in jahon tarixidan o‘rin olgan: AQSH va Rossiya prezidentlari aynan Kemp-Devidda Sovuq urush yakunlanganini rasman e’lon qiladi.
Sovuq urushning boshlanishiga Britaniyaning sobiq bosh vaziri Uinson Cherchillning 1946-yil 5-mart kuni G‘arb davlatlarini o‘sib borayotgan sovet xavfiga qarshi birlashishga chaqirishi sabab bo‘lgandi. Cherchil ingliz tilida so‘zlashadigan xalqlarni harbiy kuchlarini birlashtirishga chorlagan. “Sovuq urush” atamasini esa 1945-yilda britaniyalik yozuvchi Jorj Oruell “Sen va atom bombasi” nomli maqolasi orqali muomalaga kiritgandi. Amerikalik jurnalist Uolter Lippman ushbu termini New York Herald Tribune gazetasini 1947-yil sentabrdagi sonida qo‘llagan. Shu yili Trumenning maslahatchisi Bernard Barux “sovuq urush” jumlasidan rasmiy nutqda foydalangan.
Prezident Jorj Bush 1991-yil 25-dekabr kuni Rossiya mustaqilligi va uning SSSR merosxo‘ri ekani rasman tan olinishini e’lon qilgan, xalqqa har yillik murojaatida esa AQSH Sovuq urushda g‘alaba qozonganini ta’kidlab kelgan. Ikki kundan keyin Londonda Yelsin unga e’tiroz bildirgan: “AQSH emas, barchamiz g‘alaba qozondik. Ammo bir tomon o‘zini g‘olib, narigi tarafni esa mag‘lub sifatida ko‘radigan bo‘lsa, teng huquqli sherikchilik amalga oshmasligi ayon”.
Yelsin Kemp-Devidga tashrifi davomida Bush bilan “galstuksiz” formatda uchrashgan edi: norasmiy vaziyat iliq muloqotga va mamlakat yetakchilarining bir-birini yaxshi tushunishiga xizmat qiladi deya hisoblangan. Ikkala tomon ham dushman emas, do‘st sifatida uchrashganliklarini ta’kidlagan.
Ular Sovuq urush davridan qolgan dushmanlik sarqitlarini yo‘qotishga kelishib olgan — gap strategik qurollarni qisqartirish, shuningdek, o‘z xalqlarining aloqalarini maksimal kengaytirish haqida ketgan.
“Biz ikki mamlakat o‘rtasida erkin savdo, investitsiya va iqtisodiy hamkorlikka faol ko‘maklashamiz. Demokratiya, qonun ustuvorligi, inson huquqlarini, jumladan, milliy ozchiliklar huquqlarini, davlat chegaralarini hurmat qilish, dunyoni tinch o‘zgartirish kabi umumiy qadriyatlarimiz va g‘oyalarimizni keng yoyish uchun barcha sa’y-harakatlarimizni amalga oshiramiz”, — deyiladi deklaratsiyaning 5-6 bandlarida.
Siyosatchilar Rossiyadagi og‘ir iqtisodiy hamda Qurolli kuchlardagi vaziyatni muhokama qilgan. “Men bu yerga yordam so‘rash uchun qo‘l cho‘zishga kelmadim”, — degandi Yelsin. Shunga qaramay, 19-fevral kuni Chita aeroportiga gumanitar yuklar ortilgan Amerika harbiy-transport samolyoti kelib qo‘nadi. Rossiyalik mehmonni qurol savdosi va “intelligent qatlam” savdosi ham qiziqtirardi. Tomonlar yadroviy fizika sohasida qo‘shma dasturni ishlab chiqarishga kelishib oladi.
Bundan tashqari, strategik va taktik qurol-yarog‘larni minimal hajmga — har bir tomonda 2,5 ming jangovar kallakka yetkazishga kelishib olingan. Bu masala bo‘yicha ishlar silliq amalga oshirilgan.
Oradan bir yil o‘tib, 1993-yil aprel oyida Yeltsin va AQSHning yangi prezidenti Bill Klinton Vankuver prezidentlari deklaratsiyasini imzolagan. Bir qator ekspertlarning fikriga ko‘ra, bu Rossiyaning ichki siyosatiga Qo‘shma Shtatlarning ta’sirini ta’minlagan “islohotlarga yordam” formulasini o‘z ichiga olgan.
Voyaga yetmagan qizni zo‘rlashda ayblangan mashhur rejissor — Roman Polanski taqdiri
1978-yil 1-fevral kuni rejissor Roman Polanski 13 yoshli Samanta Geymerni zo‘rlaganlik ayblovi bo‘yicha hukm chiqarilishidan oldin AQSHdan Buyuk Britaniyaga, ekstraditsiya xavfi sabab u yerdan Fransiyaga qochib ketgandi. Quyida rejissorning hayoti va Gollivud nima sababdan uni yomon ko‘rishini bayon qilamiz.
Polanski sevgan barcha ayollar kinoga bog‘liq edi. Birinchi marta u 1959-yilda polshalik aktrisa Barbara Kvyatkovskayaga uylangan. U rejissorning birinchi tanlagan bo‘lib, uning filmlarida rol ijro etgandi. Munosabatlar 1962-yilda yakunlangan. “Vampirlar bali” filmini suratga olish davomida Roman Sheron Teyt bilan tanishib qolgan. Sohibjamol 24 yoshli aktrisa haqida u vaqtda butun Gollivud gapira boshlagan. Tabiiyki u Polanskining e’tiboriga tushgan va OAVlarda ularning munosabati keng muhokama qilingan.
Polanski bilan bog‘liq eng shov-shuvli janjallardan biri 13 yoshli qizning zo‘rlanishi bilan bog‘liq. 1977-yilda Roman Gransiyaning Vogue jurnalida suratga olish uchun modellarni qidirgan. Kechki bazmlarning birida u Samanta Geymerning onasi bilan tanishib qolgan va ayol o‘z qizini model sifatida rejissorga tavsiya qilgan. “Ko‘pchilikning fikriga ko‘ra, men yoqimtoy qiz edi, ammo tashqi ko‘rinishimda e’tiborga molik hech narsa yo‘q edi. U uyimizga kelib, shu zahoti ortiga qaytib ketmaganiga hayronman”, — deydi Samanta.
10-mart kuni rejissor qizning uyiga borgan, bu vaqtda ular Jaklin Bissetnikida mehmonda bo‘lgan, Roman esa bir nechta surat olgan va qizni bu vaqtda safarda bo‘lgan Jek Nikolsanning uyiga olib borgan. Aktyorning uyida Polanski muzlatkichdan shampan vinosini olib, bokallarga quygan. Qizni spirtli ichimlik bilan mehmon qilgan rejissor unga yangi kiyimni ko‘rib ko‘rishni taklif qiladi. Shundan keyin Roman qizni kiyimsiz holatda suratga olgan va mast holatda bo‘lgan qizni zo‘rlagan.
Sodir bo‘lgan voqeadan keyin Polanski qizni uyiga oborib qo‘ygan. Samanta manzilga yetguncha yig‘lab borgan, rejissor undan Nikolsanning uyida sodir bo‘lgan hodisani sir tutishni so‘ragan.
Shundan keyingi voqealar jamoatchilik nazorati ostida davom etgan: Roman Polanski Samanta bilan jinsiy aloqaga kirishganini tan olgan va sud jarayonlari boshlangan. Rejissor qamoqxonadan uyiga qaytayotganida advokati tomonidan sudya uning ishini ko‘rib chiqayotgan, o‘z pozitsiyasini o‘zgartirgani va prokuraturaning Polanskiga shartli hukm chiqarish qaroriga qo‘shilmayotganini aytgan. Bu rejissorning advokatlarining prokuratura bilan kelishuvining buzilishi edi, oldinroq ushbu sudya buni ma’qullagan ham. Qo‘rqib ketgan Polanski hukm chiqarilishidan oldin qochib ketgan. U AQSHdan Buyuk Britaniyaga, so‘ng ekstraditsiyadan qutulib qolish maqsadida Fransiyaga borgan.
2018-yil mayida AQSH Kinoakademiyasi Polanskini o‘z safidan o‘chirib tashlagan. 2020-yil 10-fevralda feministlar Roman Polanskini “Ofitser va josus” filmiga boykot e’lon qilishni talab qilgandi.
2017-yil 10-iyun kuni Samanta Geymer Los-Anjeles sudidan o‘ziga nisbatan qo‘zg‘atilgan jinoyat ishini to‘xtatishni so‘ragan. “Men Romanning nomidan emas, adolat nomidan gapiryapman. 83 yoshli insonni qamoqqa tashlamasdan bu muammoni hal etish haqida o‘ylab ko‘rishingizni so‘rayman”, — degandi ayol.
2020-yil 28-yanvar kuni Roman Polanski “Ofitser va josus” filmi uchun eng yaxshi rejissor sifatida e’tirof etilib, Fransiyaning “Sezar” kinomukofotini qo‘lga kiritgandi. G‘olib nomi e’lon qilinganida bir nechta aktrisa norozilik sifatida zalni tark etgan.
Niderlandiyaning 50 ta asosiy to‘g‘onini yuvib ketgan suv toshqini
1953-yil 1-fevral kuni Shimoliy dengiz to‘lqinlari Niderlandiyaning 50 ta asosiy to‘g‘onini yuvib yuborgandi. Tabiiy ofat oqibatida 2 ming kishi halok bo‘lgan, 43 ming bino va inshootlar yakson qilingan. Hukumat bu bo‘yicha “Delta” rejasini ishga tushirgan.
Olimlarning ma’lumot berishicha, bunday suv toshqinlari har 400 yilda bir marta sodir bo‘lgan. Niderlandiyada 1953-yil 1-fevral kuni tabiiy ofat yuz bergan — 10 balli to‘fon va dengizdan esgan kuchli shamol birlashib, qirg‘oqqa yopirilgan. Mamlakatda 67 ta to‘g‘on buzilib ketgan, suv shaharlar va qishloqlarni bosgan. Sarosimaga tushgan aholi imkoniyati doirasida omon qolishga uringan.
Hodisa oqibatida 2 mingga yaqin inson halok bo‘lgan, bir necha kundan keyin suv chekingach, havoni hech narsa bilan taqqoslab bo‘lmaydigan badbo‘y hid qoplagan: to‘lqinlari o‘zlari bilan o‘lgan insonlar va halok bo‘lgan jonzotlar jasadlarini olib kelgandi. Sho‘r tuz yarim million akrdan ortiq yerni qoplagan. Buzilgan to‘g‘onlarni qayta tiklash uchun bir yil vaqt ketgan.
Suv toshqini yuz bergan kun yakunida Niderlandiya qirollik armiyasining 12 ming askari va Harbiy-havo kuchlarining vertolyotlari odamlarni qutqarish ishlariga kirishgan. Bir hafta davomida dunyoning 25 ta davlati Niderlandiyaga yordam ko‘rsatgan. Mamlakatga oziq-ovqat mahsulotlari, dori vositalari olib kelingan, AQSHdan mutaxassislar, muhandislik bo‘linmalari, vertolyot va samolyotlar jalb etilgan. To‘fondan zarar ko‘rgan Angliya va Belgiya ham qutqaruvchilar hamda pul mablag‘larini yuborgan. Tartib tez orada tiklangan. Tabiiy ofat yetkazgan zarar yuzlab million dollarga baholangan.
Toshqindan uch hafta o‘tib komissiya tuzilgan va u “Delta” rejasini hayotga tatbiq etishga kirishgan. Shimoliy dengizga oqadigan daryolarni to‘g‘on va g‘ovlar bilan to‘sishga qaror qilingan. Buning yordamida qirg‘oq uzunligi qariyb 700 kilometrga qisqartirilgan. Loyiha 1997-yili yakunlanadi. Mahalliy hukumat uni suv toshqinlaridan himoyalanish bo‘yicha dunyodagi eng yirik to‘g‘on deya ta’riflagan. Loyiha ko‘lami: 2,4 ming kilometr asosiy va 14 ming yordamchi to‘g‘onlar, shuningdek, 300 dan ortiq inshootlar qurilishi.
1953-yilda na sun’iy yo‘ldosh, na kompyuterlar va suv toshqinlaridan ogohlantirishga mas’ul yagona organ bo‘lmagan. Angliya janubidagi graflik juda kech bo‘lmaguniga qadar ogohlantirishni olmagan. Britaniya va Niderlandiya favqulodda xizmatlari umumiy xavfga duch kelsa-da, aloqada bo‘lmagan. O‘shanda Buyuk Britaniyada 300 dan ortiq odam halok bo‘lgan, 30 ming kishi evakuatsiya qilingan, shuningdek, 24 ming uy vayron bo‘lgandi.
Ta’kidlash kerakki, XVI asrda Niderlandiya mustaqilligi uchun yuz bergan urushlar davomida harbiy harakatlarni olib borishning juda noodatiy usullaridan foydalanilgan. Ayyor mahalliy aholi dushman tarafning xavfidan xabar topsa, to‘g‘onlar shlyuzlarini ochib yuborgan va hududlarni 30 santimetrdan oshmaydigan suv sathi bilan qoplagan. Bunaqa holatda qayiqda suzib bo‘lmaydi, piyoda yurish esa qiyin. Ayniqsa, niderlandlar bundan usuldan Ispaniya mustaqilligi uchun kechgan 80 yillik urushda keng foydalangan, ularning shiori — “Yerdan ajralgandan ko‘ra, uni yakson qilgan yaxshi”. Ammo artilleriya va aviatsiyaning rivojlanishi bunday urush taktikasini yo‘qqa chiqargan.
