“Ikkinchi Chernobil” — Dunaydagi ekologik halokat, qimmatbaho kartinalar ortilgan Boeing’ning bedarak yo‘qolishi va Gandiga uyushtirilgan suiqasd. Kun xronologiyasida 30-yanvar

30-yanvar sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan “Ikkinchi Chernobil” — Dunaydagi ekologik halokat, qimmatbaho kartinalar ortilgan Boeing’ning bedarak yo‘qolishi hamda Maxatma Gandiga uyushtirilgan suiqasdga oid faktlar o‘rin olgan.

“Ikkinchi Chernobil” — Dunaydagi ekologik halokat

Baya Mare shahrida oltin va kumush qazib olish bilan shug‘ullanuvchi Ruminiya—Avstraliyaning “Aurul” nomli qo‘shma korxonasi 2000-yil 30-yanvar kuni 100 ming metr kub sianid tuzlarini Dunay havzasiga oqadigan Tisa daryosining Somesh irmog‘iga oqizib yuborgandi. Natijada keyingi bir necha kun ichida suv tarkibidagi tuz miqdori me’yoridan 800 barobarga oshib ketgani bois Tisa daryosining flora va faunasi butunlay yakson qilingan. Hatto bakteriyalarning ham butunlay qirilib ketishi yuzaga kelgan.

Vengriyada ifloslanish darajasini kamaytirish maqsadida zudlik bilan suvdan 100 tonna o‘lgan baliqlar tutib olingan. Mamlakat vakillari “Aurul”ni oltin va kumush qazib olishda ruxsat etilmagan usuldan foydalanganlikda ayblagan. Avstraliya firmasining rahbari Brett Montgomeri ifloslanishga sianid tuzlar saqlangan rezervuar to‘g‘oni buzilishi sabab bo‘lgani haqidagi versiyani rad etgan.

Uning so‘zlariga ko‘ra, barchasiga kuchli yog‘ingarchilik sabab bo‘lgan, uning natijasida shaxta suv ombori to‘lib ketgan. Ruminiya hukumati esa 25 metrli to‘g‘on buzilgani to‘g‘risidagi versiyada qolgan, ammo bunga yog‘in miqdorining ko‘p bo‘lganini keltirgan. Tisa qirg‘oqlaridagi barcha aholi punktlarida yuqori kimyoviy xavf darajasi e’lon qilingan. Ko‘plab shahar va qishloqlarga ichimlik suvlari maxsus konteynerlarda yetkazilgan.

Vengriya janubidagi Seged shahrida Tisa oqibatida halok bo‘lgan jonzotlar xotirasiga ko‘chalarga qora bayroqlar ko‘tarib chiqilib, motam qilingan. Butunjahon vengerlar ittifoqi esa ushbu halokatni “yangi Chernobil” va “ikkinchi Versal shartnomasi”ga qiyoslagan. Mazkur shartnoma natijasida 1920-yili Vengriya Transilvaniyani qo‘ldan boy bergandi.

Bir oydan keyin Tisa va Dunay tubidan sinad oqibatida nobud bo‘lgan tonnalab baliqlar suv yuziga qalqib chiqa boshlagan. Dunay janubidagi baliqchilik korxonalari ham xavf ostida qolgan. Suv ostiga cho‘kkan sinad ham ekologiya, ham insonlar uchun jiddiy zarar keltirardi. O‘nlab aholi punktlari ichimlik suvisiz qolgan.

Rumin va venger ekologlarining fikricha, mazkur voqea tabiatga yetkazgan ulkan zararga qaramay, uning oqibatlari bartaraf etilgan. Tisa irmoqlarining hozirga qadar og‘ir metallar bilan ifloslanib kelishi esa sekin-astalik bilan portlaydigan bomba, deya ta’riflanmoqda.

Bu kabi ifloslanishlar daryo va uning atrofidagi o‘simliklarga tushadi, o‘z navbatida o‘txo‘r hayvonlar u bilan oziqlanadi. Bunday ifloslanish o‘nlab yillardan beri davom etmoqda. Shu bois sianid tuzlari bilan bog‘liq hodisa ikkala davlat mutaxassislari uchun “oddiy” og‘ir metallarga qarshi chora ko‘rish uchun trevoga signali vazifasini bajarishi kerak.

Ichida qimmatbaho kartinalar bo‘lgan Boeing’ning bedarak yo‘qolishi

Boeing 707 samolyoti 1950-yil boshlarida loyihalashtirilgan. Seriya modellari dunyodagi eng birinchi reaktiv yo‘lovchi samolyotlariga aylangan. Keyinroq ular asosida ko‘plab modifikatsiyalari yaratilgan bo‘lib, o‘nlab yillar davomida foydalanib kelinmoqda.

1966-yilda ishlab chiqarilib, 1979-yil 30-yanvar kuni halokatga uchragan samolyot American Airlines kompaniyasiga tegishli bo‘lgan, keyinroq uni Braziliyaning VARIG firmasi sotib olgandi. Tokio—Los-Anjeles—Rio-de-Janeyro yo‘nalishi bo‘yicha parvoz qilgan mazkur samolyotning bedarak yo‘qolishi mutaxassislarni hozirga qadar qiynab keladi.

30-yanvar kuni havoga ko‘tarilgan Boeing yarim soat davomida parvoz qilgan. Shundan keyin u Tinch okeani ustidan uchib o‘tayotganida izsiz yo‘qolgan. Mazkur samolyot bortida noodatiy yuk bor edi — mashhur yapon-brazil rassomi Manabu Mabening 1,23 million dollarga baholangan 153 ta kartinasi. Shuningdek, ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, samolyotga sanoat yuki ham ortilgan bo‘lib, natijada uning massasi 151 tonnaga yetib qolgan.

Los-Anjelesgacha bo‘lgan yo‘l 8773 kilometrni tashkil etgan, shundan keyin samolyotga yonilg‘i quyilib, uning ekipaji almashishi kerak edi. Bu vaqt Tokioda tuman kuzatilgan, osmonni bulut qoplagan, ammo ekipaj uchishga qaror qabul qiladi. Soat 20:23 da RG-967 Tokiodan havoga ko‘tariladi, 22 daqiqadan keyin komandir parvoz normal rejimda davom etayotgani to‘g‘risida hisobot beradi. Keyingi aloqa soat 21:23 da amalga oshishi kerak edi, biroq belgilangan vaqtda ekipaj aloqaga chiqmagan va aviadispetcherning ulanish yo‘lidagi urinishlari besamar ketgan. Bir soat davomida 967-reys bilan bog‘lana olmagan dispetcher trevoga signalini bergan.

Yo‘qolgan Boeing 707-323C samolyotini qidirish shu zahoti boshlangan, ammo kun qorong‘ilashgani bois qutqaruv xizmatlari operatsiyani 12 soatga kechiktirgan. Trevoga signali ehtimoliy halokat joyi atrofidagi 70 ta dengiz kemasiga yuborilgan. Samolyot 8 kun davomida qidirilgan, biroq bu hech qanday natija bermagan.

VARIG aviakompaniyasi va qutqaruv xizmatlari tomonidan olib borilgan ishlar davomida halokat haqida darak beruvchi biror iz, samolyot bo‘laklari, moy dog‘lari — mutlaqo hech narsa topilmagan. Halokat bugungi kunga qadar aviatsiya tarixidagi eng sirli halokatlardan biri hisoblanadi. Havo kemasi bortida shu kuni har biri uch kishidan iborat ikkita ekipaj bor edi.

Samolyotni ikkita — asosiy va yordamchi ekipaj boshqargan. Kema komandiri 55 yoshli Jibertu Arauju da Silva 1973-yil 11-iyul kuni Parijda halokatga uchragan TG-820 reysidan omon qolgan kam sonli insonlardan biri edi. Havo kemasi yo‘qolguniga qadar u 23 ming soatdan ortiq parvoz qilgan. 1973-yilda RG-820 reysi Parijda halokatga uchraganida Jibertu oyna orqali tashqariga chiqishga muvaffaq bo‘lgan.

Ikkinchi uchuvchi 39 yoshli Antoniu Brazileyru da Silva Netu, bortmuhandis — 40 yoshli Nikola Espozita.

Boeing 707-323C haqida biror ma’lumot chiqmagach, 6 nafar ekipaj a’zosi bedarak yo‘qolgan deya e’lon qilingan. Samolyotning yo‘qolishi haqida bir nechta versiya mavjud:

• Parvoz vaqti samolyot saloni germetizatsiyasi buzilgan bo‘lishi mumkin. Natijada ekipaj hushini yo‘qotgan, samolyot esa avtopilot boshqaruvida parvozni davom ettirgan. Yonilg‘i tugagach, Boeing Alyaska atroflariga borib qulab, cho‘kib ketgan bo‘lishi mumkin;
• Avialaynerga hujum uyushtirilgan. Manabu Mabe ijodi ishqibozlari bu kabi aksiyani buyurtma qilgan bo‘lishi mumkin. Ushbu versiyaning tarafdorlari kam, chunki samolyotdan yo‘qolgan kartinalarning birortasi hech bir xususiy kolleksiyada paydo bo‘lmagan.

Braziliyaga tegishli Boeing SSSR hududiga kirib qolgan va 1979-yilda bu milliy xavfsizlikka tahdid deya qabul qilingan. Agar layner rostdan ham yo‘nalishdan adashib, Sovet Ittifoqi havo makoniga kirib qolgan bo‘lsa, uning urib tushirilgan bo‘lishi haqiqatga yaqin;

Oxirgi, to‘rtinchi versiyada keltirilishicha, yo‘qolgan samolyot bundan 3 yil oldin Yaponiyaga qochib ketgan “MiG-25” qiruvchisining  ehtiyot qismlarini tashigan. Shuningdek, uning ichida SSSRdan o‘g‘irlangan maxfiy ma’lumotlar bo‘lgani bois Boing sovet Harbiy-havo kuchlari tomonidan neytral suvlarda urib tushirilgan.

“Dunyo elchisi” — Maxatma Gandining o‘ldirilishi

1948-yilning 30-yanvar kuni buyuk hind davlat arbobi, faylasufi Mohandas Karamchand Gandiga suiqasd uyushtirildi.

Gandining siyosiy yetakchi sifatidagi faoliyati, dastlab, o‘z vatani Hindistonda emas, aksincha Janubiy Afrikadagi hind muhojirlarining huquqlari uchun kurashchi sifatida boshlandi. Gandining siyosiy yetakchiga aylanishiga Viktoriya davri Britaniyasi va bu imperiya tartib bergan irqlar pog‘onasi-yu, mustamlakachilik tizimi sabab bo‘ladi. Garchi bugungi kunda janubiy afrikaliklar Gandining Janubiy Afrikadagi teng huquqlar uchun kurashini alohida ta’kidlashni istashmasa-da, Gandi Janubiy Afrikaning Durban shahrida ilk marta Britaniya imperiyasi o‘rnatgan irqiy kamsitishga qarshi kuch ishlatmaslik bilan qarshi turish g‘oyasini ilgari surgandi.

Gandi o‘z avtobiografiyasida “rus yozuvchisi Lev Tolstoyning asarlari bilan tanishar ekanman, boshqa hech bir muallif yoki g‘oya Tolstoynikidek chuqur axloqiy va shu bilan birga samimiy emasligini” alohida ta’kidlagandi. Tolstoy nazaridagi kuch ishlatmaslik borasidagi axloqiy qadriyat kun kelib dunyoni chirmab olgan alamzadalikka barham berishi kerakligi g‘oyasini Gandi o‘ta sezgirlik bilan ilg‘agandi.

Gandi Janubiy Afrikada oz emas, ko‘p emas 20 yil umrini o‘tkazgan va ona vatani Hindistonga qaytib kelgan. Gandi 1920-yilda Hindiston Milliy Kongressi partiyasiga rahbarlik qila boshlaydi va aynan shu davrdan boshlab, u Hindistonning mustaqilligi uchun harakat qiladigan hind kurashining asosi bo‘lib xizmat qiladi.

Tolstoyning g‘oyalari birinchi jahon urushi natijasida mag‘lubiyatga uchraydi, ammo Gandi buyuk rus yozuvchisining g‘oyalarini hayotga tatbiq qilishni maqsadga aylantiradi. Shu maqsadda Gandi ingliz hukumatiga qarshi kuch ishlatmasdan qarshilik ko‘rsatish kampaniyasini boshlab yuboradi. Buning uchun u hind vatandoshlaridan inglizlar qo‘lida ishlamaslik, ingliz maktablarida tahsil olmaslik, ingliz sudlarida qatnashmaslik kabi tamoyillarga amal qilishlarini targ‘ib qiladi.

Ayniqsa, Gandi ingliz yengil sanoati mahsulotlaridan voz kechishni va qo‘l mehnatiga asoslangan ip yigiruv uskunasidan foydalangan holda kiyim bosh tayyorlashni namuna qilib ko‘rsatadi va keyinda Gandining o‘ziga xos bo‘lgan ramziga aylanadi. Shu davrdan boshlab Gandi qiyofasi ham tarki dunyo qilgan odam siymosini gavdalantira boshlaydi. Gandining g‘oyasini hindlar katta ishtiyoq bilan qarshilaydilar: mahalliy hind huquqshunoslar ommaviy tarzda ingliz sudlarida iste’fo berar, ingliz maktablari va kollejlari hind talabalarisiz huvillar, odamlar qo‘lda to‘qilgan matolardan kiyim tayyorlab yurishni boshlashadi. Bu hindlarning inglizlarga bergan kuch ishlatmaslikka asoslangan katta zarbasi bo‘ladi.

Tobora faollashib borayotgan butun mamlakat miqyosidagi harakatni tizginda ushlab turishdek vazifani, hattoki Gandining o‘zi ham boshqara olmasdi. Oradan bir yarim yil o‘tib, Gandi Satyagraha dasturini bekor qilishga majbur bo‘ladi. Sabab uning tarafdorlari Gandi har qancha kuch ishlatmaslikka chiqirishiga qaramasdan, politsiya idorasini yoqib yuborishgani bo‘ladi. Natijada barcha o‘quvchilar, talabalar yana avvalgiday ingliz maktablariga qatnay boshlashadi, huquqshunoslar inglizlar idoralaridagi ishga qaytadi.

Ikkinchi jahon urushi yakunlanganidan so‘ng Hindistonning mustaqilligi hal qilingan bo‘lsa-da, ammo yaxlit mamlakat sifatida Hindistonni tasavvur qilib bo‘lmasdi. Musulmon jamoasi Hindiston Milliy Kongressi bilan umumiy til topisha olmas, Gandi esa hind—musulmon jamoasini yarashtirishga qodir emasdi. Gandining o‘zi esa yangi Hindistonda siyosiy biror-bir mansabga ega bo‘lish taklifini rad etadi. Natijada, Hindistonning yangi hukumatini Javoharlal Neru, musulmon Pokistonda esa Muhammad Ali Jinna boshqaruvni o‘z qo‘l ostiga oladi. Gandi mamlakatning bunday tarzda bo‘linishiga qarshi bo‘lsa-da, amalda ularni birlashtirishga kuch bilan harakat qilishni yoqlamasdi.

Mahatma Gandi Kalkuttadan Dehliga qarab yo‘l oladi. Gandining Kalkuttadan ketishi bilan Hindistonning yirik shaharlaridan biri sanaladigan shaharda katta milliy inqiroz boshlanadi. Kalkutta hind tarixidagi eng mash’um qatliomning o‘chog‘iga aylanadi. Bu hindlarning musulmonlarga, musulmonlarning hindlarga qarshi kurashining avj nuqtasi edi. Bir tarafdan mutaassib hind dindorlari, boshqa tarafdan musulmonlar va boshqa tarafdan har ikki guruhning kurashidan manfaatdor bo‘lgan siyosatdonlar bir-birlarini yo‘q qilishga, bir-birlariga nisbatan qatag‘on uyushtirishga qasd qilgandi. Natijada, ko‘plab hind ibodatxonalari, musulmon masjidlari zarar ko‘radi, begunoh odamlar qurbonlikka keltiriladi, deb yozadi Jordis Kristina “Buyuk Mahatma” asarida. Minglab hindlar va musulmonlar o‘z vatanida qochqin bo‘ladi.

Bu paytda Gandi Dehlida o‘zining yaqin do‘sti, boy sanoatchi Birlaning uyida mehmonda edi. Gandining do‘sti bo‘lgan Javoharlal Neru ham, Gandining kotibi bo‘lgan Sardor Vallabxay Patel ham bu paytga kelib Gandi va uning Satyagraxa tamoyilidan ko‘ngli qolgan davrlar edi. Gandi yolg‘iz, tushkunlikka berilgan, xavotir kayfiyatda Bengaliyaga safar qilishni rejalashtiradi. Uning yaqinlari Gandini Bengaliyaga safarini qoldirishga ishontirishga urinsa-da, ko‘p yillik turma, keksalik, kasallik  alomatlari Gandini qabrga tortib turganiga qaramay, o‘z safarini qoldirishni istamaydi. 50 yil hindlar uchun kurashgan Gandi 77 yoshida Bengaliyaga safar qiladi.

20-yanvar sanasida Gandi diniy ibodatni amalga oshirayotgan paytda Madanlal tashlagan bomba portlaydi. Gandi tirik qoladi. U hind hukumatining Pokistonga to‘lanadigan 550 million rupiyni to‘lashdan bosh tortgani sabab navbatdagi ochlikni e’lon qiladi.

Buyuk siymoga hurmat sabab hind hukumati mazkur tovonni to‘lashga majbur bo‘ladi. Bu esa millatchi hindparastlarning qonini junbushga keltiradi. Ular Gandini musulmonlarning nog‘orasiga o‘ynayotganlikda ayblaydi. Gandi atrofida noxush vaziyatlar bulutining tobora quyuqlashib borayotganidan xavotirga tushgan hind huquq posbonlari Gandiga shaxsiy himoya yordamini taklif qiladi, ammo Gandi “shaxsiy xavfsizlikni ozodlikka boy berayotganlarning yashashga haqqi yo‘q” deya javob qaytaradi. Bu paytda Neru va Patel o‘rtasidagi nizo ommaviy axborot vositalarida tarqalgandi. Gandi ikki siyosiy raqobatchini yarashtirish maqsadida kechki ovqatga Patelni taklif qiladi. “Maqsad Patelga nasihat qilish orqali vaziyatni keskinlashtirishga yo‘l qo‘ymaslik edi. Ibodat bilan band bo‘lgan Gandi Patel bilan uchrashuvga 15 daqiqa kechga qoladi”, deb eslaydi Gandining shaxsiy kotibi V.Kalyanam. Tumonat odam esa Gandini kutib olishga chog‘langandi. Qotil Natxuram Godze ham ana shu olomon ichida edi. Godze cho‘ntagidan to‘pponchani olib Gandiga qarata uch marta o‘q uzadi.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.