25-yanvar sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan “Lionlik qassob” laqabi bilan tanilgan gestapo boshlig‘ining hibsga olinishi, Xitoyda hokimiyatni egallashga uringan “To‘rt kishilik to‘da” hamda dunyodagi eng yirik olmos — Kullinan tarixiga oid faktlar o‘rin olgan.
“Lionlik qassob” laqabi bilan tanilgan gestapo boshlig‘ining hibsga olinishi
1983-yil Boliviyada “Lionlik qassob” laqabi bilan tanilgan jinoyatchi Klaus Barbi hibsga olingan edi. U Fransiyaning ushbu shahrida gestapo boshlig‘i bo‘lgan va asirlarni — asosan, yahudiylar hamda Qarshilik harakati ishtirokchilarini qiynoqqa solishda shaxsan ishtirok etgan. 1947-yili Barbi Fransiyada sirtdan o‘lim jazosiga hukm etilgandi.
Klaus Barbining natsistlar Germaniyasidagi karyerasi jadallik bilan rivojlanib borgan. 22 yoshida u SSga qo‘shilgan, 24 yoshida esa partiya a’zosiga aylangan. Barbi 27 yoshga to‘lganida Adolf Eyxman rahbarlik qilgan Yahudiylar migratsiyasi boshqarmasi xodimi sifatida tayinlangan. Mazkur lavozimda Barbi Germaniya tomonidan bosib olingan Niderlandiyaga yuborilib, yahudiylarni konslagerlarga deportatsiya qilishga tayyorgarlik ishlari bilan shug‘ullangan.
1942-yili 29 yoshga to‘lgan Barbini xizmat yo‘nalishida jiddiy ko‘tarilish kutar edi. Germaniya Fransiya janubini bosib olgan va ishg‘ol etuvchi tashkilotning yangi filiallaridagi bo‘sh lavozimlarga zudlik bilan tayinlovlarni amalga oshirish kerak bo‘lgan. Barbi mamlakatda kattaligi bo‘yicha uchinchi o‘rinda turuvchi Liondagi gestapo boshlig‘i etib tayinlangan. Bu yerda bajarilishi kerak bo‘lgan ishlar juda ko‘p edi. Berlin rahbariyatning fikricha, Vishi hukumati o‘z nazorati ostidagi hududlardagi vaziyatni izdan chiqarib yuborgan. Lion va uning atrofini yahudiylardan tozalash hamda Qarshilik harakati a’zolarining partizanliklariga barham berish kerak edi.
Yosh va energiyaga boy SS ofitseri yeng shimarib ishga kirishadi. U hibsga olinganlar, jumladan, voyaga yetmaganlarni so‘roq qilish, qiynoqqa solish va otish ishlarida bevosita ishtirok etgan. Lion gestaposi devorlari ortida sodir bo‘layotgan dahshatlar haqida butun Fransiya gapirgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, gestapochilar tomonidan qo‘lga olingan Qarshilik milliy kengashi rahbari Jan Mulenni Barbining shaxsan o‘zi qiynoqqa solgan. Bir oyga yaqin davom etgan qiynoqlarga chiday olmagan Mulen vafot etgan. Barbi boshchiligidagi bir guruh xodimlar Qarshilik harakati otryadlaridan biriga komandir bo‘lgan shaxsning terisini shilib olmoqchi ham bo‘lgan. Natijada asirga tushgan partizan hodisa joyida vafot etgan.
1944-yil aprelda Barbining bevosita rahbarligi ostida Izye qishlog‘ida joylashgan yahudiylar bolalar uyining tarbiyalanuvchilari va ishchilari Osvensimga deportatsiya qilingan. Ularning 44 nafarini 4—12 yosh oralig‘ida bolalar tashkil etgan va yana 7 nafar katta yoshli tarbiyalanuvchi bo‘lgan. Lagerga yuborilganlarning faqat bir nafari — Lee Feldblyum omon qolgan. Uning tirik qolishiga soxta hujjatlar yordam bergan. Aushvisga yetib kelgan barcha bolalar va tarbiyachilar gaz kameralariga, Lee esa mehnat lageriga jo‘natilgan. Keyingi oylar davomida u ustida tibbiy tajribalar o‘tkazilgan mahkumlar guruhiga qo‘shilgan.
1945-yil yanvarda Osvensim ozod etilgach, Feldblyum Fransiyaga qaytgan. Oradan bir yil o‘tgach esa Falastinga ko‘chib ketgan. Barbi bu vaqtda Germaniyada edi. U Amerika harbiy kontrrazvedkasi bilan hamkorlik qilgani bois ittifoqchilar ta’qibidan qutilib qolgan. Barbi ularga Lion gestaposi rahbari sifatida ishlagan yillari davomida to‘plagan fransuz kommunistlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etgan. Amerikaliklar yordamida u 1951-yili Boliviyaga ko‘chib o‘tib, Klaus Altman ismini olgan.
Fransiyalik jurnalistlar — “natsistlar ovchilari” bo‘lgan Serj va Beata Klarsfeld “Lionlik qassob”ning izini oradan 20 yil o‘tgach, 1971-yilda topishga muvaffaq bo‘ladi. Shundan beri barcha La-Pasda Klaus Altman nomi ostida yashovchi shaxs sobiq SS xodimi ekani va u sirtdan o‘limga hukm etilganini barcha bilardi. Ammo buni sud orqali tasdiqlatish uchun 10 yildan ortiq vaqt kerak bo‘ldi. 1983-yil 13-yanvarda Barbi Boliviya politsiyasi tomonidan hibsga olingan va fevral boshida Fransiyaga topshirilgan.
1987-yil mayda Lee Feldblyum va Barbi yana uchrashgan — bu safar Liondagi sudda. Izyedagi yetimxonaning sobiq tarbiyalanuvchisi zaldagi barchani shokka solgan gaplarni aytgan. Barbi Feldblyum tomonidan aytilgan gaplarga izoh berish imkoniyatidan boz kechgan. Sud uni umrbod qamoq jazosiga hukm etgan. “Lionlik qassob” 1991-yil 77 yoshida qamoqxonada saratondan vafot etadi.
Xitoyda hokimiyatni egallashga uringan “To‘rt kishilik to‘da”
1981-yil 25-yanvar kuni Xitoyda “To‘rt kishilik to‘da” a’zolari o‘lim jazosiga hukm etilgan. Ushbu guruh a’zolari Mao Szedundan keyin hokimiyatni qo‘lga kiritish uchun kurash olib borgan edi.
1970-yillar boshi Xitoyda Mao Szedun davrining tugashiga aylangan. U tez-tez xastalanib, odamlar va partiya a’zolari oldida kamdan-kam ko‘rinish bera boshlagan. Mamlakatda “Madaniyat inqilob” davom etar, Xitoy yetakchisining ortida esa uning merosxo‘ri kim bo‘lishi haqida ayovsiz kurash yuzaga kelgandi.
Hokimiyat uchun ikki guruh kurashgan: Xitoy Davlat kengashi rahbari Chjou Enlay va Den Syaopin boshchiligidagi “pragmatik”lar hamda “Madaniyat inqilob” avj olgan vaqtda yetakchilik rolini qo‘lga kiritgan “radikallar”.
Radikallar boshida to‘rt kishi o‘rin olgan: Maoning rafiqasi Szyan Sin, Markaziy qo‘mita raisi o‘rinbosari Van Xunven, Shanxay meri Chjan Chunsyao, shuningdek, xitoylik yozuvchi va Maoning kuyovi Yao Venyuan.
“Radikallar” “Madaniyat inqilobi”ni davom ettirish tarafdori bo‘lgan. Mao Szedun mojaro ishtirokchilarining hech birini yonini olmasdan, kuchlar muvozanatini ushlashga uringan. Xususan, AQSH bilan munosabatlarini yaxshilashni boshlagan Mao “pragmatiklar”ga iqtisodiyotga liberal o‘zgarishlarni o‘tkazishiga imkoniyat bergan. Shu bilan birga, “radikallar”ga “Madaniyat inqilobi” ruhidagi kampaniyalarni o‘tkazishga ruxsat berilgan.
1976-yil yanvarda “pragmatiklar” og‘ir yo‘qotishga uchraydi: Chjou Enlay vafot etgan. Davlat kotibi lavozim uchun kurash boshlangan va natijada neytral pozitsiyada bo‘lgan Xua Gefen lavozimga tayinlangan. Bu vaqtga kelib “radikallar” asosiy raqibi — Den Syaopinga qarshi kampaniyani boshlaydi. Xitoy markaziy matbuotida Denga qarshi qator maqolalar chop etiladi. 1976-yil aprelda Pekinda Chjoe Enlay xotirasiga ommaviy manifestatsiya o‘tkazilgan. Xalqning bu qadar faolligi “radikallar”ni hayratga solmagan va namoyishchilar quvib solingan. Den Syaopin tartibsizliklarni yuzaga keltirishda ayblangan va natijada uning barcha lavozimlardan yechilishiga erishishgan. Bu Denning birinchi marta hokimiyatdan chetlatilishi emasdi, biroq bu safar vaziyat uzoq davom etmagan. 1976-yil 9-sentabrda Mao Szedun vafot etadi.
Maoning o‘rnini rasman Xua Gofen egallashi kerak edi, biroq “radikal” Van Xunven Xitoy yetakchisiga aylanishga tayyor edi. 18-sentabr kuni o‘tkazilgan motam mitingida aynan u birinchi bo‘lib nutq so‘zladi. “Radikallar” partiya apparatini nazoratga oladi, biroq armiyada kuchli ta’sirga ega emasdi. Bundan tashqari, generalitet ham ularga nisbatan dushman kayfiyatda bo‘lgan.
“Radikallar” chekinish niyatida emasligini tushunib yetgan Xua Gofen oldindan chora ko‘rishga qaror qiladi. Siyosiy byuroning Pekinda o‘tkazilgan favqulodda syezdida “radikallar” vakillari hibsga olingan. Buyruq Xitoy maxsus kuchlari — “8341 otryadi” tomonidan bajarilgan. Uning asoschisi va rahbari Van Dunsin “radikallar” bilan hamfikr hisoblangan, biroq u Xua Gofen tarafini egallagan.
Butun mamlakat bo‘ylab hibsga olish ishlari ikkita haftaga yaqin davom etgan, shundan keyin “radikallar” yetakchilariga qarshi ayblovlar matbuotda e’lon qilingan. Aynan shunda “To‘rt kishilik to‘da” nomi paydo bo‘lgan.
1980-yilda Xua Gofen amalda biror kuchga ega bo‘lmay qolgan: Den Syaopin uni chetlashtirib, “Madaniyat inqilobi”ga nuqta qo‘ygan va islohotlar davrini boshlab bergan. Hokimiyatdan chetlatilgan Xua Gofen hibsga olinmagan va Markaziy qo‘mitadagi o‘rnini saqlab qolgan.
1981-yil “To‘rt kishilik to‘da” ustidan sud jarayoni boshlangan. Ular “Madaniyat inqilobi” vaqtidagi jinoyatlarda ayblangan: partiya va davlat hokimiyatidan foydalanib, jamoat mulkini noqonuniy egallab olish hamda 750 ming kishini quvg‘in qilish (buning oqibatida 34 mingdan ortiq inson halok bo‘lgan).
To‘daga a’zo to‘rt kishining barchasi sud tomonidan aybdor deb topilgan. Szyan Sin va Chjan Sunsyao o‘lim jazosiga hukm etilgan, biroq keyinroq u umrbod qamoq jazosiga o‘zgartiriladi. Van Xunvey umrbod qamoq jazosiga, Yao Venyuan esa 20 yil muddat qamaladi.
Dunyodagi eng yirik olmos tarixi
1905-yil 25-yanvar kuni Janubiy Afrikada 3106 qirotli (621 gramm) “Kullinan” olmosi topilgan edi. Bu Yer sayyorasida hozirga qadar topilgan yirik tabiiy olmos hisoblanadi. Qimmatbaho toshga shaxta egasi Tomas Kullinanning nomi berilgan bo‘lib, u mutlaqo toza va oq-havorang rangda tovlanadi.
Ishlov berish jarayonida olmos 9 ta yirik va 100 ta mayda bo‘laklarga bo‘lingan. Natijada yirik brilliantlarga Kullinan I dan Kullinan IX gacha bo‘lgan nomlar berilgan bo‘lib, ularning barchasi Angliya qirolligining shaxsiy mulki hisoblanadi.
Mashhur olmos tasodifan topilgan edi. Omad hozir JAR hududiga qarashli Pretoriya shahri yaqinidagi shaxtaga kulib boqqan. 25-yanvar kuni shaxta boshqaruvchisi Frederik Uels kundalik tekshiruvni amalga oshirayotgan bo‘lgan. U besh metr chuqurlikka tushgan vaqtida quyosh nuridan boshi uzra nimadir yarq etganiga guvoh bo‘lgan. Avvaliga Frederik shaxtyorlardan birortasi hazillashib, shisha bo‘lagini devorga tiqib qo‘ygan deb o‘ylagan. Ammo u toshga yaqinlashgan, yonidagi pichoq bilan toshlar orasidan uzunligi 10 santimetr keladigan toshni ko‘chirib olgach, uning olmos ekanligini tushunib yetadi.
Topilma zudlik bilan ekspertizaga yuborilgan — tosh dunyodagi eng katta tabiiy olmos bo‘lib chiqqan. Kullinanga qadar dunyodagi eng yirik olmos 1893-yili Janubiy Afrikada topilgan 995,2 qirotli “Ekselsior” edi. Ekspertiza kristall shakli va tuzilishidagi o‘ziga xoslikni aniqlagan. Ma’lum bo‘lishicha, Kullinan ancha yirik toshning bir qismi bo‘lgan. Qachonlardir tabiat ulkan olmosni maydalab yuborgan va uning asosiy qismi hozirga qadar topilmagan.
Dunyodagi eng yirik olmosning topilishi haqiqiy sensatsiyaga aylangan. U nafaqat jamoatchilik e’tiborini o‘ziga tortgan, balki olmos qazib olish sanoatining rivojlanishiga ham kuchli turtki bergan. Shaxta boshqaruvchisi Frederik Uels olmosni topgani uchun 3,5 ming funt bilan mukofotlangan. Qimmatbaho tosh esa Toman Kullinandan Transvaalya hukumati tomonidan 150 ming funtga sotib olingan. Transvaalya rahbari general Luis Boto olmosni Angliya qiroli Eduard VII ga 66 yoshga to‘lishi munosabati bilan sovg‘a qilmoqchi bo‘lgan. Shu orqali mamlakat unga Transvaalya konstitutsiyasi qabul qilinishi uchun minnatdorchilik bildirmoqchi edi.
Kullinanni Angliya qiroliga sovg‘a qilish qarori ovoz berish orqali hal qilingan. JAR aholisining aksariyati buni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa, inglizlarning katta qismi mazkur sovg‘aga qarshi chiqqan. Shuningdek, yakuniy qaror qirolning o‘ziga ham bog‘liq edi — sovg‘ani qabul qilish kerakmi yoki yo‘q. Eduard VII toshni qabul qilishida Angliyaning bo‘lajak bosh vaziri Uinston Cherchill ham muhim rol o‘ynagan.
1905-yilda Kullinanni Angliyaga olib kelib, qirolga tantanali ravishda topshirish kerak edi. Yukning xavfsizligini ta’minlash maqsadida aql bovar qilmas darajada choralar ko‘rilgan. Londondagi Skotland-Yarddan bir necha detektiv yuborilgan. Olmos katta tantana bilan Buyuk Britaniyaga suzuvchi kemaga ortilgan, ammo u manzilga yetib kelganida kema ichida qimmatbaho tosh yo‘q edi.
Gap shundaki toshning namoyishkorona jo‘natilishi chalg‘ituvchi manyovr bo‘lgan. Olmos o‘rniga kemaga uning nusxasi ortilgandi. Haqiqiy Kullinanni boshqa usulda yuborishga qaror qilingan. Natijada u Angliyaga eson-omon oddiy banderol pochtasi orqali yetib kelgan.
1907-yil noyabrida dunyodagi eng yirik olmos Buyuk Britaniya qiroli Eduard VII ga topshirilgan. Tantanali qabulda monarxning davlat davlat kotibi sovg‘ani “o‘zi va merosxo‘rlari uchun” qabul qilishini e’lon qilgan.
Hatto zamonaviy texnologiyalar bilan ham olmoslarga ishov berish murakkab jarayon hisoblanadi. XX asr boshlarida esa olmosni brilliantga aylantirish haqiqiy san’at hisoblangan. Qirolning roziligi bilan olmos Amsterdamdagi I.J.Asscher & Co. firmasiga topshirilgan. Nasl-nasabi zargar bo‘lgan Asherlar 1903-yilda “Ekselsior”ga ishlov bergandi.
Olmosni o‘rganishga bir necha oy sarflangan. Tadqiqotlar qimmatbaho tosh ichida mayda yoriqlar borligini ko‘rsatgan va bu uni bitta katta brilliant sifatida ishlov berilishini ta’minlay olmasdi. Shuningdek, tosh markazida qora dog‘ bo‘lgan — bu olmosga ishlov berish jarayonini yanada qiyinlashtirardi.
Kullinanga ishlov berish 1908-yil 10-fevralda boshlangan. U bilan firmaning egasi va rahbari Jozef Asherning o‘zi shug‘ullangan. Avvaliga tosh yarim dyuymga kesilgan va u yerga maxsus loyihalashtirilgan pichoq kiritilgan. Pichoqqa berilgan zarba olmosni qora dog‘ bo‘ylab rejalashtirilganidek ikkiga bo‘lgan.
Afsonalarga ko‘ra, birinchi zarba vaqtida pichoq sinib ketganida Jozef Asher hushidan ketib qolgan. Shundan keyin olmosning har bir qismi yana bir necha mayda bo‘laklarga ajratilgan. Natijada to‘qqizta yirik va 96 ta mayda qimmatbaho toshlar paydo bo‘lgan. To‘qqizta olmosning eng yirigi Kullinan I nomini olgan.
Izoh (6)
бумади бу версия
нега дарёни узгартириб юбординглар?эски дарё яхши эди
давоми кани?
yangi versiya yaxshi emas
umuman ishlamayapti, qotib qolish kop,oldingi versiya yaxshi edi
qolgan mavzular yo‘q