13-yanvar sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Vilnyusdagi teleminoraga shturm uyushtirgan sovet harbiylari, Toshkentda 37 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan “Yak-40” halokati hamda Bokuda armanlarga qarshi qirg‘inning boshlanishiga oid faktlar o‘rin olgan.
Vilnyusdagi teleminoraga hujum: SSSRning parchalanishi
1991-yil 13-yanvar kuni Sovet Ittifoqining “Alfa” maxsus kuchlari Vilnyusdagi teleminorani shturm bilan egallagan edi. Hodisa oqibatida 13 kishi halok bo‘lgan. Litvada ushbu sana Ozodlik himoyachilari kuni sifatida nishonlab kelinadi.
Mixail Gorbachyov tomonidan qayta qurish va oshkoralik shiorlari ostida boshlangan sovet sotsializmi islohotning barcha nuqsonlari va qarama-qarshiliklarini ochib berdi va birinchi navbatda 1940-yilda Stalin tomonidan qo‘shib olingan Litva, Latviya va Estoniyada kuchli mustaqillik harakatlarini keltirib chiqardi. 1990-yil martda Lita Oliy Kengashiga saylovda mustaqil “Sayudis” g‘alaba qozondi — bu Vitautas Landsbergis boshchiligidagi islohotlar harakati edi.
11-mart kuni Litva Sovet Ittifoqi tarkibidagi 15 ta respublika ichida birinchi bo‘lib undan chiqishini va davlat suverenitetini qayta tiklashini e’lon qildi. SSSR rahbariyati bunga 10 oy davom etgan yonilg‘i blokadasi bilan javob berdi, harbiy va politsiya kuchlarining namoyishlari bilan tahdidlarni ko‘paytirdi.
1991-yil 10-yanvar kuni Gorbachyov Litva hukumatiga murojaat yo‘llab, “SSSR Konstitutsiyasi va Litva SSR Konstitutsiyasini qayta tiklashni” talab qildi. Sovet telekanallari “mehnatkash litvaliklar” “tartibni qayta tiklashni” talab qilayotgani haqida bong ura boshlagan.
11-yanvardan boshlab Litva sovet harbiylari, avvalo, Shimoliy shahar deb ataluvchi Vilnyus garnizonidagilar ma’muriy binolar va aloqa uzellarini egallay boshlagan. Bunga javoban Oliy Kengash raisi Vitautas Landsbergis aholini ko‘chaga chiqishga va parlament, teleraidomarkaz, teleminora va telefon stansiyalarini qo‘riqlashga chaqirgan.
Sovet ofitseri Vladimir Tarxanov — 1930-yillarda Sibirga surgun qilingan smolensklik dehqonlarning farzandi — o‘shanda Kreml rahbariyati va o‘z qo‘mondonligining harakatlarini qoralagan Litvadagi yagona harbiyga aylangandi. U mudofaa korxonalarining birida harbiy vakil sifatida xizmat qilgan. “Men ofitserlar va askarlarga murojaat qilib, ularni kazarmalarni tark etmaslikka chaqirdim. Biz odamlarga qarshi urishish uchun emas, yurtimizni himoya qilish uchun qasam ichganimizni aytdim. Men harbiy vakolatxona rahbari sifatida emas, balki rus ofitseri sifatida murojaat qilgandim”, — deya eslaydi Tarxanov.
Kreml Litvaga joylashtirilgan harbiy qismlardan umid qilmaslikni tushunib yetgan va Vilnyusga Pskov diviziyasining desantchilari va SSSR KGBning “Alfa” guruhi harbiylarini tashlagan. Ularning oldiga Litva rahbariyatini xalq bilan muloqotdagi asosiy kanal — televideniye va radiodan foydalanish imkoniyatidan mahrum etish vazifasi qo‘yilgan. Karolinishkes tumanidagi teleminora va shahar markazidagi teleradiomarkazning egallanishi Oliy Kengash shturmi hamda Litva rahbarining hibsga olinishi debochasiga aylanishi kerak edi.
12-yanvar kuni kechasi teleradiomarkaz va teleminora atrofida minglab odamlar to‘plangan. Daniyalik jurnalist Flemming Rose o‘sha vaqtda vaziyatni Vilnyusdagi eng baland bino — Lietuva mehmonxonasining yuqori qavatidan turib kuzatgan. “Bizga barchasi ko‘rinib turardi, shahar bo‘ylab harbiy texnikalar harakatlandi va taksida teleminoraga bordim. U yerda ko‘plab odamlarga duch keldim, aksariyati sarosimaga tushgan, ayrimlari yig‘lar edi, chunki bu vaqtga kelib qo‘shinlar qurshovni yorib o‘tib, teleminorani egallab olgandi. O‘sha yerda birinchi bor o‘ldirilgan insonlarni ko‘rdim. Bu otib tashlangan desantchilarning jasadlari edi”, — deydi Rose.
Moskva vaziyat bunday fojiaviy tus olishini kutmagandi. Kreml Oliy Kengashni shtrum bilan egallash buyrug‘ini bermagan. Bu Litvani keng ko‘lamli qon to‘kilishlardan asrab qolgandi. Xalqaro hamjamiyat sovet rahbariyatining harakatini qoralashga tushgan, Rossiya Oliy Kengashi rahbari Boris Yelsin shu kecha Tallinga uchib kelib, Boltiqbo‘yi davlatlarining uchala rahbari bilan ham uchrashib, ularni to‘liq qo‘llab-quvvatlashini bildirgan. 20-yanvar kuni Latviyada Vilnyus ssenariysini takrorlash to‘liq muvaffaqiyatsizlikka uchragan, biroq o‘shanda IIV binosi oldida besh kishi halok bo‘lgandi.
Yanvar voqealari Litvada ikkita sud jarayoni davomida ko‘rib chiqilgan. Ulardan biri 2019-yilda hukm e’lon qilinishi bilan yakunlangan. 67 kishi, jumladan, SSSR sobiq mudofaa vaziri Dmitriy Yazov va Vilnyus garnizoni qo‘mondoni Vladimir Usxopchik harbiy jinoyatlar va insoniyatga qarshi jinoyatlar sodir etishda aybdor deb topilgan hamda sirdan turli muddatlarga ozodlikdan mahrum etilgan.
Guvoh sifatida chaqirilgan Mixail Gorbachyov sudga kelmagan. Faqatgina 2014-yilda shaxsiy safar bilan Litvaga borgan polkovnik Yuriy Mel qamoqda jazo muddatini o‘tamoqda. Vladimir Tarxanov esa Litvaning eng oliy mukofotlaridan biri bilan taqdirlangan.
Toshkentda halokatga uchragan “Yak-40”
2004-yil 13-yanvar kuni Toshkent janubiy aeroportida “O‘zbekiston havo yo‘llari”ning Termizdan uchib kelgan “Yak-40” halokatga uchragandi. Havo kemasi Toshkentga qo‘nish vaqtida uchish-qo‘nish yo‘lagidan chiqib ketib, uning tashqarisdagi binoga urilgan va hodisa oqibatida 37 kishi halok bo‘lgan.
“Yak-40” samolyoti Saratov aviazavodi tomonidan 1975-yilda ishlab chiqarilgan. Shundan keyin u SSSR Fuqarolik aviatsiyasi vazirligiga topshirilgan va Latviya fuqarolik aviatsiyasi tomonidan foydalanish boshlangan. 1984-yil 3-oktabrda samolyot O‘zbekiston fuqarolik aviatsiyasi ixtiyoriga o‘tkazilgan. 1993-yilda samolyot “O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasiga o‘tgandi — samolyot jami 37 ming soat parvoz qilgan. Oxirgi ta’mirlash ishlari 1999-yilda Minskda amalga oshirilgan.
Samolyot Termiz—Toshkent yo‘nalishi bo‘yicha ichki reysni bajarib kelgan. Termizda bortga 32 yo‘lovchi (28 nafar o‘zbekistonlik va 4 nafar xorijlik), 80 kilogramm qo‘l yuki va 140 kilogramm chamadon ortilgan, bakka 3300 kilogramm yonilg‘i quyilgan. Avialaynerning parvoz og‘irligi 15 542 kilogrammni tashkil etgan. Ekipaj Toshkent aeroportidan ob-havo ma’lumotlarini olgan, unga ko‘ra, shamol tezligi 3 metr/soniyani tashkil etgan, ko‘ruvchanlik 200 metrni tashkil etgan, vertikal ko‘ruvchanlik esa 30 metr.
Yo‘nalish bo‘yicha parvoz va eshelondan pasayish tanbehlarsiz amalga oshirilgan. Janubiy (Toshkent) aeroportiga kirish kechasi 08L yo‘lagidan amalga oshirilgan. Kabinaning chap o‘rindig‘ida komandir, o‘ng tarafdagisida uchuvchi-instruktor o‘tirgan, bu vaqtda ikkinchi uchuvchi yo‘lovchilar saloniga chiqib ketgandi. Toshkentda bu vaqtda tuman edi, uchish-qo‘nish yo‘lagidagi ko‘ruvchanlik 1300 metrni tashkil etgan. Shunday sharoitda ekipaj qurilmalarga tayanib, qo‘nishga kirishga qaror qiladi. Dispetcher qo‘nishga ruxsat bergan va ekipajdan ikki marotaba uchish-qo‘nish yo‘lagi bilan vizual aloqa o‘rnatilgach, hisobot berishni so‘ragan. Biroq ekipajdan hech qanday javob kelmagan.
Bu vaqtga kelib soat 19:27 da avialayner tuproqqa qo‘nishni boshlab ulgurgandi. Tuproq yuzasida biroz harakatlangan “Yak-40” yana havoga ko‘tarilishga uringanida o‘ng qanoti bilan radiomayoqning temirbeton binosiga urilgan. Shundan keyin samolyot aeroportning beton to‘sig‘i bilan to‘qnashib, fyuzelyaj Qorasuv kanaliga tushib ketgan.
Fojia oqibatida havo kemasi bortida bo‘lgan barcha — 37 kishi halok bo‘lgan: 32 nafar erkak, 4 nafar ayol va bir bola. Qurbonlar orasida Richard Konroy — BMTning O‘zbekistondagi vakolatxonasi rahbari ham bor edi.
Halok bo‘lganlarning oilalariga kompensatsiya to‘langan. “Kafolat” davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi har bir yo‘lovchining oilasiga eng kam ish haqining 40 barobari miqdorida (217,6 ming so‘m) to‘lovni amalga oshirgan. “O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasi ekipajning halok bo‘lgan har bir uchuvchisi uchun esa olti yillik ish haqlari (84,928 million so‘m) to‘lagan.
Bokuda armanlar qirg‘ini
1990-yil 13-yanvar kuni Bokuda armanlarga qarshi qirg‘in boshlangan edi. O‘shanda boshqa etnik guruhlar vakillariga nisbatan ham noqonuniy harakatlar sodir etilgan: ruslar, yahudiylar, gruzinlar va greklar. Ozarbayjon SSR poytaxtida sodir bo‘lgan voqealar uzoq yillardan beri Kavkazortida davom etib kelayotgan milliatlararo mojaroning davomi edi. Sovet Ittifoqi rahbariyati hodisa joyiga armiyani yuborishga qaror qilgan. Jinoyatchilarni tartibga keltirish borasidagi urinishlar to‘qnashuvlarga aylanib ketgan va oqibatda tinch aholi hamda harbiylar orasida ham qurbonlar yuzaga kelgan. Tartibsizliklarning bostirilishi “Qora yanvar” nomi ostida tarixga kirgan.
Ozarbayjonlik inson huquqlari himoyachisi Leyla Yunusning yozishicha, Bokudagi qirg‘inga Armanistondagi ozarlarga o‘tkazilgan tazyiqlar sabab bo‘lgan.
“Armanistondan qochib kelgan ilk ozarlar Bokuda 1987-yil kuzida paydo bo‘ldi. 1987-yildan 1990-yilga qadar umumiy hisobda 200 mingdan ortiq ozarbayjonlik Armanistondan quvib chiqarilgandi. Ular mamlakatda kaltaklanib, o‘ldirilib, zo‘ravonliklarga uchrab, haydalgan. Bunday harakatlar huquq-tartibot organlari va mamlakatning kommunistik rahbariyatining ko‘z o‘ngida sodir bo‘lgan. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, ozarlarni quvish tuman rahbarlari va Armaniston Vazirlar kengashi apparatining ayrim xodimlari tomonidan tashkillashtirilgan”, — deydi Leyla Yunus.
1991-yilda Orif Yunus Armanistondagi qirg‘inga oid tadqiqoti natijalarini e’lon qilgan: unga ko‘ra, mazkur hodisalar 214 kishining umriga zomin bo‘lgandi.
1988—1990-yillarda Ozarbayjonda yuz bergan qirg‘inda esa 92 kishi, jumladan, ikki nafar ozar halok bo‘lgan. Arman aholisiga qarshi dastlabki yirik “pogromlar” 1988-yil fevralda Sumgait shahrida boshlangan. Shundan keyin ko‘plab armanlar bunday tajovuzning yangi to‘lqinlari yuzaga kelishi mumkinligini tushunib yetgan va Ozarbayjonni tark etishni boshlagan.
Britaniyalik tadqiqotchi Tomas de Vaal o‘zining “Qora bog‘” kitobida Bokudagi fojiaviy voqealarni 1990-yil 12-yanvardan boshlangan deb hisoblash kerakligi haqida yozgan. Shu kuni Ozarbayjon Milliy fronti radikal qanoti vakillari Neymat Panaxov va Ragim Gaziyev Boku televideniyesi orqali chiqish qilib, poytaxt boshpanasiz ozar qochoqlarga to‘lib yotgan bir vaqtda, minglab armanlar qulaylikda hayot kechirayotganini ma’lum qilgan — shu orqali odamlarni armanlarga qarshi zo‘ravonlikka chorlagan.
13-yanvar kuni “pogromlar” ko‘lami kengaya boshlagan. “Sumgait qahramonlariga shon-sharaflar!”, “Armanlarsiz Boku!” shiorlari ositida Lenin maydonida miting o‘tkaziladi. Kechga borib ular ikkiga bo‘lingan holda hujumlarga kirishadi. “Armanlar yo‘qolsin!” deya baqirgan holda ular shaharni rus bosqinchilaridan ham tozalashga va’da bergan. “Izvestiya” ma’lumotlariga ko‘ra, o‘sha kungi tajovuzlarda 50 mingga yaqin ozarbayjonlik ishtirok etgan.
Bokuda armanlarga qarshi ko‘rilgan choralar o‘zining shafqatsizligi bo‘yicha Ikkinchi jahon urushi davridagi xorvatlarning vahshiyligini yodga solgan. Odamlar ko‘chada o‘lasi qilib kaltaklangan, yuqori qavatlarning balkonlaridan tashlab yuborilgan.
Shaxmat bo‘yicha 13-jahon chempioni Garri Kasparov bosqinchilik harakatlari sabab oilasi bilan Bokuni tark etishga majbur bo‘lgan va uning fikricha, kvartiralarga hujumlar oldindan aniq rejalashtirilgan.
Harbiylar himoyasi ostida omon qolgan armanlar Kaspiy dengizi orqali Turkmanistonga o‘tkazilgan, 40 ming kishi samolyotlarda Moskvaga eltilgan. 1990-yil 20-yanvar kuni Armanistondagi shahar va respublika muassasalariga Bokudan 500 dan ortiq jabrlanuvchi murojaat qilgan. Shuningdek, Yerevan klinikalarida Bokudan deport qilingan 219 bola davolangan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)