5-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Rossiyada 100 dan ortiq bolaning o‘limiga sabab bo‘lgan yong‘in, AQSH harbiy bazasida ommaviy qirg‘in hamda Britaniya parlamentini portlatishga uringan Gay Foksga oid faktlar o‘rin olgan.
Elbarusdagi yuzlab bolalar o‘limiga sabab bo‘lgan yong‘in
Bundan 61 yil oldin Elbarus fojiasi sodir bo‘lgan: Oktabr inqilobiga bag‘ishlangan bayram konsertida maktab yonib ketishi oqibatida 110 kishi, jumladan 106 nafar bola halok bo‘lgandi. Sovet hukumati ertasi kuni barchani buldozer yordamida umumiy qabrga ko‘mish orqali mazkur fojiani yashirishga uringan. Maktab direktori g‘azab otiga mingan ota-onalardan qo‘rqib o‘rmonga qochib ketgan.
1961-yil 5-noyabr kuni Chuvashiya ASSRning Elbarus qishlog‘idagi maktabda yuzaga kelgan yong‘in oqibatida 3 yoshdan 15 yoshgacha oralig‘idagi 106 nafar bola hamda to‘rt nafar o‘qituvchi halok bo‘lgandi. Shuningdek, kuyish jarohatini olganlar va butun umr nogironga aylangan jabrlanuvchilar ham bor. Halok bo‘lganlar orasida — 20 nafar maktab yoshiga yetmagan va to‘rt nafar 1-sinf o‘quvchilari bo‘lgan. Fojia yuzlab oilalarga kulfat olib kelgan, xususan, uchta oilaning to‘rt nafardan, ikkita oilaning uch nafardan, 17 ta oilaning ikki nafardan farzandlari yonib ketgan; yettita oila esa umuman farzandsiz qolgan.
Aholisi ming kishidan oshmaydigan Elbarus qishlog‘i ko‘chasi bo‘shab qolgan. Biroq sovet OAVlari bu haqda hech narsa yozmagan, hodisaga maxfiy tamg‘asi urilgan va 1990-yillar boshiga kelibgina dastlabki ma’lumotlar oshkor bo‘lgan hamda qurbonlar xotirasiga yodgorlik o‘rnatilgan.
Yong‘in xavfsizlik qoidalarini qo‘pol buzilishi oqibatida kelib chiqqan. Maktab yog‘ochdan ishlangan bo‘lib, uni qurish 1914-yilda boshlangan va o‘n yildan ortiq vaqt davomida sekin-asta ko‘tarilgan. O‘ninchi sinfgacha o‘qitiladigan ushbu maktabga nafaqat Elbarusdan, balki qo‘shni qishloqdan ham bolalar kelib ta’lim olgan. Ommaviy tadbirlar o‘tkazish uchun alohida zal bo‘lmagan, shu bois tadbirlarda yondosh ikki sinf o‘rtasidagi ko‘chma devor olib turilgan. Partalar deraza va eshiklar qarshisiga joylashtirilgani sabab ular yo‘llarni topib qo‘ygan. Faqat sahna oldidagi ikkita deraza oldi ochiq qolgan xolos.
Fojia sodir bo‘lgan kunda maktab direktori Samuil Yarukin Xalq ta’limi bo‘limi ruxsatisiz Oktabr inqilobi munosabati bilan bayram konsertni tashkillashtirishga qaror qiladi. 115 kishiga mo‘ljallangan xonaga 200 dan ortiq odam to‘plangan, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ota-onalari hamrohligida kelgan.
U vaqtlarda Chuvashiya qishloqlarida elektr energiyasi yetib bormagan, biroq maktab hovlisidagi maxsus “budka”da generator bo‘lgan. Generator nosoz edi va direktorning ko‘rsatmasiga binoan fizika o‘qituvchisi Mixail Iritkov hamda ikki nafar 10-sinf o‘quvchisi uni qo‘shni xonaga olib kirib, ta’mirlashga uringan. Aftidan uni biror-bir film namoyish etishda ishlatishmoqchi bo‘lishgan. Benzinli dvigatel baki yorilgan, undan yonilg‘i vaqtincha boshqa idishga quyib olingan. Shu vaqt o‘qituvchi va 10-sinf o‘quvchilari pechkaga olov yoqmoqchi bo‘ladi. Biroq olib kelingan o‘tin ho‘l bo‘lgani bois fizik uning ustiga benzin sepishga qaror qiladi. Hisob-kitobni to‘g‘ri olmagan erkak yonilg‘ini ko‘p sepib yuboradi va alanga yuzaga keladi. Kutilmaganda shoshib qolgan o‘qituvchi ichida benzin bor idishni to‘kib yuborgan. To‘kilgan yonilg‘i tezda alangalanib, koridor bo‘ylab oqqan va dahshatli yong‘inni yuzaga keltirgan. Fizik va 10-sinf o‘quvchilari qochib chiqishga muvaffaq bo‘lgan, biroq “trevoga” ko‘tarib, hech kimga xabar bermagan. Ular hatto eshikni ham yopmagani bois shamol olovning tezda tarqalishiga ko‘maklashgan.
Tadbirlar zali vazifasini bajargan xona bir zumda tutunga to‘lgan, nafas olish qiyinlashgan, devor va shift yona boshlagan. Bolalar va kattalar sahna oldidagi ochiq derazalar tomon yugurgan, vahima va tiqilinch yuzaga kelgan. Yoshi kattaroq bo‘lgan odamlar qutulishga muvaffaq bo‘lgan.
Bino ichidan qolganlar ko‘p o‘tmay tomni ushlab turgan to‘sinlarning qulashi oqibatida halok bo‘ladi. Agarda direktor yordamga yetib kelgan qishloq aholisiga o‘quvchilarni emas, maktab arxivini qutqarishni buyurganida yana kimlardir omon qolgan bo‘lishi mumkin edi. Keyinroq aniqlanishicha, seyfda maktab qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishda tushgan pullar bo‘lgan, direktor birinchi navbatda o‘shalar haqida o‘ylagan. O‘t o‘chiruvchilar quyuq tuman bois kechikib yetib kelgan.
Ortiqcha ovoza va tartibsizliklardan qochish maqsadida mahalliy hukumat yong‘inda halok bo‘lganlarning barchasini ertasi kuni buldozer yordamida bitta “Birodarlik qabri”ga ko‘mishga qaror qiladi. 7-noyabr kuni tantanali miting o‘tkazilishi kerak edi. Qishloqdagi deyarli hech kimga bolalarini kechasi uyiga olib ketishga ruxsat berilmagan. Olib kelingan tobutlar yetmay qolgan, dafn qilinadigan joy militsiya tomonidan qurshab olinib, marhumlarning faqat eng yaqinlari kiritilgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, maktab direktori Yarukin fojia ko‘lamini tushunib yetganida ota-onalar g‘azabidan qo‘rqib o‘rmonga qochib ketgan. Biroq u qo‘lga olingan, lavozimdan yechilgan, partiyadan quvilgan va 8 yilga qamalgan.
Amerika harbiy bazasidagi ommaviy qotillik
2009-yil 5-noyabr kuni AQSH armiyasining 39 yoshli mayori, asli falastinlik bo‘lgan harbiy psixiatr Nidal Malik Hasan Fort-Xud harbiy bazasida otishma sodir etgandi. AQSH Senati mazkur qirg‘inga “2001-yil 11-sentabrdan beri mamlakat hududida yuz bergan eng dahshatli terrorchilik akti” deya ta’rif bergan.
Fort-Xuddati ommaviy otishma vaqtida Hasan 13 kishini o‘ldirgan va yana 30 kishini yaralagan. Bu orqali u Afg‘onistonga borishni xohlamayotganini va AQSHning musulmon davlatlardagi harbiy kampaniyalaridan noroziligini bildirgan.
Malik Hasan Falastindan AQSHga ko‘chib kelgan musulmon oilada dunyoga kelgan, o‘rta maktabni tamomlagan Amerika armiyasida xizmat qilishni boshlagan. Armiyadagi karyerasi bilan bir vaqtda u Virjiniya texnologiya institutining biokimyo fakultetini tamomlagan, keyin Armiya tibbiyot markazida ikki yillik magistraturada o‘qib, malakali harbiy psixiatrga aylangan.
Iroq va Afg‘onistondagi jangovar harakatlardan qaytib kelgan askarlarga stresslarni yengishda yordam berib, har kuni ular guvoh bo‘lgan fojialarni tinglagan Malikning armiya borasidagi tasavvurlari chil-parchin bo‘ladi. Xudojo‘y musulmon bo‘lgan Hasan AQSH islom davlatlariga bostirib kirganidan xavotirda yurgan va Barak Obama qo‘shinlarni ushbu mamlakatlarda olib chiqib ketishiga umid qilgan. Xizmatdoshlari bilan o‘z qarashlarini muhokama qilish davomida ular bilan til topisha olmagan.
Mazkur muammolarga qaramay, Hasan 2009-yilning mayida mayor unvonini oladi, keyin esa Texas shtatidagi Ford-Xud armiya tibbiyot markaziga yuborilgan. Iyul oyida u qonuniy asosda 5,7 millimetrli FN Herstal pistoletini sotib olgan. Avgustda askarlardan biri Malikning avtomobiliga qasddan shikast yetkazgan; voqea guvohlariga ko‘ra, hujum qilgan shaxs musulmonlarga bo‘lgan nafrati sabab shunday yo‘l tutgan.
2009-yilning 28-noyabr kuni Nidal Malikni Afg‘onistonga yuborishlari kerak edi. Ushbu tayinlov uning hafsalasini pir qilgan. Safardan oldin u mahalliy do‘konlardan birining egasiga musulmon og‘a-inilarini o‘ldira olmasligini aytgan.
Zaxiradagi kapitan Jon Gaffani Hasanni to‘xtatishga uringan, biroq uning yoniga yetib bormay yaralangan. Shifokor assistenti Maykl Kexill ham Hasanga stul bilan tashlangan, ammo u ham otib o‘ldirilgan. Hasanga yig‘ma stolni otgan zaxiradagi mutaxassis Logan Bernett chap biqinidan yaralangan.
Hodisa guvohlarining ko‘rsatmalarida keltirilishicha, Hasan oddiy fuqarolarni o‘qqa tutmagan, faqat harbiy formadagi askarlarni nishonga olgan.
Shuningdek, Hasan o‘q ovozlarini eshitib, yugurib kelgan politsiya serjanti Kimberli Manli bilan otishmaga kirishgan. Birinchi o‘q beliga teggan, ikkinchisi esa tizzasini teshib o‘tgan. Shundan keyin Hasan politsiya serjanti Mark Toddga o‘q uzgan, ammo nishonga tegmagan, Todd esa unga beshta o‘q otgan. Olgan jarohatlari oqibatida Hasanning beldan past qismi falajlangan.
Otishma joyida bo‘lgan hamshiralarning so‘zlariga ko‘ra, bino ichi qondan shu qadar sirpanchiq bo‘lib ketganki, ular yaradorlarga yordam berish uchun muvozanatni ham ushlay olmagan. Tergovchilar bino ichidan 214 ta gilzani topgan. Butun otishma 10 daqiqaga yaqin davom etgan. Oqibatda 13 kishi halok bo‘lgan (ulardan biri oddiy fuqaro), yana ikki kishi shifoxonada jon bergan. 30 kishi jarohat olgan.
E’tiborli jihati, AQSH hukumati Fort-Xuddagi otishmani terrorchilik akti deya malakalamagan. Bu omon qolganlar va halok bo‘lganlarning oila a’zolariga kompensatsiya berilishini ta’minlashi mumkin edi.
2011-yil yanvarida Hasan es-hushi joyida deb topilgan, 2013-yil avgustda esa u o‘lim jazosiga hukm etilgan. AQSHda o‘lim jazosi ijro etilishini bir necha yil kutishga to‘g‘ri kelishi bois hozirda Hasan Fort Livenvord qamoqxonasida saqlanmoqda. U yaqinda 52 yoshga to‘ldi.
Omadsiz yakunlangan “Porox fitnasi”
Har yili 5-noyabr kechasi Buyuk Britaniyada “Gay Foks kechasi” (shuningdek, “Gulxanlar kechasi”, “Porox fitnasi” nomi bilan tanilgan) nishonlab kelinadi. 1605-yilning ushbu sanasida bir guruh katolik isyonchilar Londondagi Buyuk Britaniya parlamentini portlatishga uringan. Shu kuni protestant qirol Yakov I nutq so‘zlashi, Lordlar palatasi binosida esa parlamentning ikkala palata a’zolari va oliy sud vakillari bo‘lishi kerak edi. Ammo portlash amalga oshmagan.
“Porox fitnasi”
1605-yilgi “Porox fitnasi” — bu ingliz qiroli Yakov I ni o‘ldirmoqchi bo‘lgan bir guruh shaxslarning omadsiz urinishidir. Monarxni o‘ldirish maqsadida parlament binosini portlatib yuborish rejalashtirilgan. Portlash shu yilning 5-noyabrida, qirolning taxtga o‘tirishi munosabati bilan so‘zlaydigan nutqi vaqtida amalga oshirilishi kerak edi.
XXI asr tarixchilari ushbu fitnani terrorchilik akti deb baholashni ma’qul ko‘radi, ammo ularning maqsadi ko‘proq davlat to‘ntarishini yodga soladi.
Fitna fosh etilgach, ingliz parlamenti 5-noyabrni davlat bayrami sifatida nishonlash to‘g‘risida qonun qabul qilgan. Mazkur bayram 1859-yilga qadar nishonlangan. Hozirda esa “Gay Foks kechasi” yoki “Gulxan kechasi” bayramini nishonlash an’anaga aylangan: mushakbozlik ostida fitnaning eng mashhur ishtirokchisi Gay Foksning ramzi sifatida eski kiyimlar kiygizilgan qo‘riqchi yoqib yuboriladi.
Gay Foks kim?
Uning fitna sodir etilguniga qadar bo‘lgan hayoti haqida deyarli ma’lumot yo‘q. U dvoryanlar oilasida tug‘ilgan, o‘qimishli, ko‘rinishidan pulga muhtojligi bo‘lmagan. Katolik e’tiqodida bo‘lgan Foks fitnaning boshida turmagan va qirolga hujum tashabbuskori ham emas, ammo aynan unga Londondagi Lordlar palatasi binosi ostidagi poroxli xonaga eltuvchi pilikni yoqish topshirilgan. 1605-yilning 5-noyabrida u shu yerda qo‘lga olingan. Bu uning ismi fitna ramziga aylanib qolishiga sabab bo‘lgan.
Qirolning ko‘rsatmasiga binoan Foks qiynoqlarga solingan, shundan so‘ng u hamtovoqlarini sotgan va ular ham tez orada qo‘lga olinib, 1606-yilning 27-yanvarida bo‘lib o‘tgan ochiq sudga topshirilgan. Fitnachilarning bariga, jumladan, Foksga ham osish, ichak-chavog‘ini olish va bo‘laklarga bo‘lib tashlash jazosi tayinlangan. 31-yanvar kuni amalga oshirilgan qatl vaqtida Foks bo‘ynida sirtmoq bilan jallod kundasidan bor kuchi bilan sakrashi natijasida bo‘yni sinib, vafot etgan. Bu orqali u qiynoqli o‘lim jazosidan qutulib qolgan.
Voqeaning boshi qayerga borib taqaladi?
Fitna manbalari hamon noaniqligicha qolmoqda. Shubhasiz, fitnachilarining asosiy maqsadi qirol Yakov I ni yo‘q qilish bo‘lgan, ammo ularning keyingi rejalari noma’lum.
O‘sha vaqtda katoliklar hukmronlik qilgan mamlakatda protestantlar harakati kuch to‘play boshlagan. Ingliz katoliklari taxtga kelishi mumkin bo‘lgan shotland qiroli Yakov VI ga umid bog‘lagan (shundan so‘ng u Yakov I ga aylangan), ammo u nafaqat katoliklar tarafdoriga aylangan, balki ochiqchasiga protestantlikka moyilligini bildirgan va hatto katoliklarga nisbatan qator zug‘umlarni o‘tkazgan (1604-yil oxirida bir qancha ko‘rgazmali qatllarni amalga oshirgan).
Tarixchilar yuzlab yillar davomida fitnachilarning maqsadi monarxning o‘ldirib, uning o‘rniga qizi — malika Yelizavetani o‘tqazish va shu orqali hukmronlikni katoliklarga qayta topshirish bo‘lgan deb hisoblab kelgan. Keyinroq esa fitnachilar iyezuitlarni (reaksion katolik monaxlar tashkilotining a’zolari) qoralash va shu orqali protestantlik dini pozitsiyasini mustahkamlash bo‘lgan degan gipoteza ham tarqalgan.
Fitnachilar va fitnaga tayyorgarlik
Jinoiy to‘daga dastavval besh kishi a’zo bo‘lgan — Robert Keytsbi, Tomas Uinter, Tomas Persi, Jek Rayt va Gay Foks. Keyinroq ularga yana kamida sakkiz kishi kelib qo‘shilgan. Fitnachilar Lordlar palatasi yaqinida joylashgan uydagi xonani ijaraga olib, shu orqali tunnel qazishni rejalashtirgan. Ammo tez orada Tomas Persi Lordlar palatasi binosining bevosita zali ostidagi binoni ijaraga olishga muvaffaq bo‘lgan.
Fitnachilar Londonning Lambet tumanidan Temza daryosining qarama-qarshi qirg‘og‘iga qadar hech qanday qiyinchiliksiz va shubha uyg‘otmasdan qayiqda 36 bochka qora poroxni tashib o‘tgan. Keyinroq u o‘tin va ko‘mir niqobi ostida ijaraga olingan xonaga joylashtirilgan. Portlashga tayyorlangan poroxning umumiy og‘irligi 2,5 tonnaga yaqin bo‘lgan. Mutaxassislarning hisob-kitobiga ko‘ra, bu parlament binosini to‘liq yakson qilishga, shuningdek, uning yaqinidagi Vestminister abbatligi binosi va 800 metr radiusdagi uylarning oynalariga shikast yetkazishi mumkin.
Foksdan boshqa barcha fitnachilar katoliklar pozitsiyasi kuchli bo‘lgan Uorkshir grafligiga yo‘l olgan. 5-noyabr kechasi Londonda faqat Foks qolishi kerak edi. Belgilangan soatda u yerto‘laga tushib, pilikni yoqishi, keyin esa qayiqqa o‘tirib, Temza orqali mamlakatdan chiqib ketishi lozim bo‘lgan.
Fitnaning fosh etilishi
Portlashni amalga oshirish uchun ko‘pchilik jalb etilgani, sir saqlangan ma’lumotlarning tarqalishi asosiy sababi bo‘lgan. Rasmiy versiyaga ko‘ra, 1605-yilning 26-oktabrida parlamentning ochilish marosimida ishtirok etishi kerak bo‘lgan katolik lord Montigl u yerga bormaslik tavsiya etilgan anonim xat olgan. Tarixchilarning taxminicha, xat muallifi fitnachilardan biri Frensis Treshem yoki portlashdan xabar topib, millat qahramoni va hukumatdan mukofot olishni istagan lord Montiglning o‘zi bo‘lishi mumkin.
Xatdan xabar topgan fitnachilar o‘z rejalarini baribir amalga oshirishga qaror qilgan, chunki Gay Foks tayyorlab qo‘yilgan portlovchi moddalarni yaxshilab tekshirib chiqqan va unga tegilmagani, ya’ni hokimiyat uni topa olmagani to‘g‘risida xulosaga kelgan.
Oqibat
“Porox fitnasi” fosh etilgach, Angliyada katoliklarning shundoq ham tang aholi yanada yomonlashgan: oradan 200 yil o‘tgachgina ular protestantlar bilan deyarli bir xil huquqqa ega bo‘lgan. Portlashning oldini olishda yordam ko‘rsatgan lord Montigl esa 500 funt mablag‘ va 200 funt daromad keltiruvchi mulk bilan taqdirlangan.
Barchaga tanish bo‘lgan Gay Foks niqobi
“Anonim niqob”, “Vendetta niqobi” yoki shunchaki “V niqobi” nomi bilan mashhurlikka erishgan Gay Foks niqobi — 2000-yillar oxiri va 2010-yillar boshida korrupsiyaga qarshi kurashning, G‘arbdagi hukumatlar islohotlariga qarshilikni bildiruvchi mashhur atributga aylangan. U birinchi bor “V — vendetta degani” komiksida paydo bo‘lgan, uni o‘zini V deb tanishtirgan bosh qahramon taqib yurgan. Niqob va obraz muallifi — komiks illyustratori Devid Lloyd hisoblanadi. U Gay Foksning suratlaridan ilhomlangan.
Gay Foks niqobi foydalanuvchining anonimligini bildiradigan eng mashhur memga aylanib ulgurgan. The New York Times ma’lumotlariga ko‘ra, Rubies Costume kompaniyasi tomonidan bir yilda 100 mingdan ortiq, Britaniyaning o‘zida esa 16 ming shu turdagi niqoblar sotilgan. Xaridlar soni bo‘yicha niqob Betmen va Garri Potter niqoblarini ortda qoldirib, rekord o‘rnatgan.
Gay Foks rasman terrorchi bo‘lsa-da, 2002-yilda u BBC tomonidan tuzilgan Britaniyaning eng buyuk shaxslari ro‘yxatiga kiritilgan edi.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)