Insoniyat tarixidagi eng kuchli qurol — “Sar-bomba”ning portlatilishi, bedarak yo‘qolgan AQSH harbiy samolyoti va 300 dan ortiq patent olgan sharikli ruchka. Kun xronologiyasida 30-oktabr

30-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan tarixdagi eng kuchli termoyadvoriy qurol — “Sar-bomba”ning SSSRda portlatilishi, AQSH harbiylar bo‘lgan samolyotning Bermud uchburchagida bedarak yo‘qolishi va sharikli ruchkaning ixtiro qilinishiga oid faktlar o‘rin olgan.

Insoniyat tarixidagi eng kuchli termoyadroviy bombaning portlatilishi

1961-yil 30-oktabr kuni Rossiyaning Arxangel viloyati tarkibiga kiruvchi Yangi Yer arxipelagida AN602 termoyadroviy aviatsiya bombasi sinovdan o‘tkazilgandi. U insoniyat tarixida yaratilgan eng kuchli bomba bo‘lib, “Sar-bomba” (bombalar shohi) nomini olgan.1950-yillar boshida “yadroviy muvozanat” Sovet Ittifoqining zarariga ishlay boshlagan. 1951-yilda SSSRda jami 25 ta yadroviy bomba bo‘lgan, AQSHda esa ularning soni 640 tani tashkil etgan. Ammo gap faqat ularning sonida emasdi. 1948-yilda B-36 strategik bombardimonchisini, 1955-yilda esa massiv yadroviy bombalarni uzoq masofaga tashishga qodir B-62 samolyotini sinovdan o‘tkazgan.

Sovet Ittifoqida bo‘lsa yadroviy bombalarni AQSH hududiga yetkazish uchun ishonchli transport bo‘lmagan. Ustunlikka erishish bo‘yicha ishlar bir nechta yo‘nalishda olib borilgan. Yangidan yangi yadroviy bombalar ishlab chiqarilgan, ularni nishonga yetkazishning zamonaviy usullari yaratilgan — uzoq aviatsiya, raketalar, suv osti kemalari. Shu bilan birga, mutlaqo yangi turdagi qurolni yaratish ustida ham ishlar olib borilgan — u “oddiy” yadroviy qurollardan farq qilishi kerak edi.

Portlash quvvatini boshqa bir usul bilan oshirish kerak edi. Va yechim topilgan: termoyadroviy sintez. Boshqariluvchan sintez hozirga qadar orzu hisoblanadi, boshqarilmaydigan (portlovchi) sintez esa uddalangan.

Mazkur yo‘nalishdagi ishlar AQSH va SSSRda bir vaqtning o‘zida davom etgan. 1952-yil 1-noyabr kuni amerikaliklar Tinch okeanida birinchi termoyadroviy qurilmasini sinovdan o‘tkazgan. Bu uch qavatli uy kattaligidagi “laboratoriya namunasi” bo‘lib, “oddiy” TX-5 yadroviy bombasi suyuq deyteriy va plutoniyli ulkan idishga joylashtirilgan. Ular boyitilmagan uran va po‘lat silindr bilan qoplangan.

Konstruksiyaning umumiy og‘irligi, deyteriyni suyuq holatda ushlab turish uchun kerak bo‘lgan sovitish qurilmasi bilan birga 73,8 tonnani tashkil etgan. Tabiiyki bunday massani havoga ko‘tarish va uni biror joyga tashlash esa imkonsiz.

Termoyadroviy poyga

Sovet Ittifoqi ixcham termoyadroviy qurolni yaratishda AQSHdan o‘zib ketgan. 1953-yil 12-avgust kuni Semipalatinsk poligonida Andrey Saxarov va Yuliy Xariton tomonidan sakkiz yil davomida yaratilgan “RDC-6c” bombasi sinovdan o‘tkazilgan. Uning konstruksiyasi “yengil” (deyteriy, tritiy va ularning kimyoviy birikmalari) hamda “og‘ir” (uran-238) moddalar qatlamidan iborat edi — shu sababli bombani norasmiy ravishda “qatlamli” deb atashgan. Uning og‘irligi 7 tonnani tashkil etib, samolyot bortiga bemalol ortish mumkin bo‘lgan. Portlash vaqtida uning quvvati 400 kilotonnani tashkil etgan.

“Yadroviy poyga” “termoyadroviy”ga aylangan — dunyoning ikki yetakchi derjavasi o‘z qurollarining quvvati yordamida bir-birini ortda qoldirishga uringan. 1954-yilning 1-mart sanasida Bikini marjon orolida “Kasl Bravo” sinovdan o‘tkazilgan va amerikaliklar 10,5 tonnali termoyadroviy qurilmani portlatgan. Bu ikki pog‘onali zaryad bo‘lib, termoyadroviy yonilg‘i sifatida litiy deyteriysidan foydalanilgan — portlash quvvati hisob-kitoblardan 2,5 barobarga oshib, 15 megatonnaga yetgan.

SSSR 1955-yil 22-noyabr kuni javob yurishini qilgan — shu kuni Semipalatinsk poligonida “RDC-37” termoyadroviy bombasi sinovdan o‘tkazilgan. Uning nominal quvvati taxminan 3 megatonnaga yetishi kerak edi, biroq sinovda u qariyb ikki barobarga — 1,6 megatonnagacha kamaytirilgan.

1956-yilga kelib AN602 — “sar-bomba” ustida ishlar boshlangan. Moskvaning fikricha, u g‘arbni tutib turishga mo‘ljallangan eng ishonchli qurolga aylanishi kerak edi. Ixtirochilar uning uchun uch pog‘onali konstruksiyani yaratgan: yadroviy zaryadli birinchi pog‘ona (1,5 megatonna quvvat) ikkinchi pog‘onada termoyadroviy reaksiyasini (50 megatonna) ishga tushirgan. U o‘z navbatida uchinchi pog‘onada (yana 50 megatonna) “Jekkil Xayd reaksiyasi”ni (uran-238 bloklarida yadroning tezkor neytronlar ta’sirida bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladigan termoyadroviy sintez) keltirib chiqargan. Shunday qilib, AN602 ning umumiy quvvati 101,5 megatonnani tashkil etgan.

Ixtirochilar bu kabi quroldan qo‘rquvga tushgan — ular bunday konstruksiya favqulodda radiatsiyaviy ifloslanishni yuzaga keltiradi deb hisoblagan. Natijada konstruktorlar jamoasi “Jekkil-Xayd reaksiyasi”dan voz ketib, bombaning uchinchi pog‘onasidagi uran komponentlarini qo‘rg‘oshinga almashtirgan. Bu umumiy quvvatni ikki barobarga kamaytirishi kerak edi.

Umuman olganda “sar-bomba”ning sinovlari 1959-yildayoq o‘tkazilishi mumkin edi, ammo sovet rahbariyati AN602 borasidagi ishlarni e’lon qilmaslikka qaror qiladi. O‘sha vaqtda dunyoda xalqaro munosabatlar yaxshilanishni boshlagan va vaziyat ijobiy tomonga o‘zgarishiga umid bor edi. Ammo 1961-yil boshiga kelib vaziyat yana keskinlashgan. 1960-yil 1-mayda SSSR hududida Frensis Pauers boshqaruvidagi Lockhee U-2 josuslik samolyoti urib tushirilgan. 1961-yil 17-aprelda Kubaga Fidel Kastro rejimini o‘zgartirmoqchi bo‘lgan desantlar joylashtirilgan. Shu sababli “sar-bomba” loyihasi qayta tiklangan.

1961-yil 17-oktabr kuni sovet yetakchisi Nikita Xrushchyov Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi XXII chaqirig‘ida murojaat bilan chiqib, aqlbovar qilmas darajadagi quvvatga ega bomba sinovdan o‘tkazilishini ma’lum qilgan.

Quvvati 50 million trotil ekvivalentiga teng AN602 bombasi soat 11:32 da Yangi Yerdan 4 kilometr balandlikda portlagan. Qo‘ziqorinsimon bulut ko‘lami 67 kilometrga cho‘zilgan, hosil bo‘lgan chaqmoqni esa ming kilometr uzoqlikdan ham kuzatish mumkin edi.

Portlash to‘lqini sayyorani uch marta aylanib chiqqan. Portlash epimarkazidan 400 kilometr uzoqlikda joylashgan qishloqdagi yog‘och uylar vayron bo‘lgan, tosh uylarning tomlari uchib ketgan. Yuz kilometr radiusda esa radioaloqa uzilgan.

Portlash quvvati loyihada keltirilgan 51,5 megatonnadan oshib ketgan — 58,6 megatonna. Mazkur rekord hozirga qadar yangilanmagan. 1960-yillar oxirida SSSR va AQSH yadroviy qurollanishni cheklash bo‘yicha muzokaralar boshlagan.

Bermud uchburchagining asosiy jumbog‘i: AQSh harbiylari bo‘lgan samolyot qayerga yo‘qolgandi?

1954-yil 30-oktabr kuni Bermud uchburchagi yaqinida ichida harbiy xizmatchilar hamda ularning oila a’zolari bo‘lgan AQSH Havo-dengiz kuchlariga tegishli samolyot sirli ravishda g‘oyib bo‘lgandi. Azor orollari tomon uchgan R7V-1 kutilmaganda aloqaga chiqmay qo‘ygan — shundan keyin undagi yo‘lovchilarni hech kim, hech qachon ko‘rmagan. Qutqaruvchilar hatto halokat izlarini ham topa olmagan. Samolyot qoldiqlari topilmagan: samolyot butunlay yo‘qolgandi.Lockheed R7V-1 samolyoti amerikalik harbiylar va ularning oila a’zolarini Marokashdan olib qaytayotgan, yo‘lda esa Portugaliyaning Terseyra orolida to‘xtashi kerak edi. Bort Pataksent-River bazasidan ko‘tarilgan. Favqulodda holat Bermud uchburchagining shimoliy chegarasi yaqinida sodir bo‘lgani bois ko‘plab jurnalist va sirli voqealarga qiziquvchilarning e’tiborini tortgan. Qidiruv operatsiyalari o‘tkazilganiga qaramay, samolyot qoldiqlari topilmagan. AQSH Havo-dengiz kuchlari samolyotining yo‘qolishi to‘g‘risida rasmiy versiya ham ilgari surilmagan.

Atlantika okeani uzra uzoq davom etuvchi parvozlar u vaqtlarda katta voqea hisoblangan. Shu sababli ekipaj tarkibidan 21 kishi o‘rin olgan: ular navbatma-navbat o‘z vazifalarini bajarishi kerak bo‘lgan. 12 nafar harbiy Por Liote aviabazasiga xizmatini davom ettirish uchun uchgan. Ular Shimoliy Afrikada uzoq qolib ketishi mumkinligi sabab ayrimlar oila a’zolarini ham o‘zi bilan safarga olgan: bortda to‘rt nafar ayol va besh nafar bola bo‘lgan.

“Bu ulkan dengiz avialayneri edi. Samolyotda bo‘lgan buyumlar ro‘yxati qolgan: 111 ta qutqaruv nimchasi, 46 ta himoya kostyumlari, 660 ta qog‘oz stakan va beshta qutqaruv qayig‘i”, — deyiladi Lina fon Palyaning “Bermud uchburchagi sirlari” kitobida.

Samolyotda ob-havo radari ham bo‘lgan — uning yordamida uchuvchi xavfli havo oqimlaridan qochishi hamda xatarli atmosfera frontini chetlab o‘tishi mumkin edi. R7V-1 boshqa samolyotlardan ko‘ra yaxshiroq himoyaga ega bo‘lgan. Parvoz davomida na dovul, na kuchli yomg‘ir kuzatilgan. Buning ustida samolyot bulutlardan balandda uchishi kerak edi. Komandir qarama-qarshi uchayotdan reys tomonidan yo‘lda biroz yomg‘ir kuzatilayotganidan ogohlantirilgan. Bundan sharoitda dvigatellarning muzlash ehtimolligi deyarli yo‘q.

1954-yil 30-oktabr kuni mahalliy vaqt bilan soat 21:39 da R7V-1 Merilend shtatidagi bazadan havoga ko‘tarilgan. Parvoz shtat rejimida amalga oshirilgan, biroq oxirgi radioalmashuv 23:30 da bo‘lgan va shundan keyin ekipaj aloqaga chiqmagan. Belgilangan vaqtda uchuvchilar uchayotgan joylari haqida ma’lumot bergan — Baltimordan 560 kilometr sharqda.

Reysning aniq koordinatalari — 38,06 darajada shimoliy kenglik, 69,12 daraja g‘arbiy uzunlik, qirg‘oqdan 650 kilometr uzoqlikda. Lockheed falokat signalini bermagan. Shunchaki atmosferada erigandek yo‘qolib qolgan. U haqida ma’lumot beruvchi birorta detal topilmagan: odamlarning jasadlari va na fyuzelyaj bo‘laklari.

Oradan 1,5 soat o‘tgach, 31-oktabr kuni soat 01:00 larda yerdagi dispetcherlar favqulodda holat e’lon qilgan. R7V-1 ni qidirshga kema va samolyotlar yuborilgan. Ular kun-u tun Nyu-Jersi va Aroz orollari o‘rtasidagi hududni tekshirib chiqqan. Mutaxassislarga ko‘ra, avialaynerda bo‘lgan buyumlari — qayiqlar va nimchalar samolyot havoda portlagani yoki suvga urilganida ham shunchaki yo‘qolib ketmaydi, qutqaruvchilarning ko‘zi ularga tushishi kerak bo‘lgan. Qidiruv ishlari 4-noyabr kuni ob-havoning yomonlashgani bois to‘xtatilgan.

“Sharikli ruchkalar urushi”

Amerikalik bank xodimi Jon Laud birinchi sharikli ruchka loyihasini ishlab chiqib, 1888-yilning 30-oktabr kuni unga patent olgan. Shundan keyin ushbu kanselyariya buyumini takomillashtirish bo‘yicha 300 dan ortiq patentlar berilgan. 1960-yilga kelib sharikli rucha mo‘yqalam o‘rnini egallab, sivilizatsiya ramzlaridan biriga aylandi.“Ikki yil davomida siyoh to‘ldirishni talab qilmaydigan g‘aroyib, fantastik ruchka”, — deyiladi New York Times gazetasining 1945-yilgi reklamasida. 29-oktabr ertalab Nyu-Yorkdagi Gimbels univermagida bunday ruchkani xarid qilish uchun ko‘p ming kishilik navbat hosil bo‘lgan. Do‘kondagi barcha — 10 ming dona ruchka bir kunda sotilib ketgan.

Laudning patentidagi ruchka notekis yuzalarga — yog‘och, qadoqlashda ishlatiladigan qutilar ustiga yozishga mo‘ljallangan. Ixtirochilarning aksariyati siyoh bilan bog‘liq muammoni hal eta olmagan. U ba’zida oqib ketgan, ba’zan esa sharikka yetmay qotib qolgan. Vengriyalik jurnalist Laslo Biro esa ushbu ish qurolini takomillashtirishga qaror qilgan. Buning uchun u kimyogar ukasi Georgni ham jalb etgan.

Aka-uka Birolar hamkorlikda kerakli sharikli qurilma uchun kerakli siyohni yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Uni yaratishda qog‘ozga tez shimiladigan glitsirindan foydalanilgan. Shuningdek, ular ishonchli sharikli mexanizmni ham yaratgan bo‘lib, siyoh uning yordamida qog‘ozga tushirilgan.

Aka-ukalarning ruchkasi 1938-yili Argentinada, keyinchalik Buyuk Britaniyada patentlangan bo‘lib, u yerda harbiy-havo kuchlari uchuvchilari “Biro” markasi ostida foydalangan. Biroq u tijoriy jihatdan muvaffaqiyat qozonmagan.

Ikki yildan kamroq vaqt ichida 2 million dona Reynolds Rocket ruchkalari sotilgan. Shundan keyin bozorda uning raqiblari paydo bo‘lgan va “sharikli ruchkalar urushi” boshlangan — reklama, patent va narx borasida. Oxir-oqibat sharikli ruchka narxi 12 dollardan 50 sentgacha tushgan. Narxlar bilan birga ruchkalarning sifati ham tushib ketgan.1953-yilda fransiyalik Marsel Bik aka-uka Birolarning konstruksiyasini soddalashtirib, bir martalik Bic Cristal plastmassa ruchkalarini chiqargan. Fransuz o‘z ruchkalarini yig‘iladigan ko‘rinishda taqdim etgan. Ularning sterjenini almashtirish mumkin edi. Ruchkalarni ishlab chiqarishda u metallga aniq ishlov berish usulidan foydalangan: ruchkalardagi shariklar diametri 1 millimetrni tashkil etgan xolos.

Kosmik rekordlar o‘rnatgan ruchkalar

Yer yuzida har soniyada 125 dona sharikli ruchka sotiladi. Odamlar o‘rtacha bir yilda 4,1 dona ruchkadan foydalanadi. Sifatli ruchka yordamida 50 mingta so‘z yozish mumkin.

Sovet maktablarida kichik sinf o‘quvchilariga sharikli ruchkalardan foydalanish taqiqlangan, bu to‘g‘ri va chiroyli husnixat chiqarishga xalaqit beradi deb hisoblangan. Eng qimmat ruchga Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan — platinali Montegrappa. Uning narxi 1 million yevroni tashkil etadi.

Vaznsizlik holatida yozadigan ruchkani amerikalik Pol Fisher ixtiro qilgan. Statistikaga ko‘ra, har yili yuzdan ortiq odam sharikli ruchkalar qalpoqchasiga tiqilib qolish oqibatida vafot etadi. Shuning uchun aksariyat ruchkalarning bunday qalpoqchalarining yuqori qismida teshikchalar mavjud — bu tiqilib qolgan odam yordam ko‘rsatilgunga qadar nafas olishiga imkon beradi.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.