Nobel mukofoti dunyodagi eng nufuzli mukofot hisoblanadi. U jahon ahamiyatiga molik mukofot, eng yuqori baho, shuningdek, sezilarli yutuqlarning rasman tan olinishidir.
Dunyo mamlakatlari kontekstida 1901-yildan beri eng ko‘p mukofotlarni AQSH vakillari olgan. Ushbu davr mobaynida amerikaliklar 380 dan ortiq mukofotga sazovor bo‘lgan. Buyuk Britaniya ro‘yxatda ikkinchi o‘rinni egallaydi. Britaniyaliklar hisobidan 133 ta sovrin bor. Ulardan keyin Germaniya, Fransiya, Shvetsiya va boshqalar vakillari turadi. Jami bo‘lib, jamg‘arma tashkil etilganidan buyon 908 kishi, shuningdek, 27 ta tashkilot laureatlar qatoriga kirgan.
Mukofotning o‘zi haqida so‘z borganda, u shved olimi, ixtirochi va tadbirkor Alfred Nobelning mulki ekanligini ta’kidlash lozim.
Aynan u o‘zining butun boyligini yillar davomida insoniyat tarixiga alohida hissa qo‘shganlarga topshirilishi kerak bo‘lgan fond yaratish uchun vasiyat qilgan. Shu bilan birga, Nobel bu mukofotni qaysi mamlakatda bo‘lishidan qat’i nazar, taniqli olimlar, yozuvchilar va jamoat arboblariga berilishini ta’kidlagan.
Alfred Nobel — ixtirochi, faylasuf, tadbirkor
Alfred Nobel 1833-yilda Stokgolmda tug‘ilgan bo‘lib, ixtirochi va sanoatchi Emmanuel Nobelning o‘g‘lidir. Otasining o‘zgarmas g‘ayrati va tadbirkorlik ambitsiyalari keyinchalik Nobel oilasini Sankt-Peterburgga olib keldi. U yerda Nobelning otasi torpedalar yaratish ustida ishlagan va tez orada portlovchi moddalar yaratish bo‘yicha tajribalar bilan qiziqib qolgan. Tez orada Emmanuel Nobelning o‘g‘li Alfred ushbu tajribalarga qiziqib qoladi. 17 yoshida u o‘zini iste’dodli kimyogar deb e’lon qilgan.
Shunisi e’tiborga loyiqki, Alfred Nobelning o‘zi hech qanday oliy o‘quv yurtini tamomlamagan, ammo otasi unga topib bergan shaxsiy o‘qituvchilari tufayli mukammal ta’lim olgan. Keyinchalik u Parijda va AQSHda kimyo bo‘yicha tahsil oldi. Umrining oxiriga kelib turli ixtirolar uchun 355 ta patent egasiga aylandi. Nobel o’zining vatani Shvetsiyadan tashqari Rossiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Italiyada yashash va faoliyat yuritishga muvaffaq bo‘ldi. U besh tilda: rus, ingliz, nemis, fransuz va shved tillarini yaxshi bilgan. Qolaversa, u adabiyotning zo‘r muxlisi bo‘lgan, she’r yozgan, dramalar bastalagan.
Dinamit ixtirochisi
Nobel nomi, birinchi navbatda, dinamit ixtirosi bilan bog‘liq bo‘lib, u Nobelning hayoti davomida qurilish va harbiy sanoatda faol qo‘llanila boshlangan kuchli portlovchi moddadir. Alfred Nobel tomonidan qo‘llab-quvvatlangan ushbu ixtiro sanoat davri dvigatellaridan biriga aylandi. Muayyan paradoks shundaki, Nobel portlovchi moddalar va zamonaviy qurol turlarini ixtiro qilishga hissa qo‘shgan holda, bir vaqtning o‘zida tinchliksevar bo‘lgan va kuchli qurollarning yaratilishi insoniyat tomonidan muqarrar ravishda qurollardan voz kechishiga olib kelishiga ikkilanishsiz ishongan. Ko‘pchilik Nobel o‘zining butun boyligini mukofotni ta’sis etishga vasiyat qilganiga ishonadi, chunki u halokatli ixtirolarda ishtirok etgani uchun o‘zini aybdor sanagan va o'limdan keyin o'z nomini qayta tiklashni xohlagan.
Nega aynan Norvegiyada?
Nobel o‘z vasiyatnomasida Tinchlik mukofoti Osloda berilishini ta’kidladi, ammo u nima uchun u yerda ekanligi haqida hech qanday izoh qoldirmadi. Kimlardir uning tanlovi sababini norvegiyalik shoir Byornestern Byornsonning iste’dodiga qoyil qolganligi bilan bog‘lagan. Norvegiyalik shoir keyinchalik adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor ham bo‘ldi, ammo bu versiyani asoslaydigan jiddiy dalillar hali ham yo‘q.
1905-yilda avstriyalik baronessa Berta fon Suttner Nobel Tinchlik mukofotiga sazovor bo‘lgan birinchi ayol bo‘lib, u Avstriya va Germaniyadagi tinchlik harakatidagi xizmatlari uchun mukofotni olgan. Bundan tashqari, Berta Nobel bilan yaxshi tanish edi, ular Alfred hayotining oxirigacha samimiy yozishmalarni olib borishgan. Ma’lumki, aynan u ixtirochi Nobel mukofotining ushbu nominatsiyada ham berilishini ta’minlashga ilhomlantirgan.
Keyinchalik Teodor Ruzvelt (1906), Martin Lyuter King (1964), Tereza ona (1979) Tinchlik uchun Nobel mukofoti laureatlari bo‘lishdi. 1993-yilda esa ushbu nominatsiya bo‘yicha mukofot ikki kishiga topshirilgan: Nelson Mandela va Frederik Villem de Klerk.
Nomzodlarni kim va qanday tanlaydi?
Nobel mukofotiga da’vogarlar bir nechta ilmiy muassasalar tomonidan tanlanadi va ko‘rib chiqiladi. Aynan:
Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasi fizika va kimyo bo‘yicha Nobel mukofotlarini berish huquqiga ega va u yerda iqtisod bo‘yicha Alfred Nobel xotira mukofoti sovrindori ham tanlanadi. Fanlar akademiyasi 1739-yilda ilm-fanni rivojlantirish va kashfiyotlarni amaliyotda qo‘llashga yordam beradigan mustaqil tashkilot sifatida ochilgan. Hozirgi vaqtda Fanlar akademiyasida 450 nafar shved va 175 nafar xorijiy a’zolar bor.
Shvetsiya akademiyasi adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzodlarni tanlash uchun mas’ul bo‘lgan alohida tashkilotdir. 1786-yilda asos solingan, umrbodga saylanadigan 18 a‘zodan iborat.
Karolinska instituti qoshidagi Nobel qo‘mitasi har yili tibbiyot va fiziologiya sohasida muhim kashfiyotlar qilganlarga Nobel mukofotini topshiradi. Karolinska instituti Shvetsiyadagi eng obro‘li ilmiy tibbiyot muassasasi bo‘lib, xorijdagi ilmiy hamjamiyat ham uni hurmat qiladi. Tibbiyot bo‘yicha Nobel mukofoti uchun arizalar Karolinska institutining 50 nafar professori tomonidan o‘rganiladi, ular g‘oliblarni ham tanlaydilar.
Norvegiya Nobel qo‘mitasi “xalqlar o‘rtasida birodarlikni mustahkamlash, armiyalarni qurolsizlantirish va tinchlikni mustahkamlashga” katta hissa qo‘shganlarga beriladigan Tinchlik mukofotini topshirishga mas’uldir. Norvegiya qo‘mitasi 1897-yilda tashkil etilgan va Norvegiya parlamenti tomonidan tayinlangan besh a’zodan iborat.
Nobel qo‘mitasiga nomzodlar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etish muddati har doim bir xil – 31-yanvar. Har yili adabiyot, fizika, kimyo, tibbiyot yoki fiziologiya, shuningdek, iqtisod bo‘yicha Shvetsiya Davlat banki tomonidan 1968-yilda Alfred Nobel xotirasiga bag‘ishlab tuzilgan mukofotga nomzodlar ro‘yxatiga 250 dan 300 tagacha nomzodlar kiradi. Ularning nomi 50 yildan o‘tibgina ommaga e’lon qilinishi mumkin.
Mukofot miqdori
Dastlab, Nobel mukofoti Alfred Nobel jamg‘armasining yillik daromadi bo‘lib, u besh yo‘nalish bo‘yicha laureatlar o‘rtasida taqsimlangan. Binobarin, har yili Nobel mukofoti miqdori har xil bo‘lgan.
Endi hech kim Alfred Nobelning mulki qanchalik baholanganligini aniq ayta olmaydi, chunki oilaning boyliklari dunyoning turli mamlakatlaridagi turli investitsiyalarda chambarchas aralashgan.
1981-yilda mukofot 1 million kron, 1986-yilda — 2 million, 1989-yilda — 3 million, 1990-yilda — 4 million, 1991-yilda — 6 million kronni tashkil etgan. 1990-yillarning o‘rtalarida mukofot 7 millionga o‘sgan bo‘lsa, uning oxiriga kelib 9 millionga yetdi. 2001-yildan beri mukofot roppa-rosa 10 million shved kronasini tashkil qildi. Joriy yilda bu miqdor to‘qqiz million kronga o‘zgartirildi, bu dollar bilan hisoblanganda 909 mingga yaqin.
Nobel mukofoti sovrindorlarining eng "ajoyib" kashfiyotlari
Har bir Nobel mukofoti sovrindori, shubhasiz, o‘z sohasining eng yaxshisidir va u hayotning muayyan sohalariga hissa qo‘shganini inkor etib bo‘lmaydi. Biroq, kashfiyotlari alohida e‘tiborga loyiq odamlar ham bor. Demak, ularning ismlarini eslaymiz:
Vilgelm Rentgen, 1901-yil “O‘z nomi bilan atalgan ajoyib nurlarni kashf etgani uchun” fizika bo‘yicha Nobel mukofoti.
Yumshoq to‘qimalardan erkin o‘tadigan, zichroq va qattiq to‘qimalardan deyarli to‘liq ushlab turiladigan nurlanish travmatik jarrohlikda mutlaqo ajralmas diagnostika vositasiga aylandi va boshqa ko‘plab sohalarda qo‘llaniladi.
Maks Plank, 1918-yil energiya kvantlarini kashf etgani uchun fizika bo‘yicha Nobel mukofoti. Bu kashfiyot fizikaning mutlaqo yangi sohasi — kvant mexanikasining boshlanishi edi.
Albert Eynshteyn, 1921-yil fizika mukofoti “fotoelektrik effektning kashfiyoti va boshqa ishlari” uchun.
Albert Eynshteyn go‘yo o‘ziga o‘rgatilgan hamma narsadan ozod bo‘lgandek, koinotga birinchi marta qaradi va uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan hodisalar uchun mutlaqo yangi tushuntirishlarni kashf etdi. U vaqtning nisbiyligi haqidagi g‘oyani shakllantirdi, Nyuton qonunlari yorug‘likka yaqin tezlikda ishlamasligini ko‘rdi, u materiya va to‘lqinning bir-biriga qanday oqishini tushundi, energiyaning massaga bog‘liqligi haqida tenglamani chiqardi. U kelajak uchun Gitler va Stalin, Kalashnikov va Gagarin, Geyts va Jobslarning birlashtirilganidan ko‘ra ko‘proq ta‘sir qoldirdi.
Enriko Fermi, 1938-yil Fizika bo‘yicha Nobel mukofoti sekin neytronlar ta‘sirida yuzaga keladigan yadro reaksiyalarini kashf etgani uchun.
Bu italyan fizigi bor-yo‘g‘i 53 yil yashadi, ammo bu vaqt ichida u 6-8 ta Nobel mukofoti uchun yetarli bo‘lgan ko‘p ishlarni qildi. Ammo Enriko Fermining eng hayratlanarli ixtirosi dunyodagi birinchi yadro reaktori bo‘lib, u ilgari nazariy jihatdan asoslab bergan edi.
Aleksandr Flemming, 1945-yil fiziologiya yoki tibbiyot bo‘yicha penitsillin kashfiyoti uchun mukofot
Ser Aleksandr penitsillin asosidagi birinchi antibiotikni yaratdi.
Janjallar, fitnalar, tergovlar
Tortishuvlar, umuman olganda, tabiiy jarayon. Nomzodlar va laureatlarni tanlash bir necha bor qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lgan. Keling, eng esda qolarli mukofot intrigalarini ko‘rib chiqamiz.
Tinchlik posboni Gitler
Ha, to‘g‘ri o‘qidingiz. Adolf Gitler haqiqatan ham Nobel mukofotiga nomzod edi. Qaysi sohada? Tinchlik o‘rnatish masalasida, albatta. Achchiq hazilga o‘xshaydi, ammo holat dastlab shunday edi. 1939-yilda Gitlerning nomzodi potensial laureat sifatida ko‘rib chiqilganda, bu ortiq kulgili emasdi. Barchasi shved siyosatchisi va huquqshunosi Bradt sababli. Aynan u Fyurer nomzodini ilgari surgan. Hazil tariqasida. Ammo qo‘mitada o‘yin-kulgi va hazilga unchalik moyil bo‘lmagan odamlar ishtirok etadi va ular bir muncha vaqt genotsid siyosatini olib bora boshlagan odamning tinchlik ishiga qo‘shgan hissasini jiddiy ko‘rib chiqadilar. Yaxshiyamki, bu uzoq davom etmadi. Ajablanish tezda g‘azabga aylandi va Gitler nomzodlar ro‘yxatidan chiqarildi.
Shart emas, rahmat!
Ko‘pchilik Nobel mukofotini olishni katta sharaf deb hisoblasa-da, ikki laureat undan voz kechgan. Hech qanday rasmiy mukofotni tan olmagan Jan Pol-Sart 1964-yilda adabiyot bo‘yicha Nobelni ham qabul qilmadi. O‘n yil o‘tgach, Le Duk Tho Vyetnam urushini tugatishdagi faoliyati uchun Genri Kissinjer bilan Tinchlik mukofotini baham ko‘rgan demarshga qo‘shildi. Tho “Tinchlikkacha hali uzoq”, deb mukofotdan bosh tortgan.
Mukofotni bekor qilish
Mukofot tarixidagi eng qorong‘i epizodlardan biri ham o‘tgan yili sodir bo'ldi, o‘shanda qo‘mita Adabiyot mukofotini bekor qilishga qaror qilgan. Janjal markazi akademiya a’zolaridan biri, fotograf Jan-Klod Arnoning eri edi. 18 ayol fotografni ta’qib qilishda aybladi. Fotosuratchi barcha ayblovlarni rad etdi. Shu bilan birga, akademiyada yana bir janjal avj oldi: uning ba’zi a’zolari bir necha yil davomida bo‘lajak laureatlarning ismlarini oshkor etmaslik qoidasini buzgani ma’lum bo’ldi. Bularning barchasi bir qator shov-shuvli iste’folarga olib keldi.
2022-yilgi mukofot laureatlari
Nobel mukofotini joriy yilda quyidagi ismlar qo‘lga kiritdi:
Fizika bo‘yicha Alen Aspekt, Jon F. Klauzer va Anton Zaylinger “Bell tengsizliklarining buzilishini aniqlagan va kvant axborot ilmining kashshofligini aniqlaydigan chigal fotonlar bilan tajribalar uchun”.
Kimyo bo‘yicha Kerolin R. Bertozzi, Morten Meldal va K. Barri Sharpless “Klik kimyosi va bioortogonal kimyoni rivojlantirish uchun”.
Fiziologiya yoki tibbiyot bo‘yicha Svante Pabo “yo‘q bo‘lib ketgan homininlarning genomlari va inson evolyutsiyasi haqidagi kashfiyotlari uchun”.
Izoh (0)