18-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Bastiliya qamoqxonasida temir niqobda saqlangan sirli mahbus, Sibirda bir necha soatga yo‘qolib qolgan quyosh va chumchuqlarga qarshi “urush” e’lon qilgan Mao Szedunning dafn marosimiga oid faktlar o‘rin olgan.
Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning akasi deya taxmin qilingan “Temir niqob”
“Temir niqob” — qirol Lyudovik XIV davrida qamoqqa olingan va Fransiyaning turli qamoqxonalarida, jumladan, Bastiliyada ham hibsda saqlangan 6448 9001 raqami ostidagi sirli mahbus. “Temir niqob” 1698-yilning 18-sentabr kuni aynan shu qamoqxonaga ko‘chirilgan. Uni 34 yil davomida bitta inson — Benin Dovern de Sen-Mar qo‘riqlagan. Mahbus 1703-yilning 19-noyabrda vafot etgan va “Marchioly” nomi ostida dafn qilingan. Qora baxmalli niqob taqib yurgani uchun uning yuzini hech kim ko‘rmagan. Mahbusning shaxsi hozirga qadar sirligicha qolmoqda: tarixchilar turli farazlarni ilgari surgan bo‘lib, ularning ayrimlari asarlar va kinolarga ko‘chgan.
Taniqli yozuvchi va faylasuf Volter o‘zining “Ensiklopediyaga savollar” kitobida mahbus baxmal emas, temir niqobda bo‘lganini va u Lyudovik XIV ning akasi ekanini yozgan. Temir niqobli odam haqidagi yagona tarixiy ma’lumotlarni Sen-Marning Parijdagi rahbariyati bilan yozishmalaridan olish mumkin. Yana bir versiyaga ko‘ra, niqob ostida XVII asrda bir nechta siyosiy mojarolar ishtirokchisi Estash Doje bo‘lgan, ammo bu ham tasdiqlanmagan.
Fransiya milliy arxivlari 2015-yilda Sen-Mar ishiga bog‘liq original hujjatlarni e’lon qilgan. Shu kabi hujjatlardan biri (64 varaq) 1708-yilda Bastiliyada tuzilgan, yana biri (68 varaq) 1691-yilda Sent-Margerit orolida yozilgan. Ular 100 yildan ortiq vaqt davomida yo‘qotib qo‘yilgan deya hisoblangan, ammo 2015-yilda Markaziy notarial bo‘linmadan topilgan. Sen-Marga tegishli 800 ga yaqin hujjat uning o‘limidan keyin tahlil qilinib, juda xasis bo‘lgani aniqlangan, chunki u Lyudovik XIV tomonidan mahbusni saqlash uchun ajratilgan mablag‘larni o‘z ehtiyojlari uchun ishlatib kelgan. O‘sha yerda mahbus saqlanadigan kamera ham ta’riflangan: qulayliklar orasida faqat uxlashi uchun matras bo‘lgan. Fransiya Milliy kutubxonasining yordami bilan 2015-yilda “Temir niqob”ning qamoqxonadagi kamerasi birinchi virtual rekonstruksiyasi yaratilgan.
Temir niqobdagi odamning adabiyotga ham ta’siri katta. U Aleksandr Dyumaning “Vikont de Brajelon yoki o‘n yildan keyin” romanida ham tilga olinadi: mahbus Lyudovik XIV ning egizak akasi deya keltirilgan.
Mahbusning tarixi
1669-yilning iyulida Lyudovik XIV ning harbiy vaziri markiz de Luvua Pinyerol qamoqxonasi boshlig‘i Sen Marga maktub yo‘llab, keyingi oyda “Estash Doje” ismli mahbus olib kelinishini bildirgan. Bu temir niqobdagi odam haqida yozilgan birinchi xat edi. Luvua Sen-Marga kamera ichida nima bo‘layotganini eshitmaydigan darajada bir-birini yopib turuvchi ko‘plab eshiklarga ega xonani tayyorlashni buyurgan. Sen-Mar mahbusni bir kunda bir marta, shunda ham unga kerakli narsalarni berish uchungina ko‘ra olgan. Ayrim tarixchilarga ko‘ra, asir ortiqcha narsa haqida gapirsa, uni o‘ldirishga hukm bo‘lgan.
Pinyerol qamoqxonasiga davlat xizmatchilari yuborilgan, shu sababli u yerda mahbuslar ko‘p bo‘lmagan. Ular orasida Fransiya chegarasini buzish va Kazale-Monferrato qal’asining qo‘shib olishiniga doir bitimni buzgan graf Erkole Antonio Mattioli; moliya superintendanti Nikolya Fuke, qirol ruxsatisiz uning jiyani Anne de Monpansye bilan unashtirilgan markiz de Lozen bo‘lgan.
Lyudovik XIV ning noqonuniy ukasi
Marsel Panyolning “Temir niqob” asarida Lyudovik XIV ning dunyoga kelishi sirli bo‘lgani aytilgan va quyidagi taxmin keltirilgan: taxt uchun kurash yuzaga kelmasligi uchun Lyudovikning egizak ukasi boshqa joyga ko‘chirilgan. Panyol uning ismini Jeyms de lya Klosh deb keltirgan bo‘lib, u Jersi orolida ulg‘aygan va keyinchalik Ru de Marsili bilan Lyudovik XIV ga qarshi fitna uyushtirgan. 1669-yilda Jeyms hibsga olingan Ruda qatl etilgan. “Marshal Rishelye memuarlari” muallifi abbat Sulyavi ham mazkur versiyani qo‘llab-quvvatlagan, biroq boshqa versiyani ham ilgari surgan — Lyudovik XIII shahzodani yashirin tarbiyalashni buyurgan. Biroq Mazarining o‘limidan keyin Lyudovik XIV ukasi haqida xabar topgan va bir-birga juda ham o‘xshashligi sabab unga niqob kiygizgan.
Volter “temir niqob” Lyudovik XIV ning katta akasi, Anna Avstriyskayaning benikoh farzandi deb ko‘rsatgan. Uning bepushtligi benikoh tug‘ilgan farzand orqali rad etilgan va shundan keyin u o‘z turmush o‘rtog‘idan Lyudovik XIV ni dunyoga keltirgan.
Xyu Ross Uilyamsonning hisoblashicha, “temir niqob” ostida Lyudovik XIV ning haqiqiy otasi yashiringan. Taxminlarga ko‘ra, Lyudovik XIV 1638-yilda — Lyudovik XIII 14 yildan beri rafiqasi bilan aloqa qilmagan vaqtda tug‘ilgan. Uning jismoniy holati katta ehtimol bilan merosxo‘r farzandga ota bo‘lish imkonini bermagan. Lyudovik vafot etgudek bo‘lsa, taxtni uning ukasi Gaston Orleanskiy egallashi kerak bo‘lgan. Uni esa Rishelye ham, Lyudovik XIII ham, qirolicha ham yoqtirmagan.
Uilsonning nazariyasiga ko‘ra, Rishelye Genrix IV ning benikoh tug‘ilgan o‘g‘li yoki nabirasini topib, uni qirolicha bilan qovushtirib qo‘ygan. Noma’lum ota Amerikadagi fransuz koloniyasiga qochgan, 1660-yilda katta pul bilan Fransiyaga qaytgan va qamoqqa yuborilgan.
Yamalda “o‘chib qolgan” Quyosh
1938-yilning 18-sentabrida G‘arbiy Sibirda joylashgan Yamal yarimorolida keyinchalik “qora kun” nomini olgan g‘ayrioddiy tabiat hodisasi ro‘y bergan: erta tongdan butun atrofni zulmat qoplay boshlagan. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, Yamalni qoplagan qorong‘ilik qalin tuman kabi bo‘lgan, ko‘ruvchanlikning yomonlashishi natijasida odamlar bir metr radiusdan uzoqdagi narsalarni payqay olmagan.“Quyosh o‘ldi, nima qilamiz?”
Soat 08:30 da yorug‘lik kamayishi qayd etilgan. Bir vaqtning o‘zida bulutlar rangi sarg‘ish-jigarrang rangga kira boshlagan. Soat 09:00 larga borib, butunlay qorong‘i tushgan.
Yarimorolda ishlagan geologlarning so‘zlariga ko‘ra, yuzaga kelgan zulmat sabab ular ratsiya orqali xabar ham bera olmagan, signal raketalarini ham uchira olmagan — qalin qora bulutda raketalar yorug‘ligi ko‘rinmay ketgan. Odamlar “Quyosh o‘ldi, endi nima qilamiz?”, deya vahimaga tushishni boshlagan.
Qorong‘ilik eni 250 kilometrga, uzunligi 500—600 kilometrga yetadigan butun hududni qoplab olgan. Yamalning janubiy qismi ham zulmat domida qolgan. Tabiat hodisasi bir necha soat davom etgan. Qora bulutlar tarqalib, izsiz yo‘qola boshlagan va uzoq yillar davomida voqea guvohlarini dahshatga solib kelgan.
“Oxir zamon elchisi”
G‘ayrioddiy tabiat hodisasi mifologiya mavzusiga aylangan — fanatiklar Yamaldagi voqea “qora kun”, “Misr zulmati”, “oxir zamon” deb atab boshlagan. Ular buni iblis amalga oshirdi, Xudo bizni ogohlantiryapti deb hisoblagan.
Odamlar “Injil”dagi bashoratlarni eslay boshlagan: “Quyosh zulmatga aylanadi, oy esa qonga…”. Ba’zilar papa Piya X ning zulmat qoplashi haqidagi bashoratlarini yodga ola boshlagan. “Bulutlardan hosil bo‘lgan olovlar to‘foni yog‘ilib, butun Yer bo‘ylab tarqaladi…”.
Ilmiy tushuntirish
Avvaliga olimlar, jumladan, Vladimir Vernadskiy o‘sha kungi qorong‘ilikka Yerni qoplagan kosmik chang yo‘lagi sabab yuzaga kelgan deb hisoblagan. Ammo keyinroq shu kuni sayyoraga astronomik jism yaqinlashmagani ma’lum bo‘lgan. Zamonaviy meteorologlarda yangi va haqiqatga ancha yaqin versiya mavjud.
“Aftidan, zulmatni ulkan yong‘in sabab yuzaga kelgan bulut hosil qilgan”, — deydi meteorolog Yegor Simerinov. Uning so‘zlariga ko‘ra, tabiat hodisasini hatto Sibir hududida bo‘lmagan yong‘inlar ham yuzaga keltirgan bo‘lishi mumkin.
“Mexanizm quyidagicha ishlaydi: yirik yong‘in vaqtida — butun boshli o‘rmon yonsa — havo ustunlari paydo bo‘ladi. Ular yuqori balandlikka ko‘tariladi — 5-6 kilometr va havo oqimi bilan yong‘in qoldiqlari makon bo‘ylab tarqaladi. Ular atmosfera balandligida bo‘ladi, ya’ni qor liniyasidan tepada, shu sababli muzlagan ko‘rinishga kirgani bois yong‘inga xos belgilarni o‘zida namoyon etmaydi”, — deydi u.
Simerinovganing tushuntirishicha, XX asr boshlarida odamlarda Yerda sodir bo‘layotgan tabiat hodisalari bo‘ylab global tasavvur bo‘lmagan. Shu sababli hodisalarga turli diniy talqinlar berilgan.
Bu kabi “qora kun”lar, shuningdek, 1802-yilda Tinch okeanida, 1884-yilda Angliyada, 1886-yilda Viskonsin shtatida, 1904-yilda esa Memfisda qayd etilgan.
Mao Szedun — Xitoy kommunizmi asoschisi
Bundan 46 yil oldin 18-sentabr kuni Xitoy raisi Mao Szedunning dafn marosimi bo‘lib o‘tgandi. Xitoylik inqilobchi, davlat, siyosat va partiya arbobi o‘sha yilning 9-sentabrida vafot etgan hamda to‘qqiz kun davomida uning dafn marosimiga tayyorgarlik ko‘rilgan.
1950-yillar oxirida Iosif Stalin vafotidan keyin SSSR va Xitoy o‘rtasida “buyuk g‘oya urushi” boshlangan. Sovet Ittifoqining yangi yetakchilari vafot etgan “dohiy”ni tanqid qilar va “kapitalistik davlat bilan yaqinlashgan” edi — bu ikki holat Mao Szedunga umuman xush kelmasdi. Aynan o‘sha vaqtlarda Xitoy yetakchisi eng mashhur ikki kampaniyasidan biri — “Katta sakrash”ni hayotga tatbiq etishni boshlagan.
Ikkinchi kampaniya — “Qizil kitobcha” muallifining o‘limidan 10 yil oldin, 1966-yilda boshlangan “Madaniyat inqilobi” edi.
“Katta sakrash” qanday amalga oshirilgan?
1958-yilda Mao mamlakatning iqtisodiy muammolarini sanoatlashtirish yordamida yechish kerak degan qarorga kelgan — shunday qilib “Katta sakrash” kampaniyasi boshlangan. U vaqtlari Xitoy 90 foiz agrar davlat hisoblanib, rahbar bu “muammo”dan keskin kollektivlashtirish yordamida qutulishga qaror qilgan. Mao asosiy tovarlar — birinchi navbatda po‘lat eritish bo‘yicha G‘arb davlatlariga “yetib olish va o‘zib ketish”ni istagan. Shu bilan birga, u buni millionlab oddiy xitoyliklarning shijoati orqali erishish mumkinligiga ishongan.
Natijada dehqonlar va korxonalar ishchilariga ishlab chiqarish bo‘yicha katta yuklamalar qo‘yilgan. Mao mamlakat sanoqli kunlar ichida cho‘yan sohasida dunyo yetakchisiga aylanishini istagan, shu sababli deyarli har bir xitoylik o‘z hovlisida cho‘yan eritish uchun pechkaga ega bo‘lishi majburiy etib belgilangan. Mamlakatda cho‘yan rostdan ham ko‘p, ammo mahsulot sifati achinarli darajada edi.
“Xitoyda bo‘lgan sovet mutaxassislari korxonalar rahbarlarini texnologiyaning buzilishi ayanchli oqibatlarga olib kelishi haqida ogohlantirgan. Biroq ularga hech kim quloq solmagan. Natijada 1960-yilda Sovet Ittifoqi Xitoydagi o‘zining barcha mutaxassislarini chaqirib olgan va bu mamlakat iqtisodiyotiga jiddiy zarar yetkazgan. Oxir-oqibatda ‘Katta sakrash’ siyosati qulagan. Ishlab chiqarishda avariyalar yuzaga kelishni boshlagan, ommaviy ravishda sifatsiz mahsulotlar bosib ketgan”, — deydi tarix fanlari doktori Aleksandr Lukin.
Shu kabi o‘ylanmagan keng ko‘lamdan boshlangan qishloq xo‘jaligi islohotlari ham ocharchilik bilan yakun topgan. Aqlbovar qilmas darajadagi bema’ni kampaniyalardan biri — ekinlarni yo‘q qiladigan asosiy zararkunandalar deb e’lon qilingan chumchuqlarni yo‘q qilish bo‘yicha umumiy harakat edi. Umuman olganda Mao chumchuqlardan tashqari, chivinlar, pashshalar va kalamushlarni ham hosillar dushmani deb e’lon qilgan, biroq asosiy zarba chumchuqlarga kelib teggan. Xitoy aholisi “hammasi bir bo‘lib” ko‘chaga chiqib, qushlarni qirishni boshlagan.
“Butun maktab chumchuq o‘ldirgani ketdi. Ularning uyalarini buzish uchun narvonlar yasadik va ular kechasi iniga qaytganida shovqin ko‘tarib, ularni qochirdik. Bu chumchuqlar — aslida yaxshi qushlar ekanini anglaganimizdan oldin sodir bo‘lgan. Bunga qadar ular faqat don yeydi, deb o‘ylardik”, — eslaydi kampaniya ishtirokchilaridan biri.
Mamlakatda hosil yo‘qqa chiqqan va millionlab insonning umriga zomin bo‘lgan ocharchilik boshlangan. Xitoy ushbu falokatga yechim sifatida xorijdan, jumladan, SSSRdan chumchuqlarni sotib olib kelgan.
1966-yilda Mao asosiy maqsadi “marksizm xoinlariga qarshi kurash” bo‘lgan Buyuk proletar madaniy inqilobini e’lon qildi. Aslida “madaniy inqilob” unga siyosiy muxolifat bilan kurashish uchun kerak edi. Muxolifatni yakson etish uchun Mao va uning tarafdorlari yoshlardan xunveybinlar — “qizil qo‘riqchilar” otryadlarini tashkil etgan. “Biz qizil hukumatni, Markaziy qo‘mita partiyasini himoya qiluvchi qo‘riqchilarmiz. Rais Mao — bizning tayanchimiz. Butun insoniyatni ozod etish bizning vazifamizdir”, — “manifesti” orqali ular kurashni boshlagan. Xunveybinlar armiyasiga birlashgan maktab o‘quvchilari va talabalar norozi rahbarlarga, shuningdek, intelligensiyaga — o‘qituvchilar, yozuvchilar, olimlarga qarshi repressiyalar uyushtirgan. Bu kabi kamsitishlarga chiday olmagan ko‘plab ziyolilar o‘z joniga qasd qilgan.
Shuningdek, mamlakatda san’at namunalari yo‘q qilingan, kitoblar yoqilgan, kutubxona va ibodatxonalar vayronaga aylantirilgan. Xunveybinlar ichida bir-biriga qarshi bo‘lgan guruhlar yuzaga kela boshlagan. Natijada terror oqibatida Xitoy shaharlari falaj holatga kelgan. Ishga armiya aralashgan va Xitoy fuqarolik urushi yoqasiga kelib qolgan. Hatto Mao bu ishlar chegaradan chiqib ketganini tushunib, tartibsizliklar eng yuqori nuqtaga yetganda xunveybinlar armiyasini tarqatib yuborgan.
“Madaniy inqilob” oqibatida turli ma’lumotlarga ko‘ra, 100 millionga yaqin odam jabrlangan. Maoning kampaniyasi partiya tarkibini o‘zgartirish imkonini bergan — millionlab xitoyliklar undan chiqarib yuborilib, keyinchalik repressiyaga uchragan. “Madaniy inqilob” 1976-yilning 9-sentabrida, 83 yoshli Mao Szedun vafotidan keyin yakunlangan. U umrining oxirgi yillarini Parkinson kasalligidan aziyat chekib o‘tkazgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)