AQSH harbiy bazasida ommaviy qotillik, ko‘lga cho‘kkan trolleybusdan 20 kishini qutqargan qahramon va Livandagi qochoqlar lagerida qirg‘in. Kun xronologiyasida 16-sentabr
16-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan AQSH Harbiy-dengiz kuchlariga qarashli bazadagi ommaviy qotillik, suvga tushib ketgan trolleybusdan 20 kishini qutqarib chiqqan Shavarsh Karapetyan hamda Livandagi qochoqlar lagerida sodir etilgan ommaviy qirg‘inga oid faktlar o‘rin olgan.
AQSHdagi ommaviy qotillik
2013-yilning 16-sentabr kuni AQSH Harbiy-dengiz kuchlarining Vashington-Neyvi-Yard dahasida joylashgan Kemasozlik va qurollanish qo‘mondonligi shtab-kvartirasida ommaviy qotillik yuz bergan. Bazaning 34 yoshli sobiq xodimi Aaron Aleksis 20 kishini otib tashlagan bo‘lib, ularning 12 nafari halok bo‘lgan, 8 nafari yaralangan. Ko‘p o‘tmay uning o‘zi ham politsiyachilar bilan otishmada halok bo‘lgan.
Mazkur voqea AQSH harbiy bazasida ro‘y bergan ikkinchi ommaviy qotillik edi — bundan oldingisi 2009-yilning 5-noyabrida Ford-Xud harbiy bazasida sodir bo‘lgan.
16-sentabr kuni ertalab soat 07:53 da 34 yoshli Aaron Aleksis ijaraga olingan kulrang Toyota Prius’da sumkasiga 12-kalibrli qirqilgan Remington 870 miltig‘ini yashirib, binoga keladi. Aleksis to‘rtinchi qavatga ko‘tarilib, hojatxonaga kiradi va u yerda qurolini yig‘adi, keyin esa koridor orqali g‘arbiy qanotga borib, soat 08:16 da odamlarga qarata o‘t ochishni boshlaydi. To‘rt daqiqa davomida u yaqin masofadan bir necha kishini otib tashlaydi, uchinchi qavatga tushib yana hammani o‘qqa tutishni boshlaydi. Uchinchi qavatda Aleksis o‘zini to‘xtatishga uringan qo‘riqchini otib, uning 9 millimetrli Beretta pistoletini olib qo‘yadi va otishmani davom ettiradi.
Politsiyaga birinchi qo‘ng‘iroq soat 08:17 da kelib tushadi. Ular zudlik bilan voqea joyiga yo‘l olgan. Soat 08:24 da birinchi politsiyachi binoga kirganida, uchinchi qavatda Aaronga duch keladi. Jinoyatchi unga qarata o‘q uzadi va Skott Uilyams oyog‘idan yaralanadi. Politsiyachilar chekinishga majbur bo‘ladi, Aaron Aleksis esa 30 daqiqa davomida odamlarga qarata o‘q uzishni davom ettiradi. Soat 08:57 da jinoyatchi qurshovga olinadi, soat 09:25 ga qadar davom etgan otishmadan so‘ng, Aleksis boshidan o‘q yeb, vafot etadi. Uning jasadi binodan soat 11:50 da olib chiqib ketiladi.
Xodim nima sababdan otishmani sodir etgani haqida
Jinoyat nima sababdan sodir etilgani aniq emas. Versiyalardan biriga ko‘ra, Aleksis ruhiy kasallikdan aziyat chekkan — u o‘zini o‘ta past chastotada boshqarishayotganiga ishongan. Miltig‘iga “Qiynoqlarga yakun!”, “Shunday bo‘lgani yaxshi!” va “Past chastotali qurolim” degan yozuvlarni tushirgan.
Aleksisning Nyu-Yorkda istiqomat qilayotgan rafiqasi va farzandlari bor. Uning o‘zi Kvinsda tug‘ilgan, Bruklinda ulg‘aygan, turli vaqtlarda Sietl, Vashington va Texasda yashagan. U buddaviylikka qiziqqan va ushbu dinga e’tiqod qiluvchi mamlakatlardan kelganlar, xususan, tailandliklar bilan do‘stona munosabatda bo‘lgan. Politsiya uni uch marta jamoat tartibini buzgani uchun hibsga olgan, jumladan, ruxsat etilmagan joyda o‘q uzgani uchun, ammo jinoyat ishi qo‘zg‘atilmagan. Bunda uyining qanot qismiga qo‘yilgan mashina sabab bo‘lgan — Aaronning jahli chiqib ketib, o‘q uzgan. AQSHda o‘zgalarning uyi qanot qismiga mashinani qoldirish mumkin emas, chunki bu shaxsiy mulk dahlsizligini buzadi. O‘z navbatida bu uyiga bostirib kelgan shaxsga yoki jonsiz predmetlarga o‘t ochishga ruxsat beradi.
Ikkinchi safar uyida qurolini tozalab o‘tirganida tasodifan shiftga o‘q uzib yuborgan va qo‘shni kvartiraga zarar yetkazgan. Ikkala holatda ham hech kimga zarar yetmagan. Uchinchi marta esa Aleksis ko‘chadan mast holda qo‘lga olingan va ikki kun izolyatorda saqlangan. Aleksis AQSH qurolli kuchlarida elektrik bo‘lib ishlagan, uning vazifasi harbiy samolyotlarning elektr tizimini ta’mirlashdan iborat bo‘lgan. Shuningdek, u Yaponiyada xizmat safarida bo‘lganida Fort-Uert harbiy bazasida ishlagan. Bundan tashqari, qarindoshlarining so‘zlariga ko‘ra, u 11-sentabr teraktining guvohi bo‘lgan va omon qolganlarni qutqarish operatsiyasida faol ishtirok etgan. Yuqoridagi holatlar unga ruhiy shikast yetkazgan bo‘lishi mumkin.
Suvga tushib ketgan trolleybusdan 20 kishini olib chiqqan qahramon
1976-yilning 16-sentabrida suzish bo‘yicha jahon chempioni va ko‘plab rekordlar sohibi Shavarsh Karapetyan ko‘prikdan Yerevan suv omboriga tushib ketgan trolleybus ichidan 20 kishini qutqarib olgan.
Shu kuni Shavarsh odatdagidek Yerevan ko‘li qirg‘og‘i bo‘ylab mashq qilayotgan bo‘lgan. U bilan birga yugurishga ukasi Kamo va murabbiyi Liparit Almasakyan chiqqan. Shunda ularning ko‘z o‘ngida ichi yo‘lovchilarga to‘la trolleybus yo‘ldan chiqib ketib, ko‘lga qulagan. Sanoqli soniyalar ichida u suv tubiga cho‘ka boshlagan.
Rasmiy versiyalarga ko‘ra, avariya haydovchining yurak huruji sabab sodir bo‘lgan. Keyinroq fojianing asl sababi aniqlangan — haydovchi belgilanmagan joyda tushib qolishni istagan yo‘lovchi bilan tortishib qolgan. Qiziqqon ikki erkakning tortishuvi ayanchli yakun topgan.
Trolleybus 10 metr chuqurlikka tushib ketgan. Shavarsh zudlik bilan qaror qabul qilgan — u suvga sho‘ng‘iydi, ukasi va murabbiyi — jabrlanuvchilarni qirg‘oqqa chiqaradi. Bu juda mushkul vazifa edi. Yerevan ko‘lida suv juda sovuq, deyarli 0 darajada bo‘lgan. Bundan tashqari, ko‘lga Sovet Armanistoni poytaxtidan turli chiqindilar oqib kelgan.
Shavarsh 10 metr chuqurlikka sho‘ng‘ib oyog‘i bilan trolleybusning orqa oynasini tepib sindiradi va halok bo‘layotgan odamlarni chiqarishni boshlaydi. Vaziyatni o‘rganib chiqqan tibbiyot xodimlari va qutqaruvchilar Shavarshning qilgan qahramonligini biror inson amalga oshira olmasligini ta’kidlagan. Uning ishi Gerakl yoki Supermenning qahramonliklariga qiyoslangan.
Suvning sovuqligi hisobga olinadigan bo‘lsa, Shavarsh bir, ikki yoki uch kishini qutqarib qolgan taqdirida ham, fantastik ishni amalga oshirgan bo‘lardi. Ammo Shavarsh Karapetyan tom ma’noda 20 kishini narigi dunyodan olib qoladi.
Aslida sportchi ko‘proq jabrlanuvchilarni olib chiqqan, ammo shifokorlar ularga yordam ko‘rsata olmagan.
Aqlbovar qilmas ishni uddalagan Shavarshning o‘zi uzoq vaqt trolleybus o‘rindig‘ining charm yostig‘i tushiga kirib kelganini aytgan. Suvga sho‘ng‘ishlarning birida u odam deb o‘ylab o‘rindiqni tortib chiqargan. Suzuvchi o‘z xatosini yuzaga chiqqanda anglagan va uzoq vaqt buning o‘rniga birorta odamni qutqarsam bo‘lardi deb ezilib yurgan.
U jismonan va ruhan charchagach, sho‘ng‘ishdan to‘xtagan. Ammo u trolleybus trosini tortishga ulgurib, voqea joyiga yetib kelgan qutqaruvchilarga yordam ko‘rsatgan.
Shavarshning o‘zi og‘ir pnevmoniya, iflos suvda shisha siniqlari yetkazgan jarohat oqibatida qonning zaharlanishi bilan shifoxonaga tushib qolgan. U 45 kun koykada yotgan. Uyiga qaytgach, suvni ko‘rsa ko‘ngli ag‘dariladigan holatda bo‘lgan. Sportga qaytishning imkoni yo‘q edi. Shunga qaramay, u barchani hayratda qoldirib, qaytgan. Chiroyli ketish uchun ham qaytgan — 1977-yilda u o‘zining oxirgi — 11-rekordini o‘rnatgan.
1985-yilning 19-fevralida Yerevan shahridagi Sport-konsert majmuasida yong‘in chiqqan. Barcha ofatga qarshi kurashgan. Keyinroq shifoxonaga birinchilardan bo‘lib o‘zini olovga otgan va odamlarga yordam ko‘rsatgan ko‘ngilli erkak kuygan holatda olib kelingan. Kuyish jarohatlarini olgan bo‘lsa-da, bir necha kishining hayotini saqlab qolgan ko‘ngilli Shavarsh Karapetyan bo‘lib chiqqan.
Sabra va Shatiladagi qochoqlar lagerida yuz bergan qirg‘in
Bundan roppa-rosa 40 yil oldin 16-sentabr kuni nasroniy falangistlar otryadi Isroilning qo‘shinlari tomonidan egallangan Bayrutdagi Sabra va Shatila qochoqlar lageridan boshpana topgan falastinliklarni qirishni boshlagan. Oqibatda ular tomonidan (turli ma’lumotlarga ko‘ra, 460 dan 3,5 ming kishigacha) asosan tinch aholi o‘ldirilgan. Sabra va Shatiladagi qirg‘in butun dunyodagi norozilik to‘lqinini, Isroilda esa siyosiy silkinishni yuzaga keltirgan.
Birinchi Livan urushi 1982-yilning 6-iyunida boshlangan. Bir necha kun o‘tib Isroil qo‘shinlari Bayrutga kirib borgan va Falastin ozodligi tashkiloti a’zolari joylashgan shaharning g‘arbiy qismini qamalga olgan. Ikki yarim oy davom etgan dahshatli to‘qnashuvlar falastin otryadlarining evakuatsiyasi bilan yakunlangan. 1-sentabrda Yosir Arofat boshchiligidagi 10 mingdan ortiq harbiy Livanni dengiz orqali tark etgan. Oradan uch kun o‘tgach, Isroil armiyasi bo‘linmasi G‘arbiy Bayrut tomon harakatlanishni boshlagan. 15-sentabrda ular Sabra va Shatila qochoqlar lagerini bloklagan. Shu kunning o‘zida Shatiladan Isroil askarlariga qarata o‘q uzilgan. Bir nafar harbiy xizmatchi halok bo‘lgan, 20 nafari yaralangan. Razvedka ma’lumotlariga ko‘ra, lagerda yuzlab falastin jangarilari yashiringan bo‘lgan.
23-avgustda, G‘arbiy Bayrut qamali vaqtida Livanda prezidentlik saylovlari o‘tkazilgan va unda falangistlar yetakchisi Bashir Jmayel g‘alaba qozongan. 14-sentabr kuni u Suriya maxsus xizmati agenti tomonidan tashkillashtirilgan portlash oqibatida halok bo‘lgan. U bilan birga 26 nafar partiyadoshi vafot etgan. Bashir Jmayel — livanlik nasroniylar kumiri — butun nasroniylar hamjamiyati uchun qattiq zarba bo‘lgan. Falangistlar otryadlari Suriya ittiffoqdoshari va azaliy dushmanlari — falastinliklarda qasos olish o‘tida yongan.
Isroil armiyasi qo‘mondonligi falangistlar Sabra va Shatiladagi qochoqlar lagerlarini tozalashni buyurgan. Bu Livan armiyasi qo‘mondonligi shu kabi iltimosni rad etganidan so‘ng yuz bergan. Isroil armiyasi katta yo‘qtishlardan hayiqib, o‘z kuchlarini lagerga kiritishni istamagan. Mudofaa vaziri Ariel Sharonning otryadlarni tozalash taklifiga Bosh shtab boshlig‘i Rafael Eytan shunday javob qaytargan: “Ular qasos o‘tida yonmoqda, bu qonlarning daryo bo‘lib oqishi bilan yakunlanishi mumkin”. Shunga qaramay, tegishli taklif galangistlar tomonidan amalga oshirilgan. Ularning yetakchisi, Bashir Jmayelning ukasi, Livan prezidenti o‘limidan keyin uning o‘rnini egallagan Amin operatsiyani o‘tkazishni tasdiqlagan. Isroil armiyasi vakillari falangistlar komandirlari bilan uni muhokama qilib, asosiy e’tiborni lagerdagi tinch aholining xavfsizligini ta’minlashga qaratgan. Keyinroq, ushbu ko‘rsatmalar foyda bermagani ma’lum bo‘ladi.
16-sentabr kuni soat 18:00 da falangistlar otryadlari Sabra va Shatilaga kirishni boshlaydi. Lagerda qolgan jangarilar ularni o‘t ochib kutib oladi. Otishma boshlanadi. Qorong‘u tushishi bilan falangistlar Isroil armiyasidan havoga yorituvchi raketalar uchirishni so‘ragan. Mazkur so‘rov ijobiy qondiriladi. Shu kuni kechasi Sabra va Shatiladiga voqealarni kuzatayotgan isroillik harbiylar falangistlar va ularning komandiri Eli Xubeyka o‘rtasidagi radioaloqa seansidan xabar topadi. “Bu yerda 50 nafar ayol va bolalar bor, nima qilay?”, — deydi harbiy. “Sen bu savolni menga oxirgi marotaba beryapsan. Nima qilish kerakligini o‘zing yaxshi bilasan”, — deya javob qaytargan Xubeyka.
17-sentabr tongida falangistlar komandirlari Isroil qo‘mondonligiga qochoqlar lagerlarida janglar davom etayotganini ma’lum qilgan. Shu bilan birgan, Sabra va Shatilada tinch aholi ommaviy o‘ldirilayotgani to‘g‘risida xabarlar kelishni boshlagan. Isroil armiyasining kuzatuvchi postlarida xizmat qilgan askarlar hodisaga guvoh bo‘lgan. Ular mazkur xabarlarni o‘z boshliqlariga yetkazgan. 17-sentabr kechasi parashyut-desant brigadasi komandiri Yoram Yair lagerdan qochib chiqqan fuqarolar falangistlarning dahshatli ishlari haqida gapirayotganini aytgan.
18-sentabr tongida falangist kuchlari qochoqlar lagerini tark etgan. Bosh shtab razvedka boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, Sabra va Shatilada 700—800 nafar falastinlik o‘ldirilgan. BBC telekanalining ma’lum qilishicha, o‘ldirilganlar soni 800 kishini tashkil etadi. Lagerlardagi qirg‘inlar haqida kitob yozgan jurnalist Amnon Kopelyukka ko‘ra, qariyb 3 ming kishi o‘ldirilgan. Falanstin mabalarida ushbu raqamlar bundanda ko‘p — 3,5 ming kishi.
Sodir bo‘lgan voqea dunyoning ko‘plab davlatlari va BMT tomonidan qoralangan. Isroilda ham ommaviy norozilik namoyishlari o‘tkazilgan — ularning eng yirigi 25-sentabr kuni Tel-Avivda tashkillashtirilib, unda 200 ming kishi qatnashgan. Sabra va Shatila voqealarini tergov qilishga Oliy sud raisi boshchiligida tergov komissiyasi tuzilgan. Komissiya falangistlarga qochoqlar lagerlarini tozalashni buyurgan Ariel Sharonning harakatlarini keskin qoralagan. Oqibatda u mudofaa vaziri lavozimini tark etishga majbur bo‘lgan. Shuningdek, Bosh shtab boshlig‘i, harbiy razvedka boshlig‘i, “Mossad” rahbari va boshqa yuqori martabali harbiylarning harakatlari ham qoniqarsiz deb topilgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
