15-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan rus imperatori Aleksandr II ga uyushtirilgan suiqasd, “Yangi Germaniyaning otasi”ga aylangan Konrad Adenauer hamda Peruga qulagan sirli meteoridga oid faktlar o‘rin olgan.
Birinchi rus terrorchisi
1866-yilning 15-sentabrida Peterburgdagi Vasilevskiy orolida Aleksandr II ga suiqasd uyushtirgan Dmitriy Karakozov dorga osish yo‘li bilan qatl etilgan. Karakozov tarixda birinchi rus terrorchisi sifatida iz qoldirdi.
4-aprel kuni soat 16:00 lar atrofida Aleksandr II “Yozgi bog‘”dagi har kungi sayrini tamomlab, Neva qirg‘og‘iga chiqqan. U vaqtlarda imperatorning qo‘riqchilariga bo‘lmagan, faqatgina darvozaning tashqi tarafidagi yo‘lakda politsiyachilar aylanardi xolos.
Aleksandr uzun shinelini shimarib, ot-aravaga o‘tirishga tayyorlanganida guvohlar baland o‘q ovozini eshitgan va yugurib qochayotgan yigitni ko‘rgan. Politsiyachilar va jandarmlar uni quvib yetib, qo‘lidan og‘ir pistoletni tortib olgan va do‘pposlashga tushgan. U esa qo‘li bilan yuzlarini berkitgan holda “Ahmoqlar, axir men sizlar uchun qildim, nega tushunmaysizlar!” deya baqirgan.
Shoh birinchi bo‘lib suiqasd uyushtirgan shaxsning millati polyakmi deya qiziqqan. Yo‘q degan javobni olgach, nima sababdan u bu ishni qilganini so‘ragan. Terrorchi “Hazrati oliylari, siz dehqonlarni hafa qildingiz!” degan.
Aleksandr Qozon soboridagi marosimga, jinoyatchi esa so‘roq qilinish uchun Fontankadagi Uchinchi bo‘linmaga yo‘l olgan. Uning hamyonidan chaqiriq yozilgan qog‘oz topilgan: “Sevimli xalqim o‘lib borayotnidan tushkunlikka tushib, zolim shohni yo‘q qilishga qaror qildim. Qadrdon do‘stim — rus erkagiga foyda keltirdim degan o‘y bilan o‘laman. Yo‘limdan boruvchi insonlar topilishiga ishonaman”.
Hibsga olingan dehqon o‘zini Aleksey Petrov deb atab, boshqa ko‘rsatma berishdan bosh tortgan. Ammo uning yonidan tibbiy retsep topilgan, u orqali shifokor aniqlangan va u qo‘lga olingan shaxs Moskvadan kelganini hamda qaysi mehmonxonaga joylashganini aytgan. Jandarmlar uning nomerini tintuv qilib, amakivachchasi Nikolay Ishutin nomiga yozilgan, ammo yuborilmagan xatlarni topgan va shu orqali terrorchining haqiqiy ismi ma’lum bo‘lgan.
1861-yilda krepostnoylik qisman bekor qilingandan so‘ng, ziyolilar dehqonlar talon-toroj qilindi va aldandi degan qarorga kelgan. Kutishni istamaganlardan biri Penza zodagonlarining o‘g‘li, 25 yoshli Dmitriy Karakozov edi.
Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, Karakozovni aqlan nosog‘lom deb e’lon qilishmoqchi bo‘lishgan: sog‘lom fikrli rus shohga suiqasd qilishi mumkin emas deb hisoblashgan. Aleksandr ushbu taklifni rad etgan.
10-avgust kuni knyaz Pyotr Gagarin raisligida bundan 40 yil oldin dekabristlar sudlangan Petropavlovka komendantining uyida Oliy jinoiyat sudi jarayoni boshlangan. 31-avugust kuni Karakozov va uning sherigi osishga hukm etilgan. Karakzov shohga maktub yo‘llagan: “Sizdan nasroniy nasroniydan, inson insondan so‘ragani kabi afv so‘rayman”.
Ertasi kuni unga “Hazrati oliylari sizni nasroniy sifatida kechiradi, biroq davlat rahbari sifatida kechira olmaydi” degan javobni berishgan. Karakozov ko‘plab aholi ko‘z o‘ngida Vasilevskiy orolidagi Smolensk maydonida osilgan. Bu Yemilyan Pugachyovdan keyin Rossiyada amalga oshirilgan birinchi namoyishkorona qatl etdi.
Aleksandr II qattiq jahl otiga mingan va o‘zini haqorat qilingan deb hisoblagan. “Men ularga ozodlik berdim, bunga javoban o‘qmi? Otam davrida ovozlari ham chiqmasdi”, — degan.
Tergov komissiyasi rahbari etib graf Mixail Muravyov tayinlangan. 1863-yilda Polshadagi isyonni shafqatsizlarcha bostirganidan keyin u Yevropa ko‘z o‘ngida maxluqqa aylangan “Mavr o‘z ishini qilib bo‘ldi” qabilida iste’foga chiqarilgan. Endi mashhur personaj yana siyosatga qaytgan.
Peterburg general-gubernatori Aleksandr Suvorov (mashhur sarkardaning nabirasi), jandarmlar boshlig‘i Vasiliy Dolgorukov va “yoshlarni qo‘yib yuborgan” ta’lim vaziri Aleksandr Golovnin zudlik bilan lavozimlaridan olingan.
Ularning o‘rniga Fyodr Trepov (12 yildan keyin yozuvchi Vera Zasulichni otadi), Pyotr Shuvalov (bosh vazir vakolatlariga ega bo‘lgan) va Dmitriy Tolstoy (“Rus maktabining qarg‘ishi deya ta’riflangan) egallagan.
“Sovremennik” jurnali yopilgan. Bosh muharrir Nikolay Nekrasov o‘z “farzandi”ni qutqarib qolish uchun Muravyovga qasida yozgan va butun umr bundan afsuslangan. Muravyov Karakozov hukm chiqarilishidan ikki kun oldin vafot etgan, biroq shoh oldingidek liberallashtirish haqida eshitishni ham xohlamagan.
Karakozovning ortimdan odamlar boradi degan bashorati 100 foiz ro‘y bergan. 1869-yilda Nechayev “Inqilobchining katexizisi” nizomini yozib Fyodr Dostoevskiyni “Iblislar” romanini yozishga, Vladimir Leninni esa “yangi tipdagi partiya”ni yaratishga ilhomlantirgan.
Kondar Adenauer: yangi Germaniyaning otasi
1949-yilning 15-sentabr kuni Konrad Adenauer Germaniyaning birinchi kanseleriga aylangan edi. Uinston Cherchill uni “Bismark davridan buyon eng aqlli nemis siyosatchisi” deb ta’riflagan bo‘lsa, xalqda uni “qariya Konrad” deb chaqirishardi.
91 yil umr ko‘rgan Konrad Adenaues hayoti davomida uchta nemis davlatining qulashini ko‘rgan: 1918-yilda Vilgelm II ning imperiyasi, 1933-yilda Veymar respublikasi va 1945-yilda natsistlar Reyxi. XX asrdagi to‘rtinchi nemis davlatini — Germaniya Federativ Respublikasi —uning o‘zi yaratgan. Adenauer hamda uning tarafdorlari o‘z xalqidan dunyoga katta xavf tug‘diruvchi millat tamg‘asini olib tashlashga, yuz millionlab insonlar ko‘z o‘ngida yangi davr — demokratiya qurishga muvaffaq bo‘lgan.
Konrad German Yozef Adenauer 1876-yilning 5-yanvarida Kyolnda sud kotibining oilasida dunyoga kelgan. Uning ota-onasi katolik bo‘lib, besh farzandiga taqvo va axloqiy qadriyatlarni singdirgan. Gimnaziyani tamomlagan Konrad ta’limni davom ettirish niyatida bo‘lgan. Oilasida moliyaviy qiyinchiliklar bo‘lsada, u otasidan o‘qishga ruxsat olishga erishgan. 2,5 yil davomida u Bonn universitetida 5 yillik ta’limni olib, “adliya kichik maslahatchisi” lavozimiga ega bo‘lgan va tez orada birinchi ishini boshlagan — shahar prokuraturasida.
Adenauerning hayoti 1906-yilda tubdan o‘zgargan: u Kyoln ober-burgomistr yordamchisi etib saylangan. Nomi u qadar ulug‘vor bo‘lmasada, bu yuqori lavozim edi — Adenauer shahardagi 12 ta “vazir”dan biriga aylanib, soliq magistrate boshqarmasiga rahbarlik qilgan. Uning o‘rnini egallashni istovchilar ko‘p bo‘lgan, ammo Adenauerga shahar deputatlar kengashining 37 nafaridan 35 tasi unga ovoz bergan. Va u deputatlarning ishonchini to‘liq oqlagan: uning ish vaqti soat 08:00 dan boshlangan va ba’zida yarim tunga qadar davom etgan. Natijada 1907-yildayoq shahar budjeti uzoq yillardan beri birinchi martda defitsitsiz yopilgan, Adenauer esa ober-burgomistrning birinchi yordamchisi — mamlakatning eng yirik shaharlaridan birining “bosh vaziri” etib saylangan.
Adenaurning siyosiy karyerasi jadallik bilan o‘sib borgan. 1917-yilda u Kyoln rahbari sifatida, Prussiya qurolligining eng yosh ober-burgomistriga aylangan. Uning lavozimdagi dastlabki yillari Germaniyaning Birinchi jahon urushidagi mag‘lubiyati yillariga to‘‘ri kelgan. Avval boshida aksariyat nemis konservatorlari kabi Adenauer urushni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa, ikki yildan keyin u o‘z qarashlarini butunlay o‘zgartirgan va uni “umummilliy ahmoqlik mevasi” deb atagan. Ittifoqchilarning tovon puli bilan bo‘g‘ilgan mamlakat ochlikni boshdan kechira boshlaganida, Adenauer shahar aholisi hayotini yangi sharoitlarda tashkil qildi. Haqiqatda samarali choralaridan tashqari, u go‘sht o‘rniga soya qo‘shilgan “Kyoln sosiskalari” va jo‘xori, arpa hamda guruch qo‘shilgan “Kyoln noni”ni yaratgani bilan mashhurlikka erishgan.
Adenauer rahbarligida shahar nafaqat omon qolgan, balki rivojlangan ham. Uning istiqbolli loyihalari qatorida Kyoln atrofida yashil halqa, dengiz kemalarini qabul qilish uchun daryo portini qurish, shahar universitetini qayta “jonlantirish”. Adenauer ikki marta — 1921 va 1926-yillarda reyxskansler bo‘lishi mumkin edi. Ammo hokimiyatga bo‘lgan ijtimoiy norozilik to‘lqinida faqat ikkita totalilar partiya — kommustik va milliy-sotsialistik — hukmronlikka intilar edi. Adenauer ikkisiga ham aloqador emasdi. 1933-yilda Adenauer lavozimdan olinadi. Hibsga olinishi mumkinligidan xavotirda u shahardan shaharga ko‘chib, maxfiy kvartiralarda, mehmonxona va ibodatxonalarda yashab yurgan. Uni bir necha bor qo‘lga olingan, biroq dalillar yetishmasligi, shuningdek, aloqalari sabab qo‘yib yuborilgan.
Reyd qirg‘og‘idagi Ryondorf qishlog‘idagi oilaga borib qo‘shilgan Adenauer tashqi dunyodan butunlay uzilgan. U na yangi rejim bilan, na Gitler rejimiga qarshi muxolifat bilan aloqa o‘rnatgan.
1949-yilning 23-mayida Germaniya Konstitutsiyasi qabul qilingan, 15-sentabrda esa bitta ovoz farqi bilan 73 yoshli Konrad Adenauer federal kansler etib saylangan. Bu haqiqiy g‘alaba edi, chunki 1945-yilda negis davlatchiligi deyarli yo‘q qilingandi. Hokimiyat Amerika—Britaniya—Fransiya—Sovet Ittifoqi komissiyasiga tegishli bo‘lib, mamlakatni to‘rtta zonaga bo‘lib olgan edi. Mamlakat ko‘plab bombardimonlardan keyin vayronaga aylangan, zavodlarning omon qolgan uskunlari olib chiqib ketilar, Germaniyaga esa Polsha va SSSRga o‘tgan sharqiy yerlardan millionlab nemislar qaytib kelardi. Shunday og‘ir vaziyatda Adenauer Xristian-demokratlar ittifoqi raisiga aylandi.
“Adenauerning davri” deya bir ovozdan 1950-yillarning boshi va 1960-yillar aytiladi. Yangi kansler katta obro‘-e’tibor va siyosiy salmoqqa ega bo‘lib, uning faoliyati ikki narsaga asoslangandi – ijtimoiy bozor iqtisodiyoti va “yangi Yevropadagi yangi Germaniya”ga.
Uning yagona omadsizligi — Germaniyani ajratib turuvchi Berlin devorining qurilishiga qarshi tura olmagani bo‘lgan. 1963-yilda Konrad Adenauer keksayib qolgani bois o‘z xohishiga ko‘ra, hokimiyatdan ketgan. 1967-yilning 19-aprelida esa 91 yoshida Ryondorfdagi villasida vafot etgan.
Peruga qulagan meteorit “siri”
2007-yilning 15-sentabr kuni Peruga meteorit tushgan. Bu Puno provinsiyasining yuqori tog‘ tizmali hududida joylashgan, Boliviya bilan chegaradosh Titikaka ko‘li yaqinidagi Dezagvadero departamentida sodir bo‘lgan. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, ular avval samolyot qulashiga o‘xshash kuchli shovqinni eshitgan, keyin esa olovli obyekt paydo bo‘lgan va yerga kelib urilgan.
Meteorit tushgan joyda eni 30, chuqurligi 6 metr keladigan krater paydo bo‘lgan bo‘lib, undan shlak va tog‘ jinslari aralashgan qaynoq suv favvorasi otilgan. Ko‘p o‘tmay aholi “g‘alati hid”ni payqay boshlagan, ko‘pchilikda bosh o‘g‘rig‘i va ko‘ngil aynishi paydo bo‘lgan (meteorit qulagan joy yaqinida 1,5 mingga yaqin odam istiqomat qilgan). Milliy Sog‘liqni saqlash vazirligi vakilining aytishicha, mazkur holat kosmik jism parchalarining bug‘lanishi natijasida paydo bo‘lgan zahar sabab yuzaga kelgan.
Peruga qulagan meteorit (og‘irligi hozirga qadar hisob-kitob qilinmagan) ekspertlar e’tiborini o‘ziga tortgan. Ular krater atrofini o‘rganishga muvaffaq bo‘lgan va Peru Atom energiyasi instituti mutaxassisi renan Ramiresning so‘zlariga ko‘ra, krater atrofida radiatsiya aniqlanmagan. Ramiresning ta’kidlashicha, bu shunchaki “oddiy meteorit bo‘lib, qulashi oqgibatida kimyoviy reaksiya yuz bergan va gaz ajralgan”. U yerga tushgan obyekt sun’iy yo‘ldosh degan taxminni rad etgan.
“Zararli” meteorit namunalari mamlakat poytaxti Limaga ekspertiza uchun yuborilgan. Qator ekspertlar anomaliyaning paydo bo‘lish faktiga shubha bildirmagan holda, meteorit tabiati haqida turli fikrlarni bildirgan. Ularning fikricha, diametri 30 metrli kraterning paydo bo‘lishi uchun 1 kilotonna trotil ekvivalentli energiya ajralishi zarur. Bu kabi portlash kuchi seysmiy ta’siri bo‘yicha turli davlatlarning seysmodatchiklar tomonidan qayd etilishi kerak edi. Shunga qaramay, birorta ma’lumot mavjud emas. Peruning yetakchi geologlaridan biri Onorio Kampoblanko har ehtimolga qarshi kosmik obyekt qulagan joyga kelayotgan odamlar oqimini to‘xtatishga chaqirgan. U aholinign sirli kasallanishi — bu nurlanish natijasi bo‘lishi mumkinligini istisno etmagan.
Meteoritlar — Quyosh sistemasining sayyoralararo fazodan Yer yuziga tushadigan qattiq jismlaridir. Quyosh atrofida elliptik orbita bo‘ylab aylanayotgan sonsanoqsiz qattiq jismlardan ayrimlarining orbitasi o‘zgarishi natijasida Yer bilan to‘qnashadi. Katta tezlikda (11–75 kilometr/soniya) harakat qilayotgan bunday jismlardan massasi kichiklari (1—10 gramm) Yer atmosferasida meteor hodisa hosil qilsa, kattalari (1—1000 kilogramm) atmosferada butunlay erib ulgurmay Yer yuziga tushadi.
Bir sutkada osmondan Yerga umumiy massasi 10 tonna atrofida bo‘lgan turli xil kattalikdagi qattiq holatdagi kosmik modda tushadi. Bu jismlarning yiriklari topilgan va tabiat muzeylarida saqlanmoqda.
1920-yil Janubiy-G‘arbiy Afrikada topilgan temir Meteoritlarning (“Goba”) og‘irligi 50 tonna, 1818-yilda Grenlandiyada topilgan meteoritlarning og‘irligi 34 tonna 1947-yilda Sixo-te-Alin (Uzoq Sharq, Rossiya) ga parchalanib tushgan meteoritlarning umumiy og‘irligi 23 tonna.
20-sentabr kuni perulik olimlar meteroit qulagani faktini tasdiqlagan, biroq ommaviy zaharlanishga nima sabob bo‘lgani ochiqlanmagan. Tadqiqotchilar mazkur meteoritning noodatiyligini qayd etgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)