Tasodif tufayli ixtiro qilingan penitsillin, “Insoniyat tarixidagi eng yaxshi qo‘shiq”ning yaratilishi va 124 kishining umriga zomin bo‘lgan Moskvadagi terakt. Kun xronologiyasidagi 13-sentabr

13-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan tasodifan yaratilgan antibiotik, The Beatles guruhining “Yesterday” qo‘shig‘i paydo bo‘lishi tarixi va Moskvadagi sentabr oyi teraktlarining navbatdagisiga oid faktlar o‘rin olgan.

Fleming qanday tasodif bilan penitsillinni ixtiro qilgan edi?

1929-yilning 13-sentabr kuni ingliz bakteriologik olimi Aleksandr Fleming birinchi bor ommaga o‘zining kashfiyoti — penitsillinni namoyish etgandi. Fleming qanday tasodif bilan penitsillinga duch kelgan? Nima sababdan antibiotiklar vaqtincha foyda beradi? Bu savollarga quyida javob beramiz.

Bundan 141 yil oldin shotlandiyalik shifokor va mirobiolog Aleksandr Fleming dunyoga kelgan. Bir safar u dam olish kunidan ishga qaytgach, laboratoriyada qoldirilgan idishda stafilokoklar koloniyasi nobud bo‘lganini ko‘radi. Ushbu tasodif meditsinada inqilobni yuzaga keltiradi.

Antibiotiklar kashf qilingunga qadar bo‘lgan hayotni tasavvur qilish qiyin va qo‘rqinchli. Sil va boshqa ko‘plab infeksiyalar o‘lim hukmidek edi. Har qanday jarrohlik amaliyotidan omon qolish “Rus ruletkasi”dagi imkoniyatlar kabi edi. 1920-yillarda o‘zboshimchalik bilan ruhiy kasallarnining organlarini olib tashlash orqali davolagan amerikalik psixiatr Genri Kotton o‘z uslubini xavfsiz deb maqtanib kelgan: bemorlarning 33 foizi vafot etgan. Keyinroq Kotton yolg‘on ma’lumot bergani va o‘lim ko‘rsatkichlari 45 foiz ekani ma’lum bo‘lgan. Shifoxonalar kasallik o‘chog‘i bo‘lgan. Hatto oddiy shilinish ham o‘limga yoki qonning zararlanishiga olib kelishi mumkin edi. Mavjud antiseptiklar faqat tashqi foydalanishga yarar va ularning foydasidan ko‘ra, zarari ko‘proq edi.

Ochiq deraza va mog‘or bosgan qovun barchasini o‘zgartirib yubordi

Antibiotiklarning, xususan, penitsillinning kashf qilinishi shotlandiyalik Aleksandr Flemning bilan bog‘liq, ammo bir nechta holatlarni eslab o‘tish kerak. Qadimgi Misrda yaralarga suvga botirilgan zamburug‘li non bosilgan. Fleming laboratoriyasidagi baxtli tasodifdan to‘rt yil oldin mog‘or zamburug‘ining bakteriyalarga qarshi xususiyati haqida do‘sti Andre Gratsiya gapirgan. Faqat Gratsiya mog‘or mikroblarni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘ldiradi deb emas, balki organizmning immun tizimiga yordam beradi deya o‘ylagan. Olim qaysi turdagi mog‘ordan foydalangani noma’lum: Gratsiya ham ishga qaytib og‘ir kasal bo‘lib qolgani bois, eski qaydlari va namunalarini topa olmagan.

Aynan mog‘or Fleming laboratoriyasidagi stafilokokni o‘ldirgan edi. Bu tasodifan ro‘y bergan: zamburug‘ sporalarini ochiq derazadan kirgan shamol uchirib yuborgan. Olim ham xuddi Gratsiya kabi shifobaxsh mog‘or zamburug‘i qaysi turga kirishini aniqlay olmagan. Penitsillin deb ataluvchi dorini ajratib olishni ham bilmagan — tajribalari davomida shotland zamburug‘lar o‘sgan filtrlangan “bulyon”dan foydalangan. Biroq Fleming ushbu “bulyon”ning turli bakteriyalarga ta’sirini batafsil izohlagan, zamburug‘larni bir-biri bilan taqqoslagan, eng muhimi — namunalarni saqlab qolgan va hamkasblarining iltimosiga ko‘ra, ularga yuborgan.

Shu kabi namunalardan biri Oksford universitetida qariyb 10 yil saqlangan. 1939-yilda nemis immigrant Ernst Cheyn undan toza penitsillinni ajratib olgan, boshlig‘i Xovard Flori esa dorini hayvonlarda sinab ko‘rgan. 1945-yilda ular va Fleming fiziologiya va meditsina yo‘nalishida Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Zamburug‘ni ko‘paytirish va antibiotikni tozalash usulini o‘ylab topgan Norman Xitli esa mukofotsiz qolgan. Birinchi bemor — yuzidan jarohatlangan 43 yoshli politsiyachi bo‘lib, qimmatbaho penitsillinni olish uchun uning siydigi filtrlangan. U ahvoli yaxshilanganini ma’lum qilgan, biroq dori kam bo‘lgani bois oradan bir oy o‘tgach u vafot etgan.

Oksford olimlari penitsillinning samarasini isbotlaganida Ikkinchi jahon urushi ketayotgandi. Bakteriyaga qarshi ishonchli dori vositalari har doimgidan ham ko‘proq talab etilgan: askarlar jarohatdan ko‘ra, u orqali yuqqan infeksiyadan ko‘proq halok bo‘lgan. Ammo Britaniya farmatsevtika kompaniyalari shundoq ham mudofaa buyurtmalariga to‘lib yotgani sabab 1941-yilda Flori va Xitli AQSHga yo‘l oladi. Zamburug‘ni shisha idishda olib yurish juda xavfli: kimdir uni o‘g‘irlab, nemislarga topshirishi mumkin edi. Xitli bunga yechim topadi: u paltosini zamburug‘ sporalariga to‘yintirishni taklif qiladi.

Amerikaliklar Fleming qaysi turdagi zamburug‘ni yetishtirganini aniqlashga muvaffaq bo‘ladi. Biroq ommaviy ishlab chiqarishda undan emas, balki penitsillinni olti barobar ko‘proq ajratgan boshqa turidan foydalanilgan. Uni assistent ayol bozordan olib kelgan qovundan topgan. Shakarga boy makkajo‘xori chiqindilari zamburug‘ ozuqasiga aylangan. Zamburug‘lar elektr aralashtirgichli ulkan baklarda yetishtirilgan, ular orasidan havo aylanib turgan. 1942-yil oxirida Amerikada ishlab chiqarilgan penitsillin 100 nafardan kamroq bemorga yetardi, 1943-yilda ular 21 milliard doza, 1945-yilda esa 6,8 trillion doza penitsillin ishlab chiqargan. Bu yangi davrning boshlanishi edi.

Urushdan keyingi o‘n yillar davomida paydo bo‘lgan penitsillin va boshqa antibiotiklar meditsinada inqilob yasadi: ko‘plab bakteriyalar ustidan g‘alaba qozonildi. Ammo Fleming kutgan hodisa yuz bera boshladi. Antibiotiklar —turlarning omon qolish uchun cheksiz kurashdagi qadimiy tabiiy quroldir. Bakteriyalar osonlikcha taslim bo‘lmaydi. Ular tez ko‘payadi: masalan, vabo qo‘zg‘atuvchisi taxminan bir soatda bo‘linadi. Bakteriyalar evolyutsiyasi shu qadar tez rivojlanadi.

Antibiotiklardan keng foydalanish — hozirgi vaqtga qadar millionlab tonna foydalanilgan dorilar haqida gap ketmoqda — evolyutsiyani tezlashtiradi: bakteriya o‘zidan kuchliroq avlod qoldiradi va u dori vositasiga chidamli bo‘ladi. Buyuk Britaniya hukumati uchun 2016-yilda tayyorlangan hisobotda qayd etilishicha, antibiotiklarga bardoshli mikroblar oqibatida har yili 700 ming kishi vafot etadi. Bunga biror yechim topilmasa, 2050-yilga borib, ushbu ko‘rsatkich 10 million kishiga yetadi.

Bitta shedevr tarixi: insoniyat tarixidagi eng yaxshi qo‘shiq — “Yesterday”

1965-yilning 13-sentabrida AQSHda The Beatles guruhining mashhur “Yesterday” qo‘shig‘i ommaga e’lon qiladi, oradan yarim asr o‘tib, 2019-yilda u insoniyat tarixidagi eng yaxshi qo‘shiq deb topilgan.

Afsonaviy kompozitsiya — Pol Makkartni tomonidan yaratilgan. U qo‘shiqni tushida ko‘rganini, shu sababli avvaliga uni qayerdadir eshitgandek o‘zini his qilganini aytgan. Shu sababli u bir oy davomida turli musiqiy ekspertlarga kuyni ijro etib, kimga tegishli ekanini bilishga uringan. Ammo hech kim uning manbasini aniqlay olmagan.

Musiqa Makkartnida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, qo‘shiq matnini topish ancha qiyin kechgan. U uzoq vaqt davomida qo‘shiq matnini yozib yurgan va muntazam ravishda, butun guruh yangi kompozitsiya ustida ishlayotganida ham takrorlab kelgan.

Avvaliga qo‘shiqning hatto nomi ham bo‘lmagan. “Yesterday” varianti yakuniy versiya yozib olinishidan biroz oldin paydo bo‘lgan. Bu 1965-yilning mayida Lissabonda yuz bergan. Makkartni sherigi bilan Bryus Uelchning uyiga mehmonga borganida barchaga ma’lum bo‘lgan “Yesterday” qo‘shig‘ini The Shadows rok-guruhi ishtirokchisining akustik gitarasida chalib bergan.

“Yesterday” 1965-yilning 14 va 17-iyun kunlari “Ebbi-roud” studiyasida yozilgan. Qo‘shiqni yozib olish jarayoni qanday kechgani to‘g‘risida turli versiyalar bor. Eng keng tarqalgan variantga ko‘ra, Makkartni avval boshidan qo‘shiqni torli kuy yordamida yolg‘iz ijro etishga qaror qilgan va guruh prodyusseri Jorj Martinga unga bu borada yordam bergan. Makkartni 1970-yilgi intervyusida bu haqda shunday deydi: “Aranjirovkada bir nechta torli musiqa asboblaridan foydalanmoqchi edim. Jorj Martin torli kvartetdan foydalanishni masalahat berdi. Bu ajoyib g‘oya edi. Royalga o‘tirib, u qanday jaranglashini o‘ylab topdik”.

Biroq Rey Koulmenning “Kecha va bugun” monografiyasida mutlaqo boshqacha hikoya keltirilgan: avvaliga organ, zarbli va boshqa musiqa asboblaridan foydalanilgan holda ko‘plab aranjirovkalardan foydalanib ko‘rilgan va oxir-oqibat Pol qo‘shiqni gitarada solo ijro etishiga qaror qilgan. Jorj Marin boshqacharoq musiqa asbobidan (torli) foydalanib ko‘rish taklifini bildirganida Makkartni “The Beatles rok guruh, biz Mantovani kabi kuylay olmaymiz”, deya e’tiroz bildirgan. Martin Polni baribir ko‘ndirib, torli kvartetda professional aranjirovkani amalga oshirgan.

Pol 1965-yilning 14-iyunida qo‘shiqning ikkita dublini yozgan. Ikkinchi dubl yaxshiroq deb topilgan va e’lon qilish uchun u tanlangan.

Shunday qilib, The Beatles guruhining qolgan a’zolari ushbu qo‘shiqning yaratilishida ishtirok etmagan. Ular “Yesterday”ni yangi albomga qo‘shishga shubhalangan — chunki qo‘shiq guruhning o‘sha vaqtdagi imidjiga mos kelmasdi. Bundan tashqari, Lennon, Xarrison va Starr qo‘shiqni alohida Britaniyada e’lon qilishga qarshi bo‘lgan. Kompozitsiya baribir o‘rin olgan “Help!” albomi chiqishi bilan britaniyalik qo‘shiqchi Mett Monro “Yesterday”ning o‘z versiyasini yozgan va u mahalliy xit-paradning birinchi o‘ntaligidan joy olgan.

Qo‘shiqni ko‘plab taniqli ijrochilar tanqid qilgan. Jon Lennon uning matnida ma’no yo‘q degan, Bob Dilan esa “Michelle va Yesterday’ga o‘xshash millionlab qo‘shiqlar borligini” ta’kidlagan.

Ammo AQSHda qo‘shiq baribir e’lon qilingan. Oradan ikki oy o‘tgach, “Yesterday” xit-paratlarga yetakchilik qilib, bir oyga yaqin o‘z o‘rnini bo‘shatmagan, shundan keyin u Amerika radiostansiyalarida bir necha yil davomida eng mashhur qo‘shiqqa aylangan. Plastinka 3 million nusxada chiqarilib, butun dunyoga tarqatilgan. Buyuk Britaniyada qo‘shiq oradan 11 yil o‘tgachgina chiqarilgan.

“Yesterday” qo‘shig‘i katta avlod vakillarining The Beatles ijodiga e’tiborini tortgan birinchi qo‘shiqqa aylangan. Unga qadar guruhning muxlislari asosan yoshlar edi.

“Yesterday” butun dunyoda aqlbovar qilmas mashhurlikka ega. U egallagan barcha chartlarni sanashning imkoni yo‘q. Qo‘shiq eng ko‘p kaver qilingan (2019-yilda 665 ta) qo‘shiq sifatida Ginnesning rekordlar kitobidan ham joy olgan. Faqatgina Amerika radio va televideniyasida qo‘shiq 7 million marta translyatsiya qilingan, BBC Radio 2 tinglovchilari “Yesterday”ni yuz yillining eng yaxshi qo‘shig‘i deya tan olgan.

124 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan Moskvadagi terakt

1999-yilning 13-sentabri soat 05:00 da Moskvaning Varshava va Kashirskoe shosselari o‘rtasida portlash ro‘y berdi. Kashirskoe shosse 6, korpus 3 manzilida joylashgan 8 qavatli uy butunlay vayron bo‘lgan. G‘ishtdan qurilgan uy toshlar uyimiga aylangan. O‘sha kecha uyda bo‘lgan deyarli barcha — 124 kishi halok bo‘lgan, ikki kishi omon qolgan, xolos.

Teraktrdan omon qolgan Maksim Misharin o‘sha vaqtda 25 yoshda bo‘lgan. 1999-yilning sentabrida Tver viloyatidan Moskvaga ota-onasi mehmonga kelgan. “Uxlashga yotdik. Kvardiramiz kichkina, ikki xonali edi. Yotoqxonada ona bilan bitta karovatda, otam esa mehmonxonada uxlardi. Aynan o‘sha vaqtda uyg‘onib ketdim. Portlash shu qadar kuchli ediki… Portlash o‘chog‘i kvartiramiz ostida edi. Xonadonimiz o‘sha geksogen qoplar joylashtirilgan yerto‘la ustidagi ikkinchi qavatda joylashgandi. Butun uy sement, tosh va plitalar bo‘lagi kabi parchalani, ulkan uyumga aylandi”, — deya eslaydi u.

Maksim o‘sha kungi voqealarning barchasini yaxshi eslaydi. Qutqaruvchilar vaqronalar ostidan uning onasining jasadini topgan, ko‘p o‘tmay otasining ham murdasi chiqarib olingan. Misharinning oyoqlari singani sabab u qo‘li bilan o‘zi beton bo‘laklari ostidan mustaqil chiqishga uringan. “Uyimni, maktabni, ofatning ko‘lamini ko‘rdim. Jismoniy og‘riqni sezmasdim, shokda edim. Bir oyog‘im aylanib qolgan, belim singan, yana bir oyog‘im suyaklari parchalanganidan qonab yotardi. Biroq qo‘llarim sog‘ edi”, — deydi u.

Hozirda Kashirskoe shossedagi 6-3 uy joyiga halok bo‘lganlar xotirasiga memorial yodgorlik o‘rnatilgan.

1999-yilning sentabrida hukumat rahbari bo‘lgan Vladimir Putin mazkur fojiaga tashkilotchilariga “qattiq javob” qaytarilishini aytgan: “Bularni inson deb atab bo‘lmaydi. Ularni hatto hayvon deyishga ham til bormaydi. Agar hayvon bo‘lsa, ular quturgn. Bu davlat uchun emas, balki xalqqa chaqiriqdir”.

Kashirskoe shossesidagi porltash 1999-yil sentabrida amalga oshirilgan teraktlarning birinchisi ham, oxirgisi ham emasdi: 4-sentabr kuni Buynakskdagi turar joy binosi, 9-sentabrda Movkadagi Guryanov ko‘chasidagi uy, 16-sentabrda esa Volgodonskdagi uy yaqinida joylashgan “Gazel” portlatilgan edi.

2004-yilda Rossiya Oliy sudi uylarning portlatilishida aybdor deb topilgan Yusup Krimshamxalov va Adam Dekkushevni umrbod qamoq jazosiga hukm etgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.