Xalqimiz tomonidan qizg‘in muhokama qilinayotgan “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy qonuni loyihasida turli islohotlar jarayonida inson manfaatlari bosh mezon bo‘lishini ta’minlash, “Yangi O‘zbekiston — ijtimoiy davlat” tamoyilini, xususiy mulk daxlsizligini, yerga egalik qilish huquqini, fuqarolik jamiyati institutlarining o‘rnini mustahkamlash kabi masalalar alohida e’tiborga olinmoqda. Bu esa xalqimiz, ayniqsa, tomorqa yer egalari, ishbilarmon doira vakillari tomonidan keng qo‘llab-quvvatlanayotir.
Mulkdor huquqlarining himoyasini ta’minlash masalalariga xalqaro huquqiy-hujjatlarda ham alohida e’tibor qaratilgan. Masalan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 17-moddasida “Hech kim zo‘ravonlik bilan o‘z mulkidan mahrum etilishi mumkin emas”, shuningdek, Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to‘g‘risidagi konvensiya 1-son bayonnomasining 1-moddasida ham “Jamiyat manfaatlari va qonunda nazarda tutilgan shartlardan va xalqaro huquqning umumiy tamoyillardan tashqari hech kim o‘z mulkidan mahrum etilishi mumkin emas” deb ko‘rsatilgan.
Xuddi shunga o‘xshash norma Avstriya, Xorvatiya, Rossiya, Ruminiya kabi mamlakatlar konstitutsiyalarida ham nazarda tutilgan.
Xalqaro andozalar va ilg‘or xorijiy tajribadan kelib chiqib Konstitutsiyamiz maxsus norma bilan to‘ldirilmoqda (531-modda.) Unga ko‘ra hech bir shaxs o‘z mol-mulkidan sudning qarorisiz mahrum etilishi mumkin emas. Mulkni jamoat ehtiyojlari uchun majburiy ravishda boshqa shaxsga o‘tkazish qonunda nazarda tutilgan alohida hollarda hamda tartibda uning o‘rnini oldindan va teng qiymatda qoplash sharti bilan amalga oshirilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning joriy yil 20-iyun kuni konstitutsiyaviy komissiya a’zolari bilan o‘tkazilgan uchrashuvidagi ma’ruzasida “Rivojlangan davlatlardagi kabi, shunday tartib o‘rnatilishi lozimki, mulkdor sud qarorisiz, o‘zining roziligisiz, adolatli tovon pulisiz, mulkidan mahrum etilmasin” deb ta’kidlab, mamlakatimizda mulkdor huquqlarini himoya qilish borasida fundamental o‘zgarishlarga tamal-toshi qo‘yildi.
O‘z mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqi bir vaqtning o‘zida insonning asosiy huquq va erkinliklaridan biri hisoblanadi hamda boshqa huquqlarini amalga oshirish imkonini beruvchi moddiy asos vazifasini ham o‘taydi.
Jamiyatdagi iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarining barqarorligi nafaqat sohaviy qonunchilikning mukammallik darajasiga, balki eng muhim iqtisodiy huquqlarining, avvalambor mulk huquqi daxlsizligining konstitutsiyaviy kafolatlarining qanchalik samarali bo‘lishiga bog‘liq. Shu nuqtayi nazardan, mazkur norma endilikda milliy konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish jarayonida mulkdor manfaatlarining ustuvorligi tamoyilining to‘laqonli ta’minlash – davlatimiz siyosatining eng ustuvor vazifasiga aylanashini anglatadi.
Huquqiy demokratik davlatning eng muhim vazifalardan biri mulk huquqi daxlsizligini ta’minlash hamda mulkdor huquqlarini amalga oshirish va himoya qilish uchun zarur iqtisodiy-huquqiy shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Ta’kidlash lozimki, Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida ham mulkiy huquqlarning daxlsizligini ishonchli himoya qilish hamda davlat organlarining mulkiy munosabatlarga noqonuniy aralashuvini cheklashga yo‘naltirilgan bir qator tizimli vazifalar ham belgilanganligini alohida qayd etish lozim.
Kiritilayotgan qo‘shimcha bilan hech bir shaxs o‘z mol-mulkidan sudning qarorisiz mahrum etilishi mumkin emasligini belgilanishi o‘ta muhim ahamiyat kasb etib, mulkdor huquqlari himoyasini sifat jihatida yuqori bosqichga olib chiqishga xizmat qiladi.
Mamlakatimiz sud tizimini xalqimizga yanada yaqinlashtirish, fuqarolarimizning huquqi va erkinliklarini samarali himoya qilish maqsadida uning faoliyatini soddalashtirish, ochiqlik va shaffolik tamoyillarini keng joriy etish borasida amalga oshirilgan islohotlar natijasi o‘laroq mulk egalarining buzilgan huquqlarini sud orqali himoya imkoniyatini ham kengaytiradi. Majburiy ravishda mulkidan mahrum etilishi ustidan bunday tarzda sud nazoratining o‘rnatilishi mulkning daxlsizligi prinsipiga rioya qilish maqsadida belgilangan konstitutsiyaviy kafolatlarni ta’minlaydi.
Sir emas, uzoq yillar davomida xususiy mulkni himoya qilish bo‘yicha qonunchilik va huquqni qo‘llash amaliyotidagi ayrim bo‘shliq va kamchiliklar, xususan mol-mulkka nisbatan mulk huquqini amalga oshirish va himoya qilishga doir turli cheklovlarning mavjudligi, mol-mulk davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun olib qo‘yilgan taqdirda munosib kompensatsiya miqdorini belgilash va to‘lashdagi ovoragarchiliklar aholimizga noqulayliklar tug‘dirayotgan edi.
Shu nuqtayi nazardan, kiritilayotgan o‘zgarishlarning ikkinchi qismi mulkdordan mol-mulkni majburiy ravishda olib qo‘yish shartlari va tartibini aniq belgilashi orqali uning huquqlarini himoyasini yanada kuchaytirishga xizmat qiladi. Bunda e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan eng muhim jihatlari quyidagilardir: birinchidan, mol-mulk faqat jamoat ehtiyojlari uchun majburiy olib qo‘yilishi mumkin, ikkinchidan, olib qo‘yilayotgan mol-mulk uchun oldindan va uning qiymatiga mos ravishda kompensatsiya to‘lanishi zarur.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda bu masalada jiddiy ijobiy siljishlar boshlanganligini qayd etish o‘rinli. Bunga yaqqol misol sifatida joriy yil 29-iyunda O‘zbekiston Respublikasining “Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tartib-taomillari to‘g‘risida qonuni qabul qilinishini misol keltirish mumkin. Qonunda jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli bo‘lgan yer uchastkasi yoki uning bir qismi jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yilishi hamda ushbu yer uchastkasi, unda joylashgan ko‘chmas mulk obyektlari uchun kompensatsiya berish tartib-taomillari batafsil ravishda mulkdor manfaatlari ustunligi pozitsiyadan belgilanganligini alohida qayd etish o‘rinli. Shuningdek, yer uchastkalarining kompensatsiya evaziga olib qo‘yilishiga asos bo‘ladigan holatlarning ro‘yxati aniq qilib ko‘rsatilib, har qanday boshqa maqsadlarda olib qo‘yilishini jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish sifatida talqin etish qat’iyan ta’qiqlanganligi ham xususiy mulk daxlsizligi va mulkiy munosabatlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Qonunning 4-moddasiga binoan “Yer uchastkalarini quyidagi maqsadlarda kompensatsiya evaziga olib qo‘yish jamoat ehtiyojlari deb e’tirof etiladi:
- mudofaa va davlat xavfsizligi, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ehtiyojlari, erkin iqtisodiy zonalarni, erkin savdo zonalarini tashkil etish va ularning faoliyat ko‘rsatishi uchun yerlar berish;
- O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish;
- foydali qazilmalar konlarini qidirish va qazib olish (bundan keng tarqalgan foydali qazilmalar konlari mustasno);
- respublika ahamiyatiga hamda mahalliy ahamiyatga molik avtomobil va temir yo‘llarni, aeroportlarni, aerodromlarni, aeronavigatsiya obyektlarini hamda aviatexnika markazlarini, temir yo‘l transporti obyektlarini, ko‘priklar, metropolitenlar, tunnellarni, energetika va aloqa tizimining muhandislik obyektlari hamda tarmoqlarini, kosmik faoliyat obyektlarini, magistral quvurlarni, muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarini, irrigatsiya va melioratsiya tizimlarini qurish (rekonstruksiya qilish);
- tasdiqlangan aholi punktlari bosh rejalarining obyektlarni O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan qurishga oid qismini bajarish;
- davlat investitsiya dasturlarida ko‘rsatilgan davlat ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va tibbiy-ijtimoiy xizmat ko‘rsatish muassasalarining binolari hamda inshootlarini markazlashtirilgan investitsiyalar hisobidan qurish nazarda tutilgan loyihalarni amalga oshirish”.
Bahodir Ismoilov, Konstitutsiyaviy komissiya eksperti yuridik fanlari doktori, professor