Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti rektori Qo‘ng‘irotboy Sharipov “Daryo” nashriga intervyu berib, bugungi ta’lim tizimidagi muammolar, yoshlarning eng katta kamchiliklari, ularni salohiyatli kadr bo‘lib yetishishi uchun zarur bo‘lgan jihatlar to‘g‘risida fikrlarini bildirdi.
“Mustaqil ta’lim tizimi bizda ishlamaydi”
9 yoki 10 yil maktabda, keyin 3 yil litseyda o‘qiymiz. Lekin nega ingliz tili yoki nemis tilini bilib chiqmaymiz? Chunki bolaning o‘zida motivatsiya bo‘lmasa, u hech qachon tilni o‘rganmaydi. Bola yoshlikdan biror tilni o‘rganishga qiziqib, kelajakda shunday maqsadim bor, xalqaro universitetga kiraman, deb harakat qilsa, ota-ona farzandi bilan teng ishlashi kerak bo‘ladi.
Ana shundagina bola til o‘rganadi. Lekin afsus, ko‘p yoshlarimiz (90–95 foiz) maktablaridan til o‘rganmasdan chiqadi. Endi bu metodikani juda noto‘g‘ri deb aytmayman. Darslar butun dunyoda tan olingan va bir xil o‘tiladi. Chet ellarda qanday bo‘ladi? Talaba 4 soat auditoriyada o‘qisa, undan keyin 6 soat uyida o‘qiydi. O‘quvchi o‘z ustida ishlashi kerak.
Biz faqat maktabdagi material bilan cheklanamizda, o‘zimizning ustimizda ishlamaymiz. Eng katta aybimiz shu. Mustaqil ta’lim degan tizim bizda deyarli ishlamaydi. Talaba o‘zining ustida ishlamaydi. Chet eldagi biror universitetga borsangiz, talabalar doim kutubxonada o‘tirgan bo‘ladi.
Asfuski, bizning universitetlarga kirsangiz, kutubxonada talabalar juda kam bo‘ladi. Sababi biz hali ham mustaqil ta’limni to‘g‘ri tashkil eta olmayapmiz. Talaba shunaqa o‘qishi kerakki, o‘qituvchi bergan materialni to‘liq o‘zlashtirsa ham imtihondan o‘tolmasligi lozim. Chunki bu yerda 40 foiz material bolaga auditoriyada berilyapti.
Qolgan 60 foiz materialni o‘zi o‘zlashtirmasa, bahosi 3 ga ham torta olmaydi. Talaba yoki maktabdagi o‘quvchilarning o‘z ustida ishlashi o‘qituvchi tomonidan tashkil etilsa, mustaqil ta’lim va imtihonda natijalar ko‘rinadi.
Imtihon payt bizning bir aybimiz, ko‘nglimiz bo‘sh. E, bu darsga keldiku, deb bahosini qo‘yib beraveramiz. Boshqa davlatlarda unaqa emas. O‘qishdan haydab yuboradi.
[caption id="attachment_2133024" align="aligncenter" width="1920"]
Qo‘ng‘irotboy Sharipov
Foto: “Daryo”
Ayrim yoshlarning oldiga qo‘ygan maqsadi yo‘q
O‘qigan bola bilan o‘qimagan bolaning farqi katta bo‘ladi. Jamiyatni rivojlantiradigan drayver o‘qimishli yoshlar deb bilaman. Bola kitob o‘qimasa, uning fikri ko‘chadagi oddiy narsalar bilan shakllanadi. Qayerdadir zo‘ravonlik qiladi, “hayot shu ekan” deb o‘ylaydi. Lekin kitob o‘qigan bolaning madaniyati o‘zgaradi.
Hayotda yaxshi-yomonlarni solishtirish, taqqoslash imkoniga ega bo‘ladi. Institutga kirmadi degani, bu o‘qimadi degani emas. Hali oliy ta’lim muassasasiga kirmasdan, o‘zining ustida ishlayotgan, texnikumlarda kasb o‘rganayotgan yoshlar ham bor. Demak, hayotda nimagadir qiziqish kerak. Maqsad bo‘lishi kerak.
Afsus, hozirgi yoshlarning ayrimlarida oldiga qo‘ygan maqsadi yo‘q. Bir kunlik bilan yashaydiganlari bor, ularga kuni o‘tsa bo‘ldi. Yoki ota-onasining qaramog‘ida bo‘lib qoladi. O‘zining oldiga aniq maqsadlarni qo‘ya olmaydi. OTMni bitirgan yoshlarimiz kelajakda kimningdir joyini egallash uchun vakant joyga o‘tirmasligi kerak. O‘qishni bitirgandan keyin, yangi ish o‘rinlarini yaratishi lozim.
Masalan, 30 foiz yoshlar OTMga kirgan desak, ular qolgan 70 foiz o‘qishga kira olmaganlar uchun yangi ish o‘rinlari yaratadigan bo‘lishi zarur. Buning uchun ular o‘z sohasining mutaxassisi bo‘lishi lozim. Afsuski, biz yoshlarimizni boshidan to‘g‘ri yo‘naltirib, institutni bitirayotgan paytda uning qo‘liga nafaqat diplom, balki tadbirkorlikni o‘zi yarata oladigan mutaxassis qilib bersak, u ertaga kelajakda ko‘chada qolmaydi. Hozirgi kunda bir kasbni egallash “moda”da emas. Chunki kasblar tez o‘zgaryapti. U bitirib chiqquncha boshqa talablar bo‘lib ketyapti. Bizning universitetimizda ham 3-4 ta kasbni egallash bo‘yicha kurslar tashkil qilingan.
“Men repititorga bormaganman”
Men Qoraqalpog‘iston Respublikasining Qo‘ng‘irot tumanidagi chekka bir qishloqda katta bo‘lganman. Oddiy maktabda o‘qiganman. Qo‘shimcha darsga — repititorga bormaganman. Maktabda o‘qirdik, uyga kelganimizdan keyin ota-onamiz majburlab dars qildirardi. O‘z ustimizda ishlaganmiz.
Hozir odamlarni fikri o‘zgarib ketgan: repititorga bormasang, o‘qishga kirolmaysan, degan gaplar aytiladi. Bola yoshligidan yaxshi o‘qishni o‘rganishi kerak. Masalan, maktabda matematika fanidan bitta misolni bir usulda yechishni o‘rgatadi. Bola uyga kelib, shu misolni ikki-uchta usulda yechishni o‘rgansa, unda olgan bilimi bir umrga qoladi.
Afsuski, o‘tgan 30 yilda o‘qituvchining ham motivatsiyasi bo‘lmadi. Doim uni ko‘chaga xaydadik, paxtaga chiqardik, bolalar ham shu ish bilan yurdi. Natijada o‘qituvchilar o‘z kunini bir narsa qilib ko‘rish uchun bozorga chiqib ketishdi. O‘qishga bo‘lgan qiziqishni yo‘qotib qo‘ydik. Bola maktabdan kelganidan darrov molga o‘t terib kelishi yoki ko‘chada ozgina tadbirkorlik qilishi, ya’ni pul topib kelish muammosi bo‘lib qoldi.
Hayot shu darajaga borib qolgan edi. Shuning uchun odamlar “o‘qiganing bilan nima bo‘lasan, bugungi kunimizni yashaylik”, degan prinsipda yashagani uchun ham ko‘p narsalarni boy berib qo‘ydik. Endi-endi bu narsalar qayta tiklanyapti.
Misol uchun, hozir professor-o‘qituvchilarni oyligi o‘ziga yetadigan davr, maza qilib ishlaydigan vaqt. Maktab tizimi ham yaxshilanib kelmoqda. Yoshlarda o‘qigan bola kelajakda katta maqsadlarga erisha oladi, degan tuyg‘uni va shunga ishonchni uyg‘otishimiz kerak.
“Imtihonlarga kirish korrupsiyadan to‘liq tozalandi”
O‘qishga kirish jarayonidan boshlab tahlil qilinsa, asosiy korrupsiya oliy ta’limga kirishda bo‘lardi. Hozirgi kunda abituriyentlarning o‘zlari tanlov huquqiga ega. Ular hujjatlarni ham onlayn topshiradi. Bundan tashqari, universitetga test topshirayotgan paytda OTMga bormaydi. Katta zallarda, 300—500 o‘ringa mo‘ljallangan, jamoatchilik nazorati ostida testlarni o‘tkazishadi. U yerda ham test jarayoniga tashqaridan aralashish yo‘q. Buni aniq ayta olaman. Shu nuqtayi nazardan imtihonlarga kirish korrupsiyadan to‘liq tozalandi, deb ayta olaman.
Ikkinchidan, oldinlari bo‘sh joylar qo‘pol qilib aytganda auksion bo‘lib ketardi. Bo‘sh joy nima degani: universitet sig‘imi bor, masalan, 2 000 nafar talaba qabul qilinishi mumkin. Bizga 1 700 ta kvota berdi deylik. Qolgan 300 nafar talabani super kontrakt asosida qabul qilamiz. U ham pulini kelib universitetga to‘layapti.
Uchinchidan, “perevod” masalasi bo‘lardi. Bunda ham korrupsiya ko‘p edi. Hozirda tizim turli “o‘yin”lar bo‘lmasligi uchun Davlat test markazi va Vazirlar Mahkamasi tomonidan tartibga solingan. Bizda talabalarning o‘qishga kirishida hech qanday korrupsion holat yo‘q.
Ammo afsuski, keyingi jarayonlarda eng katta kasalimiz bor. U ham bo‘lsa, ko‘pchilik talabalar OTMlarga o‘z ixtiyori bilan kirmagani uchun, keyinchalik ularda o‘qish ishtiyoqi kamayib boradi. Darslarga kelmay qo‘yadi. Yoki kontraktni to‘lashim kerak deb asosiy urg‘uni ishga beradi va kontrakt to‘lash bilan ishim bitdi deb o‘ylaydi. Darsga kelmagandan keyin universitetning ham ma’lum shartlari bajarilishi kerak-ku. Masalan, kurs ishi, malakaviy bitiruv ishlari bor. Umuman, mana shu yerga kelgan vaqtda ojizlik qiladi. U testga kirishi, imtihon topshirishi kerak. Mana shu paytda boshqa yo‘llarini qidirishni boshlaydi. Oxirida bir martada emas, ikki martada emas, uchinchisida o‘qituvchilarimizni aynitib, bahosini oladida, o‘qituvchilarimiz korrupsioner bo‘lib qolyapti.
Mana shuning asl sababi, talaba o‘z xohishi bilan universitetga kirib, diplom uchun emas, kasb uchun o‘qiyman desa, o‘zi talashib o‘qisa, undan hech kim pul olayotgani yo‘q. O‘zim 3 yildan buyon Toshkent iqtisodiyot universitetida ishlayman. Biror marta o‘qituvchilar guruhdan pul yig‘ibdi, degan gapni eshitmadim. Talabalar bilan yiliga 2 marta so‘rovnoma qilamiz. Hozir o‘qituvchilar bilan shartnomani 1 yillik qilib qo‘yganmiz. Agar o‘qituvchining ustidan shikoyat tushsa, o‘qituvchi bilan ishlashni kelasi yildan to‘xtatamiz.
“Bizda yaxshi ishlagan o‘qituvchi oyiga 20–40 mln so‘m daromad oladi”
O‘qituvchilar oylik-maoshi so‘nggi 4 yildan buyon kamida 3-marta oshdi. Masalan, bizning univertitetdagi professorlar hozir 10 mln so‘m maosh olishi mumkin. Agar o‘qituvchi ilmiy maqola yozadigan bo‘lsa, biz unga har bir maqolasi uchun 2 mln so‘mdan 20 mln so‘mgacha qo‘shimcha oylik beramiz. Agar u ingliz tilini bilsa, maoshiga yana 100 foiz “nadbavka” qo‘shiladi. O‘tgan oyda biz hisobladik, 18–22 mln so‘m oylik olgan professorlarimiz ham bor. Eng ko‘p maosh olgan professorlarimizdan biri 120 mln so‘m maosh oldi. Albatta, oyligining o‘zi 10-12 mln so‘m bo‘lsa, keyin KPI (samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlari) bor, qo‘shimcha ishlagani uchun, ya’ni nufuzli jurnallarda maqolalar chop etgani sababli yuqori oylik olgan. Qanday qilib 5 ta nufuzli jurnalda maqola chiqargan deyish mumkin? U maqolalari ustida yillar davomida ishlagan. Agar o‘qituvchi yaxshi ishlasa, har oyda bir-ikkita qo‘shimcha maqola chop etsa, u oyiga kamida 20–40 mln so‘m daromad oladi. Bunaqa soha deyarli hech qayerda yo‘q.
Bizda oddiy o‘qituvchilarning oyligi 4,5 mln so‘mdan boshlanadi. U yog‘i, ilmiy maqolalar yozsa, chet tillarini bilsa, yuqoridagilar bilan bir xil oylik olishi mumkin. Hozirda ingliz tili yoki boshqa biror chet tilini biladigan o‘qituvchlar oyligiga 100–120 foizgacha qo‘shimcha qilib beryapmiz. Agar o‘qituvchi dunyoda top-300 talikka kirgan univesitetlar diplomiga ega bo‘lsa ham yana qo‘shimcha pul oladi. Bizda ishlayman degan o‘qituvchiga hamma sharoit yaratilgan. Lekin o‘zining ustida ishlamaydiganlari ham bor. Ular doim: ‘daromadim yo‘q, oyligim oz, qiynaldim‘, deb shikoyat qiladi. Bunday odamlar hamma jamiyatda bor. Biz barcha o‘qituvchilar bilan 1 yillik shartnoma imzolaymiz. Yil oxirida o‘qituvchining KPI’si 55 foizdan kam bo‘lsa, u bilan shartnomani davom ettirmaymiz.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)