Bugungi kunda yer yuzasida kechayotgan iqlim o‘zgarishi, cho‘llanish jarayonlari, biologik xilma xillikning qisqarib borishi, atmosfera havosi va suv manbalarining ifloslanishi, chiqindilar bilan bog‘liq muammolarning yechimini topish xalqaro hamjamiyatning hamda dunyodagi barcha davlatlarning oldida turgan o‘ta muhim dolzarb masalalardan biriga aylandi.
BMT Bosh kotibi A. Guterrish ta’kidlaganidek, “iqlim o‘zgarishi va uning salbiy oqibatlari dunyoda bo‘layotgan urushlardan keyingi 2-o‘rinda turgan asosiy muammo”ga aylangan bo‘lib, oxirgi 20 yilda tabiiy ofatlar natijasida 1,2 mln. kishi hayotdan ko‘z yumgan bo‘lsa, iqtisodiyotga yetkazilgan zarar 3 trln. dollarni tashkil etgan.
Jahon metrologiya tashkiloti ma’lumotlariga asosan iqlim o‘zgarishi va ekstremal tabiat hodisalarini kuchayishi natijasida so‘nggi 20 yilda yuz bergan tabiiy ofatlar 5 baravarga ortgan bo‘lsa, 1971 yildan buyon dunyoda 11 mingdan ortiq yirik tabiiy ofatlarni yuzaga keltirgan, yaqin 30 yilda iqlim o‘zgarishi va uning oqibatlarini bartaraf etishga jahonda 8 trln. dollar sarflanishi va 2050 yilgacha dunyo Yalpi ichki mahsuloti 3 foizga kamayishi prognoz qilinmoqda.
Iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlari bizning hududimizda ham yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Masalan, Orol dengizi falokati natijasida Markaziy Osiyoda iqlim o‘zgarishi jahondagi o‘rtacha ko‘rsatkichlardan 2 barobar jadalroq rivojlanmoqda. Respublikamiz hududlarida chang bo‘ronlari davriyligi va ularning ortib borishi, yerlarning degradatsiyaga uchrashi, suv resurslarining qisqarishi kabi salbiy ko‘rinishlarda namayon bo‘lmoqda.
O‘rganishlar va tahlillar natijasi shuni ko‘rsatadiki bugungi kunda dunyodagi ko‘plab davlatlarda (Yevropa Ittifoqi, Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada, Janubiy Koreya, XXR, Yaponiyada va boshqa) iqlim o‘zgarishiga oid 2500 ga yaqin qonun va siyosiy maqomga ega hujjatlar qabul qilingan.
“Harakatlar strategiyasidan Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyiliga asosan qabul qilingan 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida belgilangan vazifalar doirasida ekologiya, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish hamda davlatimiz rahbarining tashabbuslari bilan mintaqada global tus olayotgan ekologik muammolarni xalqaro hamjamiyat hamkorligida hal etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar so‘zsiz o‘z samarasini bermoqda.Shu o‘rinda, O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasida davlat ekologik siyosatining umumiy konstitutsiyaviy normalarning mustahkamlanganligi, mamlakatimizda barqaror rivojlanishni ta’minlash, atrof muhit musaffoligini ta’minlash va muhofaza qilish hamda aholi salomatligini himoya qilishning kafolati ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Asosiy Qomusimizning bir nechta moddalarida tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog‘liq ekologik-huquqiy normalar mustahkamlangan. Jumladan, 50-moddasiga muvofiq, fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar. Ushbu konstitutsiyaviy norma fuqarolarning nafaqat tabiatni muhofaza qilish, balki tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasidagi majburiyatini ham anglatadi.
Konstitutsiyaning 54-moddasida mulkdor o‘z mulkiga o‘z xohishicha egalik qilish, undan foydalanishi va tasarruf etishi ta’kidlanib, shu bilan birga, mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shartligi belgilab qo‘yilgan. Shundan kelib chiqib, mulkdor o‘z mulkiga o‘z xohishicha egalik qilish, undan foydalanishi va tasarruf etishi huquqi bilan birgalikda, mulkdor har qanday faoliyatni amalga oshirish atrof muhitning ifloslanishiga, o‘zlariga foydalanishga berilgan tabiiy resurslardan nooqilona foydalanilishiga olib kelishi, fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘iga tahdid solmaslik majburiyati ham yuzaga keladi.
Davlat ekologik siyosatining asosiy tamoyillari konstitutsiyaning 55-moddasida o‘z aksini topgan bo‘lib, unga ko‘ra, yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylik, ulardan oqilona foydalanish zarurligi va ular davlat muhofazasida ekanligi belgilangan.
Ushbu konstitutsiyaviy normaga asosan respublika tabiiy resurslari umummilliy boylik sifatida xalq mulki hisoblandi va xalq nomidan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari qonunchilikda belgilangan vakolatlari doirasida tasarruf etadi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik normativlarni ishlab chiqish va ularga rioya etgan holda foydalanishni nazarda tutadi.Konstitutsiyamizning 100-moddasida esa, mahalliy hokimiyat organlari asosiy vakolatlari doirasida o‘z hududida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish vazifalarini ham amalga oshirishi kerak.
Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritishda, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan atrof muhitga yetkazilgan zararni qoplash va uni bartaraf etish, atrof muhitni zarar yetkazilgunga qadargi dastlabki holatigacha qayta tiklash, shuningdek fuqarolarning o‘z sog‘lig‘iga yoki mulkiga ekologik huquqbuzarlik tufayli yetkazilgan zararni qoplanishi to‘g‘risidagi normalarini kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Amaldagi, ekologik qonunchilikka ko‘ra, barcha darajadagi mahalliy davlat hokimiyati organlari davlat ekologik dasturlari va boshqa ekologik dasturlarning amalga oshirilishida ishtirok etishi, hududiy ekologik dasturlarni tasdiqlashi va ularning amalga oshirilishini ta’minlashi hamda tegishli hududda davlat ekologik nazoratini amalga oshirishlari belgilangan. Shundan kelib chiqib, asosiy Qomusimizning 100-moddasi normalarini ixtiyoriylik tamoyilidan majburiylik tamoyiliga o‘tkazish zarur.Iqlim o‘zgarishi va uning oqibatlarini bartaraf etish hamda unga moslashish tamoyili Konstitutsiyamizga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalarning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, konstitutsiya normalarini takomillashtirish mamlakatimizda demokratik-huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish va ekologik huquq-tartibotni mustahkamlashning, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faolligini va mas’uliyatini oshirishning asosiy prinsiplarini belgilashda, fuqarolarning manfaatlarini, ekologik huquq va erkinliklarini kafolatlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ibratjon Karimov, O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazibosh direktori o‘rinbosari
Izoh (0)