Buyuk Saljuqiylar davlati turkiy xalqlar tomonidan qurilgan eng katta imperiyalardan biri hisoblanadi. Asli turkman urug‘laridan biri bo‘lgan Saljuqiylar sulolasi islom va dunyo tamaddunida muhim o‘rin tutadi. Aynan Saljuqiylar sunniy Bag‘dod xalifasini shialar ta’siridan ozod qiladi, salibchilarga qarshi kurashadi, turkiy urug‘larning G‘arbiy Osiyoga ulkan migratsiyasiga yo‘l ochadi. Ushbu urug‘lar keyinchalik ko‘plab turkiy davlatlar, jumladan, Usmonli saltanatiga asos soldi. Turkiy xalqlar tarixida yangi davrini boshlab bergan Buyuk Saljuqiylar davlatiga hozirgi Turkmaniston hududidagi Dandanakon qal’asida tamal toshi qo‘yilgan edi.
Saljuqiylar asli kim?
Saljuqiylar o‘g‘uz-turkmanlarning qiniq urug‘idan bo‘lgan. Turkiy xalqlar haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” va Xiva xoni Abulg‘oziy Bahodirxonning “Turkmanlarning kelib chiqishi” asarlarida saljuqlarning turkiy qiniq urug‘idan ekani aytilgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida saljuqiylarning qiniqlardan ekani quyidagicha ifodalanadi:“O‘g‘uz — turkiy qabilalardan biri, ular turkmanlar ham. Ular yigirma ikki urug‘dan iborat. Ularning birinchi va asosiy urug‘i — qiniq. Bizning zamondagi sultonlar shu urug‘dan”.
Mashhur sharqshunos Vasiliy Bartold ham ushbu ma’lumotni tasdiqlagan.
Saljuqiylar o‘z nomini urug‘ yetakchisi Saljuq nomidan olgan bo‘lib, Saljuqiylar sulolasi asoschilari: To‘g‘rulbek, Chag‘ribek va Alp Arslon Saljuqning nevaralari edi. X asrgacha Movarounnahrning shimoli va Sirdaryoning o‘rta oqimida yashagan saljuqlar keyinchalik uchga bo‘linadi. Ularning bir qismi shu yerda qolgan bo‘lsa, ikkinchi qismi Xorazm va Sirdaryoning quyi oqimiga, uchinchi qism esa Kapettog‘ va janubiy Kaspiybo‘yiga ko‘chib o‘tadi. XI asrda saljuqiylarning Kapettog‘ va shimoliy Xurosonda yashovchi guruhi mintaqadagi qudratli davlat — G‘aznaviylar imperiyasi vassaliga aylanadi va buning evaziga G‘aznaviylar qo‘l ostidagi Xurosonda katta yerlarga ega bo‘ladi.
Urushga tomon yo‘l
Qudratli hukmdor Mahmud G‘aznaviy boshchiligidagi G‘aznaviylar saltanati XI asr boshida Osiyodagi yirik kuch edi. Sulton olib borgan yurishlari natijasida Eron, Afg‘oniston, Hindistonning shimoliy qismi, Xuroson va Xorazm G‘aznaviylar davlatiga qo‘shib olinadi. Biroq Mahmud G‘aznaviy 1030-yili vafot etgach, u asos solgan ulkan saltanat ham nuray boshlaydi. Mahmud G‘aznaviyning egizak o‘g‘illari: Muhammad va Mas’ud taxt uchun kurash olib boradi va bu qarama-qarshilikda Mas’udning qo‘li baland keldi. Mas’ud otasining ishini davom ettirib, saltanatni yanada kengaytirish uchun yurishlar tashkil qiladi. Biroq Xurosonda G‘aznaviylar uchun juda katta xavf pishib yetilayotgandi.Mahmud G‘aznaviyning vafoti haqida eshitgan ko‘plab imperiya xalqlari kabi saljuqiy turkmanlar ham G‘aznaviylarga qarshi kurash boshlaydi. Bunga qadar ham o‘g‘uz-turkman qabilalari Xurosonga muttasil hujumlar uyushtirib turardi. 1035-yili Saljuqiylar Niso yaqinida G‘aznaviylar qo‘shinini mag‘lub etadi. Shundan so‘ng saljuqiylar safiga Xuroson va Balxandagi ko‘p sonli o‘g‘uz qabilalari qo‘shila boshlaydi.
Niso yaqinidagi jangdan so‘ng Mas’ud G‘aznaviy Hirotdagi noibi Syuboshiga Xurosonni saljuqiylardan tozalash haqida buyruq beradi, biroq bu paytda Hirotda bor-yo‘g‘i o‘n besh ming askar bo‘lib, Syuboshi saljuqiylarga qarshi chiqishga jur’at qilolmaydi.
Xorazm hukmdori Ismoil Xandon ibn Oltintosh va Isfahon hokimi Alouddavla Muhammadga qarshi kurash band bo‘lgan Mas’ud saljuqiylar xavfiga jiddiy e’tibor bermaydi. Natijada saljuqiylarning ta’siri va qudrati ortib boradi. Nishopur, Marv, Saraxs, Obivard va hatto Balx saljuqiylar nazorati ostiga o‘tadi. Nishopurni egallagan saljuqiy To‘g‘rulbek o‘zini Xuroson sultoni deb e’lon qiladi. Bu hodisalar G‘aznaviy sultonini qat’iy qaror qabul qilishga majbur qiladi.
Nihoyat 1039-yil sulton Mas’ud G‘aznaviy katta qo‘shin bilan shaxsan o‘zi Xurosondagi o‘g‘uzlarni uzil-kesil tor-mor qilish uchun yo‘lga chiqadi. Manbalarga ko‘ra, sulton qo‘l ostida yetmish mingdan yuz minggacha askar bo‘lib, qo‘shin tarkibida bir necha jangovar fillar ham bo‘lgan.
Dandanakon jangi
Mas’ud avval Balxni, so‘ng Marvni saljuqlardan tortib oladi. Saljuqiylar yetakchilari To‘g‘rulbek va Muso Inonch Gorgon va Iroqqa chekinishni, u yerdan Kichik Osiyoga hujum qilishni taklif qiladi. Biroq To‘g‘rulbekning ukasi Chag‘ribek esa qolishni, dushmanni cho‘lda holdan toydirib, keyin zarba berishni kerakligini ta’kidlaydi. Saljuqiylar uning fikrini ma’qullaydi.
1039-yil 27-iyunda Tajan daryosi bo‘yida bo‘lib o‘tgan jangda Chag‘ribek boshliq yigirma minglik saljuqiylar qo‘shini sulton Mas’udga yengiladi va dashtga chekinadi. Sulton saljuqiylar chekinib, unga taslim bo‘lishiga ishonadi va ularni taqib qiladi. Ammo saljuqiylarning yengil qurollangan otliq qo‘shinlari g‘aznaviylarga yo‘l bo‘ylab to‘satdan hujumlar uyushtira boshlaydi. Saljuqiylar cho‘ldagi quduqlarni qum bilan to‘ldirib, g‘aznaviylarni suvsizlikka mahkum qiladi.
G‘aznaviylar qo‘shini yil oxirigacha Shimoliy Xuroson dashtlarida saljuqiylarni jangsiz quvib yuradi va 1040-yilning yanvarida qishlash uchun Nishopurga keladi. Ikkala tomon ham hal qiluvchi jangga tayyorlanadi.
Shu yili bahorda Mas’ud G‘aznaviy lashkari bilan yana Saraxs dashtlari tomon otlanadi. Amirlar Mas’udga Hirotga qaytishni maslahat beradi, chunki asosini turkiy qabilalar tashkil qiluvchi qo‘shinda jangovar kayfiyat tushgan va noroziliklar boshlangan edi. Qolaversa, amirlar askarlarning bir necha kun quyosh ostida jazirama cho‘l bo‘ylab yurishi ularni holdan toydirishidan ham xavotirda edi. Biroq sulton yurishni to‘xtatishni xohlamaydi, u o‘z lashkarining son jihatdan ustunligi va sadoqatiga ishonadi.
Saljuqiylar g‘aznaviylarni yana kutilmagan hujumlar bilan qiynay boshlaydi. O‘g‘uz-turkmanlar g‘aznaviylar yo‘lidagi quduqlarni ko‘mib tashlaydi. Shundan so‘ng Marvdan Saraxsga ketayotgan Mas’ud G‘aznaviy suv zaxiralarini to‘ldirish uchun uncha uzoq bo‘lmagan Dandanakon qal’asiga yo‘l oladi. Yo‘lda ular yana saljuq kamonchilari nishoniga aylanadi. Tajribali cho‘l jangchilari bo‘lgan saljuqiy turkmanlar dushmanni ancha qiyin ahvolga solib qo‘yadi. Ular Dandanakon yonida g‘aznaviylarga hal qiluvchi zarba berishga qaror qiladi.
23-may kuni Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan katta janglardan biri boshlanadi. Uzoq yo‘l bosib charchagan, suvsizlik va ochlikdan toliqqan yuz mingga yaqin askardan iborat G‘aznaviylar qo‘shini va yigirma mingdan ortiq bo‘lgan deya taxmin qilinuvchi saljuqiylar lashkari bilan kurashadi. Yuqoridagi omillar muhoraba taqdirini hal qiladi. Mas’ud G‘aznaviy uch kun mardona kurashadi, biroq mag‘lubiyatga uchragach yuzdan ortiq otliq askari bilan Hirotga qochishga majbur bo‘ladi. Dandanakon jangidan so‘ng Saljuqiylar ulkan o‘ljalar bilan birga G‘aznaviylar saltanatining g‘arbiy viloyatlari ustidan nazoratni ham qo‘lga kiritadi.
Dandanakon jangining ahamiyati
Dandanakondagi g‘alaba saljuqiylarning ilk yirik g‘alabasi edi. Bu g‘alabadan so‘ng Xurosondagi ustunlik to‘la Saljuqiylar qo‘liga o‘tadi va Saljuqiylar davlati tashkil topadi. Endilikda turkiylarning yangi lideri sifatida saljuqiylar turkiy qabilalar kuchlarini birlashtiradi hamda katta va qudratli qo‘shinga ega bo‘ladi. Shuningdek o‘g‘uz-turkmanlarga Kichik Osiyo tomon yo‘l ochiladi.Tez orada To‘g‘rulbek va Chag‘ribek boshliq saljuqiylar Xuroson va Eronni bo‘ysundirib, Kichik Osiyo tomon yurish boshlaydi. Keyingi yurishlari davomida Vizantiya, Janubiy Kavkaz, Iroq, Ozarbayjon hududlarini ham o‘z davlati tarkibiga qo‘shib olgan To‘g‘rulbek ikki asr davom etgan buyuk Saljuqiylar imperiyasiga asos soladi.
Izoh (0)