“Millat sevgisichalik buyuk mukofot yo‘q”. Xalqini o‘z “uyi”da asir bo‘lishiga izn bermagan, rivojlanish uchun ta’limni dastak qilgan Turkiyaning birinchi prezidenti — Mustafo Kamol Otaturk
Bojxona xodimining moviy ko‘z farzandi
1881-yil Usmoniylar imperiyasining tasarrufidagi Saloniki shahrida istiqomat qiluvchi, farzand dog‘i nimaligini yaxshi biladigan Ali Rizo va Zubayda xonimlarning oilasida moviy ko‘z bolakay dunyoga keladi. Sog‘ligidagi muammo sabab keyinchalik faoliyat sohasini o‘zgartirgan sobiq bojxona xodimi o‘g‘liga yaxshi niyat bilan Mustafo deb ism qo‘yadi. Ota uning bir kun kelib tarixda qolishini xayoliga ham keltirmas, ammo o‘qimishli, ziyoli inson bo‘lib voyaga yetishini orzu qilardi. Ammo olti farzanddan to‘rttasini tuproqqa qo‘ygan otaning o‘zi ham Mustafoning kamolini ko‘rolmay hayotdan erta ko‘z yumadi.
Onasi farzandlaridan ayrilgani yetmagandek erta beva, singlisi esa yetim qolgan, ularning Mustafodan boshqa suyanadigan kishisi yo‘q edi. Oilasidagilar timsolida ayollarning naqadar matonatli va irodali bo‘lishi, lekin shunga qaramay jamiyatda ularga nisbatan nohaq munosabatlar, cheklovlar yetarlicha ekanini his qilib katta bo‘lgani Mustafong keyinchalik nozik jins vakillari ta’limi, kasbiy faoliyati va haq-huquqlari bilan bog‘liq erkinliklarning tenglashtirish harakatiga turtki bo‘ladi.
Qarorlarni mustaqil qabul qilishni yoqtiradigan faol yigitcha, tengdoshlariga nisbatan vaqtini yolg‘iz o‘tkazishni ma’qul biladi. Fe’l-atvorida o‘zi tanlagan yo‘ldan borishni afzal bilish yaqqol ko‘zga tashlanadi. U hech qachon o‘z haqiqatlarini aytishdan cho‘chimaydi, aynan shu jihati keyinchalik kimlarningdir hurmati, ayrimlarning esa nafratiga sabab bo‘lgan.
Onasi uni diniy ta’lim beradigan mahalla maktabiga borishi, kelajakda esa qozi yoki muallim bo‘lishini orzu qilar, otasi bo‘lsa yangicha, ta’lim beradigan muassasaga yuborishni xohlagandi. Shuning hisobiga dastlab mahalladagi Hofiz Mehmet afandi maktabiga yozdirilgan bola keyinroq yangi uslubda o‘qitadigan Shemsi afandi maktabida tahsil oladi.Ta’lim va intellektual erkinlik
Maktabini o‘zgartirish bilan bog‘liq qarori kelajakda nafaqat uning o‘zi, balki millatining hayoti bilan bog‘liq keskin o‘zgarishlarga ham asos bo‘ladi. Negaki, aynan o‘quvchilik yillari unga zamonaviy ta’lim va intellektual erkinlikning har nedan qadrliroq ekanini tushunib yetish imkonini beradi. Tez o‘zlashtirishi, tirishqoqligi sabab matematika ustozi uning yetukligiga nisbat bergan holda Kamol deb chaqiradi boshlaydi.
Ot minish, boksga qiziqqan, milliy kurashni “kuch va tafakkur o‘yini” deb hisoblagan bo‘lajak siyosatchi asosiy fanlardan tashqari vatanparvar turk shoiri Namiq Kamol hamda fransuz faylasuflari — Jan Jak Russo,Volter va boshqa tarixiy shaxslarning biografiyasi, faoliyati bilan tanishib chiqadi. Undagi mamlakatining ertasi bilan bog‘liq g‘oyalar aynan shuning negizda kurtak ota boshlaydi.Jim turolmagani uchun ozodlikdan mahkum qilingan zobit
Ta’limni avval harbiy bilim yurt, keyinroq esa Istanbuldagi akademiyada davom ettiradi. Bu vaqtda ozodlik, hurlik g‘oyalarini yoyish uchun do‘stlari bilan birlashib qo‘lyozma gazeta chiqara boshlaydi. Talabalik davri u o‘lkadagi muammolarga shunchaki jim qarab turolmaydigan, millatining ertasi haqida qayg‘uradigan zobit sifatida taniladi. Hukumatga qarshi fikrlari bo‘lsa qarshiliksiz qolmaydi, boshqalardek jim yurolmagan Mustafo 24 yoshida ozodlikdan mahkum qilinadi.
1905-yilda Shom (Damashq)da xizmat o‘tay boshlagan Kamol shu yili yashirincha “Vatan va hurriyat” jamiyatini tashkil qiladi. 1906-yilda Salonikida ochilgan jamiyat bo‘linmasi xuddi shu yili yosh turklarning “Birlik va taraqqiyot” jamiyatiga qo‘shiladi.
1897-yilga kelib yunon va turklar orasida nizolar jiddiylashgandi. Bu vaqtda imperiyaning yuragi bo‘lgan Istanbul ikkiga — yo‘qsillik ichida yashovchi va badavlat kishilar yashaydigan hududlarga bo‘lingandi.
Turklar o‘z yurtida asir kabi yashaydigan, hokimiyat yoki podshohni tanqid qilish mumkin bo‘lmagan tang ahvolga qayg‘urmaslikning iloji yo‘q edi. Dovrug‘i dunyoga doston bo‘lgan imperiya buyuk kuchlar bilan dastaklangan g‘arbning aralashuvi tufayli yemirilish arafasida edi.
Hukmronlik davri tarixda muhtasham yuz yil bo‘lib qolgan imperatorlik XIX asrga kelib parchalana boshlaydi. 1908-yili yosh zobitlarga tayangan yosh turklar Abdulhamid II taxtdan tushiradi. Ammo bu bilan ahvol yaxshilanib qolmaydi, imperiyada ichki muammolar, nizolar tobora ortadi.Erk uchun kurash
Uzoq vaqt davomida Yevropaning yirik derjavasi hisoblangan Usmonli imperiyasidagi mutlaq hokimlik (avtokratiya) ichki parchalanishga sabab bo‘lgan-u, urush unga qaqshatqich zarba bergan edi, go‘yo. Yevropa mamlakatlari undan o‘z bo‘laklarini yulib olishni istar, ittifoqdoshlar bo‘lsa Usmonlilar hududini bo‘lib olishga yashirincha kelishib olgan, Britaniya ham bu fursatni boy bergisi kelmasdi.
Otaturk imperiyaning nemislar bilan ittifoqdosh bo‘lgani, Germaniya Turkiyani urushga tortganini hazm qila olmagan bo‘lsa-da, jang qilish kerak bo‘lgan jabhada shaxsiy qarashlarini yig‘ishtirib, unga ishonib topshirilgan qo‘shinni mohirlik bilan boshqaradi. 1915-yilning aprelida Britaniya qo‘shinlariga qarshi yarim oydan ko‘proq vaqt davomida kurashib, vazifasini qoyilmaqom bajaradi.
1918-yili Halap yaqinida inglizlar bilan qilgan jangida ham muvaffaqiyatga erishadi. Mamlakatda Mustafo Kamol boshchiligida bosqinchilarga qarshi kurashlar boshlanadi. Sulton tomonidan 1920-yil Sevr bitimini imzolangani va unda imperiya, xususan, Turkiya hududini bo‘lib olish ko‘zda tutilganidan norozi bolgan aholining katta qismi ozodlik kurashchisi Mustafo Kamol taraf bo‘ladi. Uning armiyasi Istanbul tomon harakatlanganida, ittifoqdoshlar Gretsiyadan yordam istaydi. Yunonlar bilan bo‘lgan 18 oylik urush 1922-yilda Mustafo Kamol armiyasining g‘alabasi bilan yakuniga yetadi.
Ta’limga asoslangan islohotlar
1922-yilning 1-noyabrida Buyuk Millat Majlisi sultonlik va xalifalikni ajratish to‘g‘risida qaror qabul qilgach, 1923-yil 29-oktabrda Turkiya respublika, Mustafo Kamol esa uning prezidenti bo‘ldi. Shundan keyin parlament va konstitutsiya bilan yangi boshqaruv tizimi qabul qilinadi.
Mustafo Kamol bo‘lib o‘tgan voqealardan so‘ng Turkiyaning oyoqqa turishi uchun fundamental o‘zgarishlar qilish lozimligini yaxshi bilardi. Buning uchun u ilm va fanni rivojlantirish, ta’limga e’tibor berish, mamlakatdagi islohotlar eskilik sarqiti emas, respublika konstitutsiyasiga muvofiq amalga oshirilishi kerak, deb biladi.
Rivojlanish uchun kezi kelganda halimlik, vaqti kelsa qattiqqo‘llik qilinadi. Poytaxt Istanbuldan Anqaraga ko‘chiriladi. Til borasidagi islohotlar qatorida arab alifbosidan voz kechiladi. Qur’oni Karim ham turk tiliga tarjima qilinadi. Ayollarga har jabhada erkinlik va imkoniyat beriladi, ularning jamiyatda erkaklar bilan teng huquqli bo‘lishi ta’minlanadi.Turk o‘g‘lonining qalbini zabt etgan qorako‘z Latifa
U seriallardagi ayonlar davrasida, rang-barang gilamlar fonida o‘tiradigan, salla va soqolli sultonlardan tamoman farq qilardi. Sochlariga oz-moz oq oralagan, so‘nggi urfda kiyinadigan Mustafo Kamolning ko‘rinishi siyosatchidan ham ko‘ra aktyorni esga solardi.
Kiyinishi yevropacha uslubda bo‘lganiga qaramay, Otaturkning turk madaniyati, xususan, milliy ashula-yu raqslar, shuningdek, tansiq taomlarga mehri bo‘lakcha edi. Zamonaviylik va milliylik o‘rtasida balans ushlashni uddasidan chiqqan insonning juftida esa kamida shunday o‘ziga xosliklar mujassam bo‘lishi kerak edi.
Yevropada huquq bo‘yicha ta’lim olib, fransuz tilida biyron so‘zlashadigan, ko‘zlari sharq ayollariga xos tim qora Latifa buning uchun eng yaxshi nomzod edi. Zamonasining aksariyat qizlari medalyoni (tumori)ni ichida Mustafo Kamolning suratini saqlardi. U bilan ozodlik uchun kurash vaqtida tanishgan Latifa bundan mustasno bo‘lmasa-da, sir boy bermaslikka harakat qilardi.
Undagi ushbu farqli xislat Mustafoni o‘ziga rom qilmay qo‘ymagandi. Ilk tanishuvdan keyin bir muddat maktub yozishib yurgan juftlik shu tariqa hayotini bog‘lashga qaror qiladi. Oila qurganidan keyin ular ko‘plab uchrashuv va marosimlarga birgalikda tashrif buyuradi, Latifa hamisha unga hamrohlik qiladi. Ammo qanchadan qancha odam havas bilan qaragan, 1923-yilda qurilgan turmushga 1925-yilning 5-avgustida nuqta qo‘yiladi. O‘zining biologik farzandi bo‘lmaganiga qaramay, Otaturk sakkiz nafar farzandni asrab oladi.Millat otasi
Bir vaqtlar bolalikdagi do‘sti unda sultonlarga xos nimadir borligini aytgan va o‘zi bilmagan holda qaysidir ma’noda kelajakni bashorat qilgandi. Vaqti kelib mamlakat rahbariga aylangan Mustafo hayotining bir qismini chindan ham sultonlardek, Usmoniylarning so‘nggi rezidensiyasi —barokko, rokoko va neoklassizm singari me’moriy uslublarni o‘zida mujassam qilgan Dolmabahche saroyida o‘tkazadi.
O‘z xalqi tomonidan millat otasi deb e’tirof etiladigan siyosatchi 1938-yil 10-noyabrda jigar serrozidan vafot etadi. Uning qabri joylashgan Anitqabir esa Anqaradagi eng zamonaviy va shu bilan birga o‘ziga xos arxitektura namunasi hisoblanadi.
Otaturkning suratlarini bugungi kunda Turkiyadagi davlat muassasalari-yu kafelarda, haykalini bo‘lsa shahar maydoni va skverlarda uchratish mumkin. Turk siyosatchilari, harbiy, professor va talabalarning nutqida undan iqtibos keltirilishi, moviy ko‘zlari-yu tuganmas energiyasi yana temirdek qattiq irodasi haqida esa soatlab gapirilishi mumkin.
Millat otasi deb e’tirof qilingan Otaturk hukmronligi davomida uni yoqlovchilar bilan birga, qarshiligini yashirmagan tomonlar yetarlicha bo‘lgan. Bunga uning o‘z yo‘li va so‘zi bo‘lgani-yu, har bir insonga xos kamchiliklardan xoli bo‘lmagani sabab bo‘lgan.
