Zilzila vaqti Yelsin va Nazarboyevni ovutgan Karimov, O‘zbekistonda boshqaruvni o‘zbeklashtirish, “jurnalistlar, kibrlanmang!”. O‘zbek matbuoti 16-mayda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 16-may, dushanba

Bundan 90 yil avval ko‘zbo‘yamachi mas’ullarga qarshi qanday choralar ko‘rilgan? “Yolg‘on ma’lumot berib, ekish sifatini, ya’ni partiya direktivini buzgani uchun Bo‘ka uchastkasining mas’ul vakili Ortiqboyev maorif vakili ishidan bo‘shatilib, o‘zi qamoqqa olindi. Shu ayb bilan Oqqo‘rg‘on partiya yacheyka kotibi Toshqodirov partiyadan haydalib, ishi prokurorga berildi”, — deyiladi “Qizil O‘zbekiston”dagi “Ko‘zbo‘yamachilarga qattiq zarba” xabarida.

Quloqqa g‘alati eshitilsa-da, 1930-yillarda O‘zbekistonda kompartiyaning topshirig‘i bilan boshqaruv apparatini o‘zbeklashtirish kampaniyasi olib borilgan. Bu nima degani? “Apparatni o‘zbeklashtirish jiddiy natijalar berayotir” xabari bu savolga qisman javob beradi: “Toshkentning Stalin rayonidagi ko‘p idoralar o‘z ishlarini o‘zbek yangi alifbosiga ko‘chirib yubordi. Bundan tashqari, rayon sho‘rosining qoshida ikkita o‘zbekchani o‘rganish kursi ochilib, rayondagi o‘zbekchani bilmagan rus o‘rtoqlar 100 protsent qatnashdilar. Stalin rayon O‘zbeklashtirish komissiyasi va raykomning qat’iy rahbarligi soyasida rayonda 7 ta idoradagi 225 nafardan ortiq xizmatchilarning faqatgina 27 nafari o‘zbekchani bilmaydi, xolos. Ular ham o‘qib yotirlar”.

“O‘zbeklashtirish ishlariga jiddiy e’tibor” xabari ham “o‘zbeklashtirish degani nima o‘zi?” degan savolga qisman javob bo‘la oladigan yana bir manbadir: “Marhamat rayonidagi idoralarning ko‘plarida oliy rus millatchiligi va ularning bergan suvlari bilan mahalliy millatchilik ko‘rinishlari bichiqib yotibdir. Dehqonlarning har soatlik ishlari tushib tura turgan kolxozsoyuz, MTS, rayon matlubot idorasi, moliya shu’basi, suv xo‘jaligi, bank va boshqa shunga o‘xshagan 16 ta idorada ishlab turgan 210 nafar xizmatchidan faqatgina 15 nafari o‘zbekchani biladir, xolos. Bularning ichida o‘zbeklar faqat 2 nafargina. Ayniqsa Marhamat mehnatkashlarining o‘zbek, qirg‘iz, qozoq va boshqa har xil millatlardan bo‘lishi yerlilashtirish masalasini yana ham qat’iy qilib qo‘yadir”.

Yana bir marta alohida eslatib o‘tamiz — yuqoridagi har ikkala iqtibos 90 yil avvalgi sovet gazetasidan.

60 yil avval. 16-may, chorshanba

“Qizil O‘zbekiston”dagi bosh maqola “Pravda” gazetasining 50 yilligiga bag‘ishlangan tantanalar vaqtida SSSR jurnalistlari oldiga qo‘yilgan muhim vazifalar muhokamasiga bag‘ishlangan. “Partiyaning dastyori bo‘lish — ulug‘ baxt, buyuk sharaf” maqolasining quyidagi, Nikita Xrushchyovdan iqtibos keltirilgan qismi e’tiborga molik: “Siz, jurnalistlar, juda ham yaxshi ishladingiz, lekin kibrlanmanglar. Shuncha maqtovdan keyin, biz endi Xudoning soqolidan tortishga ham qodir bo‘libmiz, deb taltayib ketmanglar. Bizning gazetalarimizda g‘o‘r narsalar hali juda ko‘p”.

Gazetaning shu sonida tovuqboqar talonchilar haqida qisqa xabar berilgan. Aniqlanishicha, bosh tovuqboqar Mamadi Oqilov va uning ham qarindoshi, ham sherigi bo‘lgan boshqa tovuqboqarlar “ko‘pincha tuxumni kam ko‘rsatib kelgan”.

Shu kunlarda chet elliklarning rasmiy matbuotimizda beriladigan O‘zbekiston haqidagi fikrlari odatda qanday bo‘ladi? “Yurtingizda yaratilgan sharoitlarga, mazali taomlaringizga, shirin-shakar mevalaringizga gap yo‘q” va hokazo, va hokazo. O‘zbekistonga kelgan chet elliklar, aftidan, har doim shunday fikr bildiradi. Har holda, bundan 60 yil avval ham shunday bo‘lgan ekan.

Braziliyalik Sebastyan de Oliveyra Ersen aytyapti: “O‘zbekistonda ko‘p narsalar bizni maftun etdi. Bularning hammasini birma-bir sanash qiyin. Sizning bolalaringiz baxtli hayot kechirayotirlar. Haqiqiy hayot ana shunday bo‘lishi kerak”. Angliyalik o‘qituvchi Diana Levin: “Milliy taomlarning turi juda ko‘p. Dunyoda eng lazzatli bo‘lgan mevalar O‘zbekistonda bitar ekan”.

30 yil avval. 16-may, shanba

“15-may kuni Toshkentda Mustaqil Davlat Hamdo‘stligi mamlakatlari rahbarlari, boshliqlarining uchrashuvi ochildi. Unda MDHga a’zo bo‘lgan barcha mustaqil respublikalarning delegatsiyalari ishtirok etmoqda”, — deya boshlanadi “Xalq so‘zi” va “O‘zbekiston ovozi” kabi barcha markaziy gazetalarda bir xil matn va sarlavha (“Umidbaxsh muzokaralar”) bilan bosilgan boshqa maqola.

Maqolada ta’kidlanishicha, “sobiq SSSRning mol-mulkini taqsimlash, kutilganidek, juda qiyin masala bo‘lib chiqdi. Bu xususda har bir delegatsiyaning o‘z fikri bor edi. Shunday bo‘lishi qonuniydir. Raislik qiluvchining taklifiga binoan, bu muammoni muhokama qilish qoldirildi”.

Uchrashuvda kutilmagan hodisalar ham bo‘lgan. “Majlis qizg‘in o‘tayotgan bir paytda, davlat boshliqlari kengashayotgan zalda birdan qandillar tebrana boshladi. Rahbarlar hayron bo‘lib qolishdi. Shu payt Islom Karimov o‘zini juda xotirjam tutib, bunday dedi: ‘Bu kuchsiz zilzila xolos. Biz ishlayotgan bino zilzilaga bardoshli. Ishni davom ettiramiz!’”.

Ma’lumotlarga ko‘ra, shu kuni Toshkentda 3—4 ballik zilzila sezilgan. Uning epitsentri Andijon shahridan 30—40 kilometr masofada bo‘lib, zilzila kuchi Andijonda 6—6,5 ball, O‘shda 6 ball, Farg‘ona va Namanganda 5—6 ballni tashkil etgan. Ya’ni, Toshkentdagi sammit ishtirokchilari xavotirga tushib qolishiga yaxshigina asos bo‘lgan.

Tabiat hodisalari haqida so‘z borarkan, aprel oxiri — may boshidagi kuchli yomg‘ir va shamollar mayning o‘rtalarida yana takrorlanganiga e’tiborni qaratish o‘rinli bo‘lsa kerak. Buxoroda qaytalangan tabiiy ofat taxminan 150 million so‘m zarar yetkazgan.

Namanganda jalaga aylangan yomg‘ir “qisqa muddatli, ammo beayov” bo‘lgan; yomg‘ir keyinchalik do‘l ko‘rinishini olgan. “Yangiqo‘rg‘onda yog‘ingarchilik behad kuchli bo‘lgan”. Yozishlaricha, tabiiy ofat oqibatida viloyatda 1730 xonadon jiddiy zarar ko‘rgan.

“Hokim saylanadimi yoki tayinlanadimi?”. Bu bundan 30 yil avval “O‘zbekiston ovozi” gazetasida e’lon qilingan suhbatning sarlavhasi. O‘tgan 30 yilda hokimlarni saylab, tayinlash an’anasi qariyb o‘zgarmagani hisobga olinsa, muxbirning “Yana hokimlikdan tag‘in yakka hokimlikka o‘tishmi?”, “Bugungi hokimliklar boshqaruvning avvalgi ma’muriy-buyruqbozlik usuli saqlanib qolishiga zamin yaratmaydimi?”, “‘Hokim saylandimi, tayinlandimi?’ degan savollar tug‘ilyapti, bunday olganda mana shu ‘ikki tomonlama amal qilish’ning o‘zigina demokratiya hozirdanoq buzilayotganining bir ko‘rinishi emasmi?”, “Hokimni kim saylaydi — xalqmi, deputatlarmi?” kabi savollari favqulodda qiziq ko‘rinadi.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi