Toshkentda “Afg‘onistonga urush ochilarmish” degan vahima, O‘zbekistonni “chaqaloq” deb atagan Karimov, poytaxt aeroportini Chinozga ko‘chirish qarori. O‘zbek matbuoti 29-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 29-aprel, juma

1937-yilgacha hali besh yil bor, ammo shafqatsizlikda 1932-yil 1937-yildan hech qolishmaydi. Quyidagi bolalar suratiga e’tibor bering — bu surat 1932-yil 29-aprel kuni O‘zbekiston komsomolining “Yosh leninchi” gazetasida e’lon qilingan. Ko‘rinishidan, yaxshi, odobli, kamsuqumgina bolalarga o‘xshaydi, modomiki, surati gazetada chiqqan bo‘lsa, biror namunali ish qilgandir, deb o‘ylash mumkin. Surat tagida esa shunday deb yozilgan: “Shokarim Shoqosimov, Siroj Rahmatullayevlar 1-bosmaxona fabrika-zavod maktabi (FZU)ning eng progulchilaridan. Bular boshqalarning ishlariga, o‘qishlariga ‘zarba’ beradilar”. Respublika gazetasida bolalarning suratini “maktabning eng ko‘p dars qoldiradigan o‘quvchilari” deb chiqarish shafqatsizlikdan boshqa narsa emas (garchi, bu fikrga ayrim hokimlar qo‘shilmasligi ham mumkin).

Albatta, “Yosh leninchi” faqat progulchilarning rasmini chiqarmaydi. Quyidagi suratda chap tomonda ko‘rsatilgan yigitning ismi — Hamid Xolmirzayev, Norin tumanidagi “Qizil to‘lqin” kolxozining komsomol kolxozchisi. “Brigadaning faoli. Bitta ham progul qilmaydi”, — deb maqtaydi gazeta. Qo‘shni suratda — Karim Boboyev, u ham norinlik, uning qahramonligi — “yashiringan 38 mushtumzo‘rni topgan”. U davrda kimlar mushtumzo‘r hisoblangani haqida avval ko‘p va xo‘b yozilgan edi.

Asosiy mavzu — 1-mayga tayyorgarlik. “Qizil O‘zbekiston”ning kechagi, 29-aprel sonida Kompartiya butun Ittifoq uchun o‘ylab topgan 1-may shiorlari e’lon qilingandi. Bugungi sonda esa Kompartiyaning O‘rta Osiyo byurosi taklif qilgan 23 ta shior bosilgan. Ittifoq uchun mo‘ljallangan shiorlardan farqli o‘laroq, O‘rta Osiyo byurosi shiorlarida xalqaro mavzu chetlab o‘tilagn. Ammo baribir e’tiborga moliklari bor. Mana, masalan: “Paxta terar mashinalarni ishlovchi zavodlarning ishchilari, paxta terar mashinalarni zarbdor sur’atlar bilan ishlab chiqaringiz!” (e’tibor bering, 1932-yil — 90 yil avval — va paxta terish mashinalari). Yoki bo‘lmasa, mana bunisi: “Chirchiq uchun! O‘rta Osiyoni elektrlash uchun! Kimyo uchun! Azot zavodlari uchun, paxta o‘g‘iti uchun! Sho‘ro misr paxtasi uchun!”.

Markaziy gazetalarda Toshkentdagi 1-may marshlari qanday tartibda bo‘lishiga doir batafsil ma’lumot berilgan. Ya’ni, u tuman aholisi qayerdan yo‘lga chiqadi, bunisining faollari qayerga kelib turishi kerak, ular qaysi ko‘chalar orqali Qizil (hozirgi Mustaqillik) maydoniga kirib boradi, ko‘chalar soat nechada yopiladi va qachon ochiladi, avtomobillarni qayerga qo‘yib turish mumkin (parkovka qayerda?), tramvaylar soat nechagacha yurmaydi — va hokazo, va hokazo — 1-may kuni shahar aholisiga noqulaylik tug‘dirishi bo‘lgan deyarli barcha cheklovlar va holatlar haqida batafsil axborot berilgan.

Bunday tushuntirishlar, ehtimol, hozir ham yo‘q...

29-aprel gazetalaridagi eng asosiy mavzu, bu mavzu muqovaga chiqarilmagan bo‘lsa-da, Eski shaharda tarqalgan bir mish-mishga bag‘ishlangan. “Toshkentda bo‘lajak havo mashqlari munosabati bilan ba’zi bir noto‘g‘ri va vahimali ovozalar tarqalmoqda”, — deb boshlanadi “Yosh leninchi”dagi xabar. “Havodan og‘ir va zaharli gazlar sochar emishlar, bular hamma narsani bo‘g‘ar emish, mevalarni zaharlar emish, suvlarni ichib bo‘lmas emish, bu ishlar hammasi 1-mayga to‘g‘rilangan emish... Mana shunday emish-emish va vahim ovozalar”, — deyiladi “Qizil O‘zbekiston”dagi materialda. “Hatto shunday hollar bo‘lgandirkim, o‘zbek ishchi xotinlaridan biri ‘zaharlanish’dan qo‘rqib, ishga chiqmagan”, — deyiladi unda. “Shunday ovoza tarqatildikim, go‘yo bo‘lajak havo mashqlari Afg‘oniston bilan urush boshlanishi munosabati bilan o‘tkazilar emish va hokazo safsatalar”, — deb qo‘shimcha qiladi “Yosh leninchi”.

“Qizil O‘zbekiston”ning tushuntirishicha, “bo‘lajak havo mashqidan maqsad — havo hujumiga qarshi korxonalarning tayyorliklarini, kimyo komandalarining, o‘t o‘chiruvchilarning, militsiya va boshqalarning hozirliklarini tekshiruvdan o‘tkazishdirki, bular doim tayyor turishlari va har vaqt ‘tayyor’ deb javob bera turgan bo‘lishlari kerak... Urush va mamlakat mudofaasi degan tushuncha quruq va yuzaki emas, balki aniq bir narsadir... Bo‘lajak havo mashqidan maqsad — xalqni zaharlash emas, balki mehnatkashlarni o‘z hayotlarini qutqarishga o‘rgatish, harbiy bilimni ta’lim berishdir”. “Yosh leninchi”ning qayd etishicha, yana shunday vahimalar bo‘lmasligi uchun hammayoqda “yuzlab harbiy to‘garaklar ochish kerakdir. Bunday qilib, biz sinfiy dushmanlarimizning ig‘vo va tuhmatlariga darhol mehnatkashlarning raddiyasini uyushtirib, grajdanlarni kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan urushga tayyorlagan bo‘larmiz” (Afg‘onistonga hujum bo‘lmasa-da, 1932-yildayoq bo‘lajak katta urush ko‘lankasi muntazam xalq ustida turgani shu satrlardan ayon).

60 yil avval. 29-aprel, yakshanba

“Qizil O‘zbekiston”ning 1962-yil 29-aprel soni oltinchi chaqiriq SSSR Oliy Soveti birinchi sessiyasi tafsilotlari va, eng asosiysi, SSSR yetakchisi Nikita Xrushchyovning amerikalik noshir Koulsga bergan intervyusidan iborat — suhbat 4 sahifalik gazetaning salkam 2,5 sahifasini egallagan. Xrushchyov suhbat davomida uni 1957-yili hokimiyatdan chetlatishga uringan guruh haqida gapirgan:

Lenin Stalin haqida nima deganini eslatib o‘tgan:

Berlinni devor bilan ajratish qanchalik zarur edi, degan savolga javob berishga uringan:

SSSR Oyga qachon uchishi-yu, bu parvozni AQSh bilan birga amalga oshirish imkoniyatlari qanday ekanini baholagan:

Va, AQShdagi matbuot anjumanida: “Biz sizlarni dafn etamiz”, degan gapni aytganida, aslida nimani nazarda tutganini tushuntirgan (quyida o‘sha tushuntirishning boshi, aslida u juda katta va asosiy mazmuni shundan iboratki, “feodalizm o‘rnini tabiiy ravishda kapitalizm egallaganidek, bir kun kelib, kapitalizm o‘z o‘rnini kommunizmga tabiiy bir ravishda bo‘shatib beradi”):

Oliy Sovet sessiyasida Xrushchyov SSSRning yangi Konstitutsiyasini tayyorlashga kirishish haqida ma’ruza qilgandi. O‘sha chiqishga Qozog‘iston yetakchisi Dinmuhammad Kunayev munosabat bildirgan, “Qizil O‘zbekiston” o‘sha munosabatning tarjimasini e’lon qilgan:

30 yil avval. 29-aprel, chorshanba

Gazetalarning bosh mavzusi — Turkiya bosh vaziri Sulaymon Demirelning O‘zbekistonga tashrifi tafsilotlari.

Sulaymon Demirel Turkiyaning Toshkentdagi elchixonasi ochilishida qatnashdi:

Sulaymon Demirel Toshkent shahri faxriy fuqarosi (vatandoshi):

Sulaymon Demirel boshchiligidagi turk ishbilarmonlari prezident Islom Karimov bilan uchrashdi:

Sulaymon Demirel O‘zbekiston parlamentida bo‘ldi:

Parlamentdagi uchrashuvda Demirel ham, prezident Islom Karimov ham so‘zga chiqqan. Karimovning nutqi hissiyotlarga boy: “Bizning asriy orzularimiz amalga oshganida O‘zbekiston istiqlolini xuddi o‘z istiqloli kabi qabul qilgan kim? Turkiya! Kim bizning endigina oyoqqa turayotgan chaqaloq davlatimizni birinchi bo‘lib rasman tan oldi? Turkiya! Kim biz og‘ir iqtisodiy ahvoldan chiqayotgan paytimizda birinchi bo‘lib madad qo‘lini cho‘zdi? Turkiya! Biz, o‘zbeklar, buni hech qachon unutmaymiz. Mustaqillik yo‘liga o‘tib, biz kimga va qaysi davlatga umid bog‘ladik? Turkiyaga!”.

Toshkentda 2021-yil fevralida Olimpiya shaharchasi qurilishi e’lon qilindi. Bu shaharcha 2025-yilgi yoshlar o‘rtasidagi Osiyo o‘yinlarini qabul qilish uchun bunyod etiladi. 30 yil avval esa Toshkent oz emas, ko‘p emas, naq Olimpiadani, haqiqiy, eng katta — yozgi Olimpiya o‘yinlarini o‘tkazish uchun da’vogar edi. Hatto eng yuksak minbarlardan har ikki gapning birida “O‘zbekiston chuqur iqtisodiy inqirozda” kabi ta’kidlar takrorlanib turgan bir vaqtda (buning uchun uzoq misol qidirish shart emas, bundan avvalgi xatboshiga qarang) mamlakat hali ham Olimpiadani qabul qilish fikridan qaytmagani hozir qiziq ko‘rinadi. “Toshkent vakillari Lozannaga borishadi” xabari aynan shu mavzuda:

“2000-yilda Olimpiada o‘yinlarini o‘tkazishga da’vogar shaharlarning vakillari Lozannada to‘planadilar. Xalqaro Olimpiada komitetining qarorgohi shu shaharda joylashgan. Boshqa da’vogar shaharlar — Belgrad, Berlin, Brazilia, Manchester, Milan, Pekin, Sidney, Istanbul vakillari bilan birgalikda O‘zbekiston poytaxti vakillari ham Lozannaga yo‘l oladilar. MOK bosh direktori Frankos Karrard Toshkentga taklifnoma yubordi. ‘Biz Lozannaga Toshkent shahrining, sportning turli xillari bo‘yicha musobaqalar o‘tkazilishi mumkin bo‘lgan boshqa shaharlarning mufassal sport xaritasini olib ketyapmiz, — dedi O‘zbekiston Milliy olimpiada komiteti vitse-prezidenti Sobir Ro‘ziyev. — Bo‘lajak olimpiada qishlog‘ining maketi va uning joylashtirilishini ko‘rsatuvchi fotosuratlar, tele- va matbuot markazi, aeroport hamda sayyoramizdagi ushbu sport bayramini muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan boshqa inshootlarning maketlari va fotosuratlarini ham olib boramiz’”.

2017-yili Toshkent shahar ma’muriyati vakillaridan biri o‘sha vaqtda — 2017-yili shaharda “to‘qqiz qavatli uylar kranlar yo‘qligi sabab qurilmagani”ni ochiq tan olgan edi. Vaholanki, bundan 30 yil avval Toshkentda nafaqat to‘qqiz qavatli, balki 12 va 16 qavatli uylarni qurish odatiy holga aylanib ulgurgan edi. “Toshkent oqshomi” mushtariylari bilan muloqot qilgan Toshkent shahar hokimi — shahar qurilish-investitsiya majmuasi rahbari Burhon Qosimovning so‘zlari ham bunga dalil bo‘la oladi:

Mushtariylardan biri Toshkent metrosining qurilish istiqbollariga qiziqqan. “Hozirgi paytda ‘Tashmetroproyekt’ va TashNIIiPIgenplan ilmgohlari bo‘lajak yo‘lovchilar miqdorini o‘rganib, metroning Yunusobod yo‘nalishi qurilishini Qoraqamish, Sergeli va Qo‘yliq dahalarigacha davom ettirish yuzasidan loyihani ishlab chiqmoqdalar. Bu ishlar tugallangach, metro qurilishining keyingi navbatlari aniqlanadi”, — deb javob bergan Burhon Qosimov (oradan 30 yil o‘tib, metro Qo‘yliq va Sergeligacha yetib bordi, uni Qoraqamishgacha yetkazish rejasi esa kun tartibida).

Toshkent aeroportini shahardan tashqariga ko‘chirish mavzusi ham nisbatan ko‘hna, kamida 30 yillik mavzu. Aeroportni shahar tashqarisiga ko‘chirish bo‘yicha hukumat komissiyasi 1985-yildayoq tashkil etilgan, uning tavsiyalari bilan tegishli tashkilotlar 1990-yilda yangi aeroportni tanlash va uning uchun maydon ajratishni asoslab beradigan hujjatlarni tayyorlagan. Burhon Qosimovning ta’kidlashicha, O‘zbekiston hukumatining 1990-yil 31-iyuldagi farmoyishi bilan komissiyaning aeroportni shahardan 30—45 kilometr uzoqlikka ko‘chirish uchun Chinoz tumani atrofida yer tanlash to‘g‘risidagi qarori ma’qullangan. “Vazirlar Mahkamasi qarori bilan Toshkent viloyati hokimligiga bu hududni ana shu maqsad uchun saqlab turish topshirilgan. 1995—1996-yillarda ‘O‘zbekiston havo yo‘llari’ buyurtmasi bo‘yicha ‘Kazaeroproyekt’ ilmgohi tayyoragohni qurish va ishga tushirish muddatlarini asoslab beradigan hujjatlarni tayyorlashi kerak”, — degan Toshkent shahar hokimi o‘rinbosari.

Geologiya va mineralogiya fanlari doktori X.Rahmatullayev va geologiya va mineralogiya fanlari nomzodi O.Roziqovning “O‘zbekiston ovozi” gazetasida e’lon qilingan “Tilla ‘zanglab’ yotmasin” sarlavhali maqolasida prezident Islom Karimovdan bir qiziq iqtibos keltirilgan: “Mana, oltin yombilarimiz borgan sari ko‘payib bormoqda. Ammo bebaho oltin zaxiramizni faqatgina oltin tish qilib yaltiratib yurish emas hamda Buxoro xonidek xazinaga solib qo‘yib, uning yaltillashiga mahliyo bo‘lib o‘ltirmasligimiz kerak. Uning jozibador yarqirashini AQSh, Angliya va bo‘lak boy davlatlar bankirlariga ko‘z-ko‘z qila bilishimiz va shuning kafolatiga ulardan katta-katta kreditlar olishimiz kerak” (ta’kidlash joiz, bugungi kunda bu ish vazifa ortig‘i bilan uddalanmoqda).

Ichki ishlar vazirligining “Postda” gazetasi 1992-yil 29-aprel sonida “Siz kutgan, kutmagan xabarlar” rukni (!) ostida Namangan viloyatida yuz bergan ayrim huquqbuzarlik holatlari haqida qisqa xabarlar berilgan. Albatta o‘qib ko‘ring — IIV gazetasi bunday uslubda xabarlar berilishini, haqiqatan ham, ko‘pchilik kutmaydi:

Mavzuga ichki ishlar organlariga kelib to‘xtagan ekan, “Xalq so‘zi” gazetasida e’lon qilingan muammoli bir maqolaning natijasiga (unga Toshkent viloyati IIB javob qaytarib, mas’uliyatsiz xodimlarga hayfsan berilganini ma’lum qilgan) gazeta bildirgan munosabatni ko‘rsatib o‘tish o‘rinli. Nashrning zaharxanda munosabati shunday so‘zlar bilan boshlanadi: “Yashasin hayfsan! Hayfsan hamon yashayotgan ekan, jamiyatimizning qusurlari hali-beri tugatilmaydi!..”.

Darvoqe, hayfsan hamon tirik. Hali-beri o‘lmasa ham kerak.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi