“Londondan o‘zib ketamiz” — SSSRning tezda og‘izga tushib, tezda unutilgan antiqa trolleybus va kabrioletlari

Avtobus va trolleybuslar hayotimizning ajralmas qismiga aylanib ketgan. SSSRda ham bunday katta sig‘imli, qulay transport vositalaridan keng foydalanilgan. O‘sha vaqtda ishlab chiqarilgan ayrim modellar o‘zining g‘ayrioddiyligi bilan odamlarni hayratga solganiga qaramay, ba’zi noqulayliklari tufayli tez unutilgan. “Kulturologiya.ru” nashri shunday modellar haqida ma’lumot berdi. “Daryo” esa uni o‘zbek tiliga o‘girdi.

Ikki qavatli YTB-3 — Londondagi kabi avtobus xohlaymiz

Buyuk Britaniya ko‘chalaridagi ikki qavatli trolleybuslar sovet muhandislarining tinchini o‘g‘irlagandi. Ular inglizlarniki bilan bellasha oladigan ikki qavatli modelni yaratmoqchi edi. Darvoqe, britaniyalik muhandislar AEC-664T prototipini taqdim qiladi va uning asosida Yaroslavl zavodida YTB-3 ishlab chiqariladi. U tashqi ko‘rinishidan ingliz hamkasbiga o‘xshab ketardi. Lekin, baxtga qarshi, u kabi sifatli va qulay bo‘lmagan. Sovet trolleybusi tezlikni oshirishga ham, to‘xtashga ham qiynalardi. Bu uning og‘irligi bilan bog‘liq edi. U ingliz “bahodir”idan ikki tonna og‘irroq bo‘lgan.

Burama shakldagi zina noqulaylik tug‘dirardi. Ikkinchi qavatga chiqish oson bo‘lmagan, kerakli bekatda tushib qolish uchun esa avvaldan pastki qavatga tushib turish talab etilgan. Shiftlar pastligi ham odamni xunob qilardi. Agar yo‘lovchining bo‘yi uzun bo‘lsa, gavdasini bukib yurishiga to‘g‘ri kelgan. Bundan tashqari, eng yoqimsiz holat — bahaybat trolleybusning muvozanat saqlashi qiyin bo‘lgan. Yaxshiyamki, baxtsiz hodisalar qayd etilmagan. Bunday modellarni aloqa tarmog‘iga o‘tkazishni istashgan, ammo ikki qavatli gigantlarning haddan tashqari uzun bo‘yi bu rejani keng ko‘lamda olib borishga to‘sqinlik qilgan. YTB-3 past qavatli model bo‘lib, ichi keng va past, zinapoyasi esa umuman yo‘q edi. Bu o‘zgachalik yo‘lovchilarga yoqib tushgandi.

U 74 o‘ringa ega bo‘lib, tezligi soatiga 55 kilometrni tashkil qilardi. YTB-3 Moskvada paydo bo‘lganda uni hayajon bilan kutib olishgan, lekin odamlar quvonchi uzoqqa cho‘zilmagan. Ular bunday imillagan transportga tobora kamroq chiqa boshlagan. Keyin esa ishlab chiqarish to‘xtatilgan.

NAMI-0159 — haydovchiga birinchi qavatda joy yo‘q

Tajriba sifatida yaratilgan yana bir avtobus — NAMI-0159. U 1974-yilda ishlab chiqarilgan. Ushbu model ikkinchi qavatdan turib boshqariladi. Bu qulay edi: yo‘lovchilarga ko‘proq joy qolardi, haydovchi esa yon-atrofni yuqoridan kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lardi. Lekin boshqaruv tizimini ikkinchi qavatga o‘tkazish ular o‘ylaganchalik oson emasligi oydinlashadi, shu sababli NAMI-0159 ommaviy ravishda ishlab chiqarilmaydi. Darvoqe, avtobus “Nami” ilmiy tadqiqot institutida ishlab chiqarilgan, shu sababli undan, asosan, ushbu institut laborantlariga xizmat ko‘rsatishda foydalanilgan. Lekin bu uzoqqa cho‘zilmagan, avtobuslar harakati to‘xtatilgan.

Texnik xususiyatlari haqida qisqacha: NAMI gaz turbinali dvigatelga ega edi, bu esa quvvatning sezilarli darajada (ikki baravar) oshishini ta’minlagan. O‘shanda SSSRda birinchi marta bunday dvigatel avtomashinaga o‘rnatilgandi. Yana bir ajralib turadigan xususiyati: ikki bosqichli avtomatik gidravlik uzatmalar qutisi va soatiga 150 kilometrdan yuqori tezlikka erishish imkonini beruvchi maxsus shinalarga ega edi. Va nihoyat, faqat ikkita pedali (tormoz va gaz) borligi, albatta, bugungi kundagi avtomobil ishqibozlarini ham xursand qila olgan bo‘lardi.

20 dona ishlab chiqarilgan kabriolet GZA-654 “Sochi” va ulkan kabriolet Ikarus-255

GZA-654 “Sochi” avtobus kabrioleti cheklangan miqdorda ishlab chiqarilgan. Mamlakatda bunday mashinalar atigi 20 donani tashkil qilardi. GZA 651 avtobusi asosida yaratilgan ajoyib ekskursiya kabriolet avtobusi Qrim va Kavkaz kurortlarida foydalanish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Salon 23 o‘rindiqqa ega bo‘lib, ular besh qatorga joylashtirilgan. O‘ng tomonida to‘rtta eshigi bor edi. Mashina ochiq bo‘lganligi sababli yomon ob-havo sharoitida yo‘lovchilarga qulaylik tug‘dirish maqsadida yuqori qismi brezent bilan qoplangan.

Yana bir qiziqarli avtobus — Ikarus 255 kabriolet. U juda katta va qulay transport vositasi bo‘lib, hatto kinoda ham suratga olingan. Avtobus o‘rindiqlari suv o‘tkazmaydigan fanerlardan ishlangan. Afsuski, yo‘lovchilar ob-havodan himoyalanmagandi, chunki dizaynda chodir nazarda tutilmagandi. Avtobus Riviyera–Kichik Oxun yo‘nalishida harakatlangan va betakror Sochi bo‘ylab sayohatlar tashkil qilishda foydalanilgan. Ba’zan bu Ikarus shahar bayramlari va boshqa ommaviy tadbirlar uchun ham ishlatib turilardi. Bunday modellar bir muncha vaqt mobaynida Sovet Ittifoqi bo‘ylab tarqaladi, ammo saksoninchi yillar oxirida g‘oyib bo‘ladi. Ikarus 255 ning keyingi taqdiri qanday kechgani haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.

Avtobus yoki poyezd: LAZ-695M

LAZ-695M avtobusi juda noodatiy ko‘rinishga ega bo‘lgan. U 1979-yilda Kiyevda (GosavtotransNIIproyekt) ishlab chiqarilgan bo‘lib, ikkita avtobusdan iborat edi. Aslida uni avtomobil poyezd deb atash mumkin. Avtobuslar tramvay vagonlari kabi bir-biriga bog‘langandi. O‘z navbatida, ikki baravar ko‘proq yo‘lovchini sig‘dira olardi. Oldingi modellardan farqli ravishda, LAZ-695M avtopoyezdi sinxronlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Tirkamadagi dvigatel olib tashlanmagan, boshqaruv esa pnevmatik elektr uzatmalar yordamida masofadan amalga oshirilgan. Ammo boshqarishdagi barcha afzalliklarga qaramay, undan hech qachon keng miqyosda foydalanilmagan, chunki tirkamani boshqarishda muammolar yuzaga keladi. Bu, ayniqsa, yuqori tezlikka chiqqanda va notekis yo‘llar bo‘ylab harakatlanganda sezilardi.

Yana bir LAZ — 360E modeli. U g‘ildiraklarning kichikligi va tushib-chiqish qulayligi bilan ajralib turardi. Yo‘lovchilar ushbu avtobusni qadrlardi, chunki ichkarisida g‘ildirak arkalari deyarli sezilmasdi. To‘rtta o‘q bu modelni Sovet Ittifoqida ishlab chiqarilgan barcha avtobuslardan ajratib turardi. Afsuski, LAZ-360E sinovlardan o‘ta olmaydi. To‘rt o‘qdan foydalanish g‘oyasi muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shunday bo‘lsa-da, bunday modellar oz miqdorda ishlab chiqarilgan.