Prezident saylovida yutqazgan Hitler, chigit ekayotgan oltiariqlik maktab o‘quvchilari, yomon merosni yomon ko‘radigan Azimov. O‘zbek matbuoti 14-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” nomli yangi rukn orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 14-aprel, payshanba

Bosh mavzu — chigit ekish (oradan 30 yil o‘tib ham bosh mavzu o‘zgarmaydi). “Qizil O‘zbekiston”ning ushbu sonida asosan yer haydash ishlarida traktorlar va ish hayvonlaridan foydalanishga ko‘proq e’tibor qaratilgan. “Bo‘lmag‘urlar o‘rniga yaxshi traktorchilarning qo‘yilishi katta natijalar berdi” sarlavhali xabarda shunday deyiladi: “Mirzacho‘lning Musofirobod uchastkasidagi 24 traktordan iborat kolonnada yer haydash oqsab keldi. 26-martgacha birinchi haydash 26,4 protsent bajarildi, keyin ikki beshkunlikda birinchi haydash 93,3 protsentga yetkazildi. Bu burilish bo‘lmag‘ur traktorchilar o‘rniga kolxozlarning o‘zlaridan tayyorlanib chiqqan traktorchilar qo‘yilishi va ishlashi orqasida bo‘ldi. Bular ko‘rsatdiki, haydov sur’atida sekinlik va sifatida yomonlikning aybi traktorda emas, balki traktorchida ekan”.

Tabiiyki, kolxozlardagi hayot faqat paxta ekishdan iborat emas. Zamon nozik, har yoqda “sovet hokimiyatiga qarshi yot unsurlar” bisyor. Faollar paxta ekish bilan birga, ularni-da fosh qilish bilan band. “Karmana rayon Marjonxotin sho‘rosidagi ‘Oxunboboyev’ kolxoziga Mamatov degan mushtumzo‘r ikki o‘g‘li bilan joylashib olgan. Bu sinfiy dushmanlar kolxozga zarba berayotirlar. Kolxozning 22 dona zotli qo‘ylarini yo‘qotdilar. Ko‘klam ishlarining g‘ildiragiga tayoq tiqish uchun urinmoqdalar. Bu mushtumzo‘rlarni tezdan tozalash kerak”, deyiladi “Mushtumzo‘r o‘z zotlarini kolxozga tortmoqda” sarlavhali xabarda. Boysunning Bog‘chorbog‘ qishlog‘idagi “Stalin” kolxozi esa xuddi shunday 7 yot unsurni ishdan haydab, o‘rniga o‘nlab xotin-qizni ishga olgani haqida hisobot yo‘llagan.

Gazetada tarjimon va publitsist Qurbon Bereginning “Sotsializm davrining darsligi uchun” sarlavhali katta maqolasi e’lon qilingan. U asosan O‘zbekiston davlat nashriyoti chiqargan darsliklar tanqidiga bag‘ishlangan. Ta’kidlanishicha, 1930-yilda nashr qilingan darsliklarning 40 foizi, 1931-yilda bosilganlarining 10 ga yaqini “siyosiy, mafkuraviy tuturiqsiz, bizga yot, zararli bo‘lgani uchun foydalanishdan to‘xtatilgan”. “1930-31-yilda nashr qilingan darsliklardan zararli topilib, foydalanish ma’n qilinganlarning sabablari — shu darsliklar partiyaning yo‘li va uning milliy siyosatini qator tavsiflash, xo‘jalik va madaniy qurilishimizning yutuqlarini ko‘rsata olmasdan, aksincha, uni bo‘yash, inkor qilish, xalqlar orasida bir-biriga milliy dushmanlik tuyg‘usini qo‘zg‘atuvchi materiallar berish, millatchilik, panturkizm unsurlarini kirgizish, proletariat gegemoniyasini inkor qilish, sinfiy kurashdan — kapitalizm unsurlariga qarshi kurashdan chetda bo‘lish, sotsializm qurilishi davrining aktual siyosiy vazifalarini hal qilishga yaqinlashmaslik, har xil opportunizm, ularga nisbatan murosachilik, liberallik kayfiyatlari va shuning kabilardan iboratdir”.

 

Jahonda nima gap? Yaponiya o‘z qo‘shinini Shanxaydan olib chiqishga qarshi. “Qizil O‘zbekiston” Xitoyning “Sinven Bao” gazetasidan iqtibos keltirishicha, “Yaponiyaning haqiqiy tilagi — dushmanlik harakatlarini qo‘shinni chiqarmasdan to‘xtatishdir”. “Italiya—Fransiya qarama-qarshiliklari sira yechilmas holda” sarlavhali xabarda “Italiya gazetalarining ishorasiga qarab” ta’kidlanishicha, mustamlakalar va dengiz bitimlari bo‘yicha “Italiya takliflari bundan keyin ham natijasiz qolgan taqdirda (ya’ni, Fransiya yon bermasa), Italiya Millatlar ittifoqidan chiqish oldida to‘xtatilib turmayajak” (kuni kecha Yaponiya bu ittifoqdan chiqish bilan tahdid qilayotgan edi). Germaniyadagi prezident saylovlariga bag‘ishlangan “Germaniyada raisjumhur saylovining yakuni” xabarida keltirilgan raqamlar e’tiborga molik: “Saylovda jami 36 483 490 ovoz berilgan. Hindenburgga 19 359 642 ovoz yoki berilgan ovozning 53,4 protsenti, Hitlerga 13 417 460 ovoz yoki 36,7 protsent, Telmanga 3 706 388 yoki 10,1 protsent berilgan”.

60 yil avval. 14-aprel, shanba

“Qizil O‘zbekiston”ning bu kungi soni muqovasining eng yuqori qismida shunday da’vat bor: “Paxtakor! Vaqt o‘tyapti. Ekishda sur’atga sur’at qo‘sh. Dala ishlari sifatli bo‘lsin. Chigitni ko‘proq kvadrat-uyalab ek. Chigitni yerning o‘z namiga undirib ol. Suvdan tejab-tergab foydalan. Unib chiqqan yerlarda g‘o‘za parvarishini kechiktirma”. “Erta ekkan — barvaqt xirmon ko‘taradi” rukni ostida kolxozlarda chigit ekish kampaniyasi qanday ketayotgani haqida xabarlar berilgan. Masalan, “Surxondaryo oblastining dalalarida yuzlab gektar yerda chigit qiyg‘os ko‘kardi. Chigit ko‘proq yerning o‘z namiga undirib olinmoqda” (ma’lumot uchun, 13-aprel holatiga ko‘ra Surxondaryoda chigit ekish plani 67,8 foizga, Xorazm viloyatida esa 12,7 foizga bajarilgan).

Tursunoy Oxunovaga o‘xshash “davr qahramonlari” ko‘p, propaganda nuqtai nazaridan ular haqida muntazam materiallar beriladi. “Reja simi aniq tortilgan. Traktor to‘g‘ri chiziq bo‘ylab bir me’yorda boryapti. Soat mexanizmidek ishlayotgan bu traktorni Shovot rayonidagi Kirov nomli kolxozning zveno boshlig‘i, Sotsialistik Mehnat Qahramoni, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti deputati Obodon Do‘sova haydayapti. Gektaridan 80 sentnerdan hosil ko‘taraman, o‘zim 200 tonna paxtani mashinada teraman degan azamat qiz boshliq zvenoda har kuni 7—8 gektar yerga kvadrat-uyalab chigit ekilyapti”.

Ta’kidlanishicha, ekishni qisqa vaqt ichida tugallash uchun “hamma bir jon-bir tan bo‘lib” mehnat qilmoqda. “O‘quvchilar brigadasida” xabarida bu haqda shunday deyiladi: “Havo ertalabdanoq qizib ketdi… Oltiariq rayonidagi 16-maktabning o‘qish-ishlab chiqarish brigadasi kollektivi bu g‘animat fursatdan foydalanish maqsadida traktorni darhol yurgizib yubordi… 10-sinf o‘quvchisi Mo‘min Ibrohimov boshliq o‘quvchilar chigitni ekishga tayyorlab bermoqda… ‘Leningrad’ kolxozi pravleniyesi yosh paxtakorlarga 20 gektar yer ajratib bergan”. Darvoqe, faqat paxta ekilayotgani yo‘q: “Makkajo‘xorikorlarimiz ham g‘ayrat ko‘rsatib ishlamoqdalar. 129 gektar yerning har gektaridan 1252 sentnerdan silosbop ko‘kpoya yetishtirishga so‘z bergan makkajo‘xorikorlar makkajo‘xorining dastlabki parvarishini barvaqt tamomladilar”, — deydi Qorako‘l rayonidagi “Oktabr” rayoni kolxozi raisi S.Qurbonov.

Propaganda nafaqat paxta dalalarida, ishchilar klublarida ham faol olib borilmoqda. Surxondaryo oblasti Beshkent rayonidagi “Partiya XX syezdi” sovxozidagi navbatdagi majlis “Kommunizm kishilarga nima berdi?” degan temada o‘tgan. “Maroqli kechalar” xabariga ko‘ra, agitator o‘z hamqishloqlariga hayajonlanib quyidagilarni aytib bergan: “1917-yil Oktabr revolyutsiyasi kommunistik jamiyat qurishga yo‘l ochib berdi. Shundan buyon salkam 45 yil o‘tdi. SSSRda sotsializm uzil-kesil g‘alaba qozondi. Partiyamizning yaqinda bo‘lib o‘tgan XXII syezdi sovet kishilarining hozirgi avlodi kommunizm davrida yashayajagini tantanali suratda e’lon qildi”. Agitatorning bu so‘zlarini sovxoz 4-bo‘limi boshlig‘i Murodulla Ochilov to‘ldirgan: “Ajoyib zamonda yashamoqdamiz. Sovet hokimiyati bizlarga baxt-saodat keltirdi. Kuchimiz yetguncha ishlab, ehtiyojimizga yarasha haq oladigan davr yaqinlashib qoldi. Axir bundan ham ortiq baxt bormi!”.

“Yaxshi tashabbusga oq yo‘l” xabarida ta’kidlanishicha, Kogon lokomotiv deposining mashinistlari shu vaqtgacha og‘ir yukli poyezdlarni boshqarganliklari uchun qo‘shimcha haq olgan. Ammo depo ishchilarining so‘nggi kasaba soyuz majlisida 2-klass mashinist o‘rtoq Yakimov quyidagi taklifni kiritgan: “Hozir butun sovet xalqi kommunistik jamiyat qurish uchun kurashmoqda. Shunday ekan, mehnatda yaxshi ko‘rsatkichlarga erishish bizning vijdoniy burchimizdir. Biz shu vaqtgacha og‘ir yukli poyezdlarni boshqarganimiz uchun qo‘shimcha haq olib keldik. Real daromadimiz kundan kunga oshyapti. Bundan buyon shu qo‘shimcha haqdan voz kechsak bo‘ladi”. Nima deb o‘ylaysiz, Yakimovning qolgan hamkasblari bu tashabbusni qanday qabul qilgan? “Qizil O‘zbekiston”ning yozishicha, “depo mashinistlari bu taklifni yakdillik bilan qo‘llab-quvvatladilar”, ya’ni, ular qo‘shimcha ish haqidan voz kechgan.

5-may — Sovet matbuoti kuni, shu bilan birga shu kuni “Pravda” gazetasining 50 yilligi nishonlanadi. Shu munosabat bilan markaziy gazetalarning deyarli har sonida “Pravda”ga oid biror material berilmoqda. Bu galgi “Matbaachilar g‘ururi” maqolasida shunday ma’lumotlar bor: “‘Pravda’ning Toshkentda bosiladigan tiraji 195 ming nusxadan oshiqdir. Sovet samolyotsozligining iftixori ‘Tu-104’ samolyoti gazeta matritsalarini Moskvadan Toshkentga uch soatda keltirsa, ‘GA’ agregati ham ana shuncha vaqt ichida gazetaning butun tirajini bosib, tayyorlab beradi. Hozir Toshkentdagi Birlashgan nashriyot bosmaxonasida ‘Pravda’dan tashqari ‘Izvestiya’, ‘Selskaya jizn’, ‘Komsomolskaya pravda’, ‘Trud’, ‘Literaturnaya gazeta’, ‘Uchitelskaya gazeta’, ‘Sovetskiy sport’ gazetalari — jami yettita markaziy gazeta yarim milliondan ortiq nusxada bosib chiqarilmoqda”.

Xalqaro vaziyat, Jazoirdagi milliy-ozodlik harakatini hisobga olmasa, nisbatan sokindek. Faqat Germaniya Federativ Respublikasi poytaxti Bonnga kelgan AQSh mudofaa vaziri yordamchisi Pol Nitsening “urushqoqlik ruhidagi nutqi” sovet grajdanlari ta’bini xira qilganini aytmasa. “Nitse Gamburg universitetida so‘zlagan nutqida Sovet Ittifoqiga ochiqdan-ochiq dag‘dag‘a qildi. U Sovet Ittifoqiga qarshi to yadro quroligacha hamma turdagi qurollarni qo‘llanish bilan do‘q qildi va bu narsa ‘Berlindagi hozirgi ahvolga ayniqsa taalluqlidir’, dedi”, — deyiladi xabarda. Oradan 60 yil o‘tib, dag‘dag‘a qiluvchi va bu dag‘dag‘ani eshituvchi tomonlar o‘rin almashganini ko‘rish qiziq.

30 yil avval. 14-aprel, seshanba

“Xalq so‘zi” va “O‘zbekiston ovozi” kabi markaziy gazetalarning dushanba soni yo‘q (yakshanba kuni esa gazetalar chiqmaydi), shu bois har ikkala nashr 11-aprel, shanba kuni bo‘lgan asosiy voqea-hodisalarni yangi hafta boshidagi ilk sonida, seshanba kuni bayon qilgan. Masalan, har ikki gazeta Islom Karimov boshliq delegatsiya Saudiya Arabistoniga jo‘nab ketgani va u yerda hali muzokaralar o‘tkazayotgani haqida yozgan. Shanba-yakshanbadan boshqa har kuni chiqadigan “Toshkent oqshomi”ning 14-aprel sonidagi “Toshkentga qaytib kelishdi” sarlavhali bosh xabar esa quyidagicha: “Prezident Islom Karimov boshchiligidagi respublikamiz davlat delegatsiyasining Saudiya Arabistoniga rasmiy tashrifi nihoyasiga yetdi. Bugun davlat delegatsiyasi Toshkentga qaytib keldi”.

“Xalq so‘zi”da O‘zbekiston Milliy banki rahbari Rustam Azimov bilan suhbat e’lon qilingan. Jurnalistning: “Nizomda ‘valyuta’ so‘zi shu qadar ko‘p takrorlanadiki, bankingiz valyuta monopolisti ekan degan tasavvur paydo bo‘ladi. Haqiqatan ham shundaymi?”, degan birinchi savoliga, Azimov: “Noo‘rin tasavvur. Biz hech kimdan valyuta muomalasi bilan shug‘ullanish huquqini olib qo‘yganimiz yo‘q. Aksincha, bizga imtiyozli shart-sharoitlar yaratib berish taklifiga qat’iy qarshi chiqdik”, — deydi. “Siz boshqarayotgan bankni sobiq SSSR Tashqi iqtisodiy bankining vorisi deyish mumkinmi?”, degan savolga Azimovning javobi bunday: “Yo‘q... Shaxsan men yomon merosning boridan yo‘g‘i yaxshi, deb hisoblayman”.

Rustam Azimovning ta’kidlashicha, “bank yaxshi ishlashining asosiy sharti shuki, uni kompyuterlashtirish zarur”. “Hozir biz ana shu masala ustida ishlamoqdamiz. Dunyoga mashhur ‘Veng’ firmasi bilan bitim tuzildi. Bizni ‘Svift’ tizimiga qo‘shish xususida buyurtma berdik. Bu korxonaning narxi baland. Ayni pallada bittadan ortiq bunday tizimga ulush to‘lashga jumhuriyatimizning qurbi yetmaydi. Sobiq SSSRda ham faqat ikkitagina bank ‘Svift’ga kiritilgan edi. Ushbu tizim ko‘plab bank jarayonlarini sanoqli daqiqalarda bajarish imkonini beradi”, — deydi hozircha Milliy bank rahbari, ko‘p o‘tmay moliya vaziriga aylanadigan Azimov.

1992-yil bahorining eng muhim voqealaridan biri — Namanganning Mingbulog‘idan otilib chiqqan neft. “Qora oltin”ning bir necha o‘n metrlik favvorasini jilovlash uchun okean ortidan ham yordam so‘ralgan. Amerikalik mutaxassislar neft fontanini yoqib, so‘ng preventor bilan jilovlash kerak, deb xulosa bergan. Ammo O‘zbekistondagi preventorlar bunday katta hajmdagi neft favvorasiga qarshi yaroqsizligi bois, amerikaliklar “ikkita qudratli C-141 samolyotlarida” o‘z preventorlarini olib kelgan. “O‘zbekiston Milliy axborot boshqarmasining muxbiriga mo‘tabar manbalardan ma’lum bo‘lishicha, uskuna 18—20-aprelda montaj qilina boshlaydi”, deyiladi O‘zAning “O‘zbekiston ovozi”da e’lon qilingan axborotida.

Ayni vaqtda, neft favvorasi atrofida neft ko‘li yuzaga kelgan, “Mingbuloq mahsuloti — iste’molchilarga” xabariga ko‘ra, uni har kuni yuzlab transportlarda neftni qayta ishlash zavodlariga tashishgan. “Hozirgacha Oltiariq zavodiga 60 ming tonnaga yaqin neft tashib keltirildi. ‘Mingbuloq nefti ekologik jihatdan juda toza ekan. Undan benzin, har xil turdagi kerosin, dizel yonilg‘isi va boshqa mahsulotlar chiqayapti’, deydi zavod direktori Sh.Saidahmedov. ‘Bu xomashyodan olingan dastlabki mahsulotlarni istemolchilarga yetkazib berishni boshladik. Mingbuloq favvorasi otilib turgan kunlari esa korxonamiz 20 ming tonnadan ziyod neftni mazut sifatida iste’molchilarga jo‘natdi’, deydi Farg‘ona neft mahsulotlari tashish korxonasi direktori M.Jamoliddinov”.

10-aprel kuni Movaraunnahr musulmonlari diniy boshqarmasi tomonidan “Haj safariga bormoq imkoni va istagi bo‘lganlar”dan arizalarni qabul qilish muddati tugagan. “Rasman e’lon qilinishicha, bu yilgi Haj safari uchun uni ixtiyor etgan mo‘min-musulmonlarning har biri 50 ming so‘m pul va 700 dollardan sarflaydilar. Yaqin kunlarda Makkai mukarramani ziyorat etmoq baxtiga muyassar bo‘lguvsi yurtdoshlarimiz ham ma’lum bo‘lib qolgan, inshoolloh”, — deyiladi “Xalq so‘zi”dagi “Bir g‘arib ko‘nglini shod etmak…” sarlavhali xabarda (taqqoslash uchun, 1992-yil 7-apreldan O‘zbekistonda birinchi nav go‘shtning kilosi 45 so‘m, bir kilogramm guruch 6 so‘m edi; Toshkentda tramvay-trolleybus haydovchilarining bir oylik ish haqi 2500—2600 so‘m bo‘lgan).

Xorijda nima gap? “BMT bosh kotibining Afg‘onistondagi shaxsiy vakili Benon Sevanning ta’kidlashicha, ushbu mamlakatning o‘tish davri kengashi (hukumati) 28-aprelda Kobuldagi hokimiyatni qo‘lga olishi mumkin. Prezident Najibullo mamlakatdan chiqib ketadi. Ayrim manbalarga qaraganda, yangi ma’muriy idora to‘la hokimiyatga ega bo‘ladi va 45 kun ichida tinchlik assambleyasini chaqirishlari kerak”, — deyiladi “Xalq so‘zi”dagi xabarda. “Toshkent oqshomi”ning yozishicha, “Dushanbening markaziy maydonida, hukumat uyi oldida siyosiy oppozitsiyadagilarning mitingi davom etmoqda. Maydonga o‘rnatilgan palatkalarning soni 230 taga yetdi”.

Bundan tashqari, Sali Berisha Albaniya prezidenti etib saylangan, Shimoliy Koreya prezidenti Kim Ir Senga esa generalissimus unvoni berilgan. Pele “mamlakatdagi hozirgi vaziyat sabab” 1994-yilgi Braziliya prezidenti saylovida nomzod sifatida qatnashishga majburligini e’lon qilgan. Qozog‘iston prezidenti Nursulton Nazarboyev esa Qo‘shma Shtatlar prezidenti Jorj Bushning taklifiga binoan may oyining ikkinchi yarmida AQShga boradi.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi